Totalitarizmi, demokracia dhe marrėdhėniet ndėrkombėtare

(1996)

          Nuk jam anti asgjėje, jam vetėm profrancez dhe ajo qė i dėshiroj Francės ėshtė e drejta e saj pėr tė kontestuar. Po qe se nuk kontestoj, unė nuk jam aleat, por protektorat.

De Gol, pjesė nga biseda e zhvilluar me presidentin amerkan Nikson nė Francė nė vitin 1968.

Hyrje

          Periudha pas viteve '90-tė, veēanėrisht pėr Evropėn, pėrbėn njė periudhė cilėsisht tė re. Qysh nga viti 1917, kur nė Rusi triumfoi revolucioni socialist e deri nė vitin 1989, kur socializmi u shpėrbė dhe u pėrmbys, Evropa ka qenė arenė e luftės midis dy sistemeve tė kundėrta. Veēanėrisht pas krijimit tė kampit socialist pas Luftės sė Dytė Botėrore, kjo ndeshje mori pėrmasa tė gjera dhe tė shumanshme. Pėr rrjedhim, edhe marrėdhėniet ndėrkombėtare tė kėsaj periudhe nė mėnyrė tė natyrshme do tė pasqyronin kėtė ndeshje gjigandėsh, siē ishin dy kampet. Rrjedhojė e kontradiktave tė ashpra midis dy sistemeve ka qenė dhe lindja e zgjidhja e konflikteve tė ndryshme nė gjirin e marrėdhėnieve ndėrkombėtare. Veēojmė kėtu konfliktin amerikano-vietnamez dhe atė sovjeto-afgan. Kėto konflikte gjithmonė janė zgjidhur mė anė tė dhunės. Pėr 50 vjet bota jetoi me frikėn e luftės bėrthamore. Kriza kubane e ēoi botėn buzė greminės sė kasaphanes pėrgjithshme. Nė krye tė dy kampeve qėndronin Shtetet e Bashkuara tė Amerikės dhe Bashkimi Sovjetik.

          Veēori e periudhės sė kontradikatave midis tyre ėshtė fakti se ata pėr 50 vjet nuk u ndeshėn asnjėherė ballė pėr ballė, por gjithmonė nė periferi. Ishin vendet e vogla ato qė u bėnė fusha eksperimentimi dhe ndeshjesh midis tyre. Vietnami, Afganistani, Angola, Kili, Iraku, Libani, Palestina etj. janė disa nga fushėbetejat ku tė mėdhenjtė provuan pėr 50 vjet forcėn dhe armėt e tyre.

          Pėrmbysja e socializmit dhe pėrpjekjet pėr krijimin e njė tipi tė ri marrėdhėniesh kanė ngjallur dhe vazhdojnė akoma tė ngjallin tek miliona njerėz dhe popuj shpresa tė mėdha pėr krijimin e njė bote tė re pa konflikte, mosmarrėveshje, ku tė sundojė harmonia dhe konsensusi i pėrgjithshėm. Kėto shpresa kanė qėnė dhe janė tė mėdha veēanėrisht tek popujt dhe shtetet e vegjėl dhe tė pazhvilluar. Krahas kėsaj, periudha e viteve 1990-1995 ėshtė ndeshur dhe me ngjarje e dukuri nė marrėdhėniet ndėrkombėtare, qė janė shoqėruar me zhgėnjime tek miliona njerėz. Ka qenė dhe ėshtė propaganda ajo qė deri tani e ka minimizuar domethėnien dhe thelbin e kėtyre ngjarjeve. Esenca e kėsaj propagande, kėto ngjarje, i ka paraqitur si pasoja tė luftės sė ftohtė, si mbeturina tė tė menduarit komunist, si kalimtare etj.

          Mbi kėtė bazė, qėllimi i kėtij libri ėshtė njė pėrpjekje modeste, pėr tė sqaruar se:

          Ēfarė ėshtė frika e shteteve dhe popujve, vetėm pasojė e luftės sė ftohtė apo bashkudhėtare e pėrhershme e marrėdhėnieve ndėrkombėtare? Ēfarė ėshtė totalitarizmi, tipar i shteteve ish-socialiste apo njė bashkudhėtar i pėrhershėm i marrėdhėnieve ndėrkombėtare? A ekziston pavarėsia reale e popujve tė vegjėl apo ajo, njėsoj si nė tė kaluarėn, edhe sot ndėshkohet, nga tė mėdhenjtė? A mund tė ketė shanse krijimi i rendit tė ri botėror apo ai nuk ėshtė gjė tjetėr veēse njė fiksion kolosal i propagandės? Marrėdhėniet e sotme ndėrkombėtare po shkojnė pėrpara apo ndodhemi nė njė fazė kur ato kanė bėrė njė prapakthehu tė madhe etj.

       A ka totalitarizmėm nė marrėdhėniet ndėrkombėtare?

      Politologė, mendimtarė dhe analistė tė shquar perėndimorė si Aron, Fonten, Lėfor, Fejto, Sartori, Arend, Brzezhinski etj. e kanė analizuar gjerėsisht konceptin e totalitarizmit. Ata i kanė trajtuar imtėsisht lidhjet e pėrbashkėta dhe ndryshimet midis autoritarizmit, diktaturės dhe totalitarizmit. Nė kėtė analizė secili prej autorėve ka individualitetin  dhe veēoritė e tij. Megjithatė, nė  pėrkufitimet qė kanė dhėnė, tė gjithė bashkohen nė njė pikė: totalitarizmi nuk ėshtė gjė tjetėr veēse dhunimi i lirisė sė individit apo se totalitarizmi ndėrtohet mbi rrėnimin e tė drejave tė njeriut. Thelbi i totalitarizmit ėshtė frika pėr tė nesėrmen, ndėrsa tipari i tij themelor ėshtė teoria e NJESHIT.

          Kėto definicione, qė kanė ardhur si rezultat i studimeve tė gjera dhe tė gjithanshme veēanėrisht tė zhvillimeve nė vendet ish-socialiste, me pėrparėsi Bashkimin Sovjetik, natyrisht qė pėrbėjnė njė meritė tė padiskutueshme tė kėtyre autorėve. Por, pa mohuar, kontributin e tyre tė shumanshėm nė kėtė analizė, ėshtė e rėndėsishme tė evidentojmė se tek tė gjithė kėta autorė, vihen re dy mangėsi shumė tė rėndėsishme. Kėto mangėsi, pavarėsisht nga dėshira e autorėve tė mėsipėrm apo e adhuruesve tė tyre tė shumtė nė botė, nė analizė tė fundit, e komprometojnė objektivitetin e konkluzioneve apo pohimeve tė tyre.

          Cilat janė kėto mangėsi, si janė shfaqur dhe cili ėshtė shkaku i tyre?

          Cila ėshtė sfera e veprimit tė totalitarizmit, nė epokėn e luftės sė ftohtė dhe sot?

          Sė pari: sė gjithė kėta mendimtarė  totalitarizmin, autoritarizmin, diktaturėn, e kanė trajtuar gjerėsisht si problem i tė izoluar brenda njė shteti apo brenda njė grupi shtetesh, veēanėrisht brenda shteteve socialiste. Sipas tyre, totalitarizmi, ėshtė fenomen qė vepron vetėm brenda suazave tė njė shteti tė tillė. Ai nuk haset nė tipe tė tjera shtetesh, por vetėm nė shtetet socialiste, pra, ai, nė analizė tė fundit, nuk ėshtė gjė tjetėr veēse pjellė e ideologjisė komuniste. Kėtė mangėsi e gjejmė tė reflektuar nė njė mėnyrė ose nė njė tjetėr tek tė gjithė; megjithatė, njė pjesė prej tyre janė mė tė hapur. Kėshtu, pėr shembull, Sartori nė mėnyrė fare tė hapur fashizmin italian dhe shtetin fashist nuk e konsideron aspak totalitar, megjithėse e pranon se ishte Musolini ai qė e shpiku shprehjen "shtet totalitar". Ja pohimi i tij pėr kėtė ēėshtje: "Fjala "totalitarizėm" doli pėr herė tė parė nė vitin 1925 dhe, njėsoj si autoritarizmi, ėshtė shpikur nga fashizmi. Pėr Musolinin, shprehja "shtet totalitar" tingėllonte si diēka e rėndėsishme, qė bėn pėrshtypje. Etiketa "shtet totalitar" ishte mikluese pėr mendjemadhėsinė dhe njė mbėshtetje retorikėn e tij. Megjithatė, kėto shprehje pėr tė ishin kryesisht retorikė. Nė Itali fashizmi ishte njė rast i qartė diktature autoritare, mjaft mė shumė se njė diktaturė e thjeshtė, por mjaft mė pak se njė shtet totalitar". (Sartori, Edhe njėherė pėr teorinė e demokracisė, vėllimi i parė faqe 206).

          Ja dhe  argumentet e Sartorit:

          Argumenti i parė: "Asnjė italian qė e ka pėrjetuar fashizmin nuk ka shkruar ndonjė libėr shkencor qė e konsideron seriozisht fashizmin si totalitarizėm" (Sartori, po aty faqe 206).

          Argumenti i dytė: "Nė fakt Musolini e mbylli konfliktin me Vatikanin (duke i dhėnė kishės katolike njė tė drejtė ndėrhyrjeje nė punėt e brendshme tė Italisė, qė regjimi liberal-demokratik e kishte konsideruar tė papranueshme), ruajti monarkinė dhe kurrė nuk u pėrpoq seriozisht tė infiltronte nė ushtri (oficerėt e karrierės tė sė cilės u qėndruan besnikė gjatė gjithė kohės sė regjimit fashist simboleve tė monarkisė). Nė qoftė se njė gjendje e tillė quhet totalitare, atėhere nuk ka kuptim tė pėrdoret ky nocion" (Sartori, Mbi teorinė e Demokracisė, pjesa e parė, faqe 223).

          Tė tjerė kanė bėrė pėrpjekje ta zgjerojnė veprimtarinė e shfaqjes dhe ndikimit tė  totalitarizmit. Njė nga mendimtarėt mė tė shquar tė kėtij shekulli, Klod Lėfor, pohon me tė drejtė se "pėrkundėr njė mendimi tė pėrhapur, totalitarizmi nuk del nga njė ndryshim i mėnyrės sė prodhimit. Kjo mund tė dėshmohet dhe me rastin e fashizmit gjerman apo italian qė u gjend rehat me mbajtjen e njė strukture kapitaliste, pavarėsisht nga ndryshimet qė mund tė ketė pėsuar ajo me ndėrhyrjen e shtetit nė ekonomi" (Lėfor, Demokracia dhe totalitarizmi, faqe 32). Por vetėm kaq. Gjithė shtjellimi i mėtejshėm i tij, analiza qė u bėn ai dukurive tė totalitarizmit, merr pėr bazė vetėm pėrvojėn e ish-shteteve socialiste. Janė me qindra vepra tė shkruara nga dhjetėra mendimtarė perėndimorė qė sinonim tė totalitarizmit dhe tė shtetit totalitar kanė marrė vetėm socializmin. Megjithatė, nė momente tė caktuara, mendimtari dhe shkencėtari e ndjen subjektivitetin e analizės sė tij, prandaj bėn pėrpjekje tė ngushėllojė dhe tė qetėsojė ndėrgjegjen e tij shkencore. Sartori pėrpiqet ta justifikojė kėtė mangėsi duke pohuar se nazizmi dhe fashizmi nuk janė mė, kanė ngordhur, ndėrsa, komunizmi ėshtė akoma gjallė. Ja pohimi i tij pėr kėtė ēėshtje:

          "Me daljen nė skenė tė brezave tė rinj, dalėngadalė fashizmi sė bashku me nazizmin u bė rasti numėr dy( kjo ishte e kuptueshme, tė dy kishin ngordhur) dhe komunizmi (qė pėrkundrazi ishte gjallė e shėndoshė) u bė pėrherė e mė shumė rasti pėr tė cilin debatohej, rasti qė e bėnte totalitarizmin objekt tė debatueshėm" (Sartori, Mbi teorinė e demokracisė, pjesa e parė, faqe 206). Mbulesa, siē mund tė shihet, ėshtė njė cipė e hollė. Nė kėtė thėnie tė Sartorit mė shumė kemi tė bėjmė me justifikim se sa me analizė dhe argumente shkencorė. Kushdo qė e njeh sadopak historinė e re dhe tė sotme tė Evropės, Amerikės, Azisė apo Afrikės, e di fare mirė se frankizmi apo salzarizmi nė Evropė, shtetet totalitare nė Azi dhe Amerikė Latinė, nuk kanė qenė komuniste, por kapitaliste. Totalitarizmi i kėtyre vendeve, shkaqet qė e kanė pjellė dhe mbajtur gjallė atė, nuk kanė tėrhequr vėmendjen e mendimtarėve tė shumtė nė botėn perėndimore. Klasat politike tė shteteve qė u pėrkasin mendimtarėt e mėsipėrm, frankizmin, salzarizmin apo regjimet e tjera totalitare i kanė patur miq dhe aleatė. Prandaj, e shumta, rastet e tyre janė pėrdorur vetėm si emra apo mjete krahasimi me ish-shtetet socialiste, pėr tė nxjerrė mė nė pah shkallėn e lartė tė totalitarizmit nė kėto vende.

          Megjithėse Sartori bėn njė definicion shumė tė rėndėsishėm dhe tė saktė kur flet pėr ndryshimin midis totalitarizmit dhe diktaturės, vėmendja e tij mė e madhe i kushtohet totalitarizmit nė vėndet socialiste. Ja mendimi i tij nė kėtė ēėshtje tė madhe: "Vėrtet njė "diktator i thjeshtė" mund tė veprojė mė keq, me veprime mė mizore, vrasje, tortura e akte tė dhunės policore dhe karakteristika tė ngjashme ēnjerėzore, sesa njė diktaturė totalitare" (Sartori, Edhe njė herė mbi teorinė e demokracisė, pjesa e parė, faqe 214). Pėr shembull, diktatura ushtarake e Augusto Pinoēetit nė Kili, nė bazė tė tė dhėnave dhe dėshmive tė vetė analistėve perėndimorė, ka qenė shumė herė mė mizore dhe gjakatare se nė ēdo shtet ish-socialist. Qindra e mijėra tė vrarėt dhe tė zhdukurit nga ana e kėsaj diktature, qė kanė shėrbyer si subjekte pėr dhjetėra romane, filma dhe emisione televizive ngjethėse, siē ka qenė pėr shembull filmi "Nė Santiago bie shi", "Shtėpia e shpirtrave" etj., nuk e kanė tėrhequr vėmendjen e shumicės sė mendimtarėve dhe politologėve perėndimorė. Sepse, sipas tyre, ajo ka qenė thjesht njė diktaturė, ndėrsa totalitarizmi ėshtė mė i rrezikshėm.

          Duket qartė se nė botėkuptimin dhe veprat e tyre, mė e rėndėsishme ka qėnė lufta midis socializmit dhe kapitalizmit sesa objektiviteti i analizės, dukuritė dhe fenomenet qė lindin gjatė zhvillimit tė shoqėrisė nė pėrgjithėsi dhe qė nuk janė prurje ekskluzive e kėtij apo atij sistemi. Nga shqyrtimet e mia bėjnė pėrjashtim vetėm Hanah Arendt dhe Zidsmund Bzezhinski. Ata nė veprat e tyre i kane kushtuar trajtim tė veēantė kėtij problemi edhe brenda shteteve kapitaliste. I tillė  ka qenė trajtimi qė i kanė bėrė natyrės dhe funksionimit tė sistemeve fashiste dhe naziste. Me rėndėsi pėr shtjellimin e mėtejshėm tė problemit ėshtė definicioni qė ka dhėnė Hanah Arendt, pėr burimet e totalitarizmit. Ja pohimi i saj:

          "Filistini, i cili tėrhiqet nė jetėn e vet private, i cili i kushtohet vetėm familjes sė vet dhe pėrparimit tė saj, i tillė ishte prodhimi i fundit tashmė i bastarduar i besimit borgjez nė epėrsinė e interesit privat... Njeriu i masės, tė cilin e organizoi Himleri, pėr ta shtyrė tė bėjė krime masive mė tė tmerrshmet nė historinė e njerėzimit, u pėrngjante mė shumė filistinėve sesa njeriut tė turmės popullore. Ai s'ishte tjetėr veē borgjezi, i cili, nė rrėnojat e botės sė vet, brengosej para sė gjithash pėr sigurinė e vet personale, qė ishte i gatshėm tė flijojė gjithēka: besimin, nderin, dinjitetin, para provokimit mė tė vogėl" (Cituar sipas Lėfor, Demokracia dhe totalitarizmi, faqe 174).

          Pėr mė tepėr, Arendt, nė veprat e saj, si burim tė totalitarizmit, shikonte mėnyrėn e jetesės perėndimore.

          Sė dyti: Nė kėto trajtesa dhe analiza pėrcaktimet mbi totalitarizmin, autoritarizmin dhe diktaturėn janė tė shumta. Ato prekin tė gjitha aspektet dhe elementet e jetės shoqėrore dhe politike brenda shteteve socialiste. Shumė prej tyre kanė analizuar dhe dhėnė pėrngjasimet dhe dallimet midis totalitarizmit, autoritarizmit dhe diktaturės etj. Por, kur lexon veprat e kėtyre mendimtarėve mbi kėtė ēėshtje tė madhe tė organizimit tė shoqėrisė, nuk mund tė mos vėsh re njė veēori qė tė bėn tė ndalesh. Analiza e kėtyre mendimtarėve pėr totalitarizmin dhe autoritarizmin ėshtė e cunguar, nuk ėshtė e plotė. Pėrse ėshtė e tillė? Kėsaj analize i mungon, thėnė figurativisht, gati gjysma e realitetit shoqėror dhe politik. Kjo mungesė ėshtė shfaqur si dje, nė veprat e hartuara nė kuadrin, atmosferėn dhe psikologjinė e luftės sė ftohtė, ashtu dhe sot, kur socializmi ėshtė pėrmbysur dhe po flitet shumė pėr teorinė e demokracisė dhe realitetin e saj evropian e botėror.

          Cila ėshtė kjo mangėsi kaq e rėndėsishme, qė ėshtė e barabartė me gati gjysmėn e realitetit shoqėror dhe politik tė botės sė djeshme dhe tė botės sė sotme? E thjeshtėzuar, mangėsia e analizės sė kėtyre mendimtarėve mund tė pėrmblidhet dhe tė formulohet nė pyetjet:

          Cila ka qėnė dhe cila ėshtė sfera e manifestimit tė totalitarizmit dhe autoritarizmit?

          Totalitarizmi ka ekzistuar vetėm brėnda njė shteti, apo ai ka ekzistuar dhe nė marrėdhėniet ndėrkombėtare?

          Sot a ekziston totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare. Kush janė bartėsit e kėtij totalitarizmi sot dhe cilat janė shkaqet e tij?

          Totalitarizmi ėshtė pjellė e ideologjisė komuniste apo ka rrėnjė mė tė thella?

          A mund tė eleminohet totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare apo ai ka ekzistuar dhe do tė vazhdojė tė ekzistojė sa kohė do tė ekzistojnė marrėdhėniet ndėrshtetėrore?

          Kėto pyetje janė reale. Ato, si dje nė epokėn e luftės sė ftohtė, ashtu dhe sot, pavarėsisht nga ndryshimet e sipėrfaqshme, kanė ekzistuar dhe vazhdojnė tė ekzistojnė nė realitetin evropian dhe botėror. Megjithatė, pėr fat tė keq, nuk gjejnė pėrgjigje tė plotė dhe tė argumentuar nė veprat e mendimtarėve tė shumtė me stimė botėrore, qė kanė pasur si objekt tė tyre totalitarizmin dhe demokracinė. Ku qėndron thelbi i kėtyre pyetjeve, tė cilave u janė shmangur dhe vazhdojnė t'u shmangen shumė mendimtarė dhe analistė tė shquar? E dyta, cilat kanė qenė dhe janė arsyet e kėsaj shmangieje?

          Rendet ekonomiko-shoqėrorė venė e vinė, ato kanė zėvendėsuar njeri-tjetrin, janė pėrsosur apo kanė degjeneruar, por nė ēdo rast marrėdhėniet ndėrshtetėrore kanė ekzistuar dhe ekzistojnė, ato janė shumėkohėshe. Kėto marrėdhėnie ndėrshtetėrore ekzistojnė dhe zhvillohen nė kohėn e sotme, midis shteteve tė zhvilluara dhe tė fuqishme, midis shteteve tė zhvilluara dhe shteteve tė pazhvilluara, midis shteteve tė mėdhenj dhe shteteve tė vegjėl, midis shteteve tė njė kontinenti dhe shteteve tė kontinenteve tė tjera, midis shteteve kapitaliste tė Evropės dhe shteteve ish-socialiste tė Evropės Qendrore dhe Lindore qė duan tė ndėrtojnė kapitalizmin etj. Fusha e kėtyre marrėdhėnieve ndėrshtetėrore ėshtė e larmishme, si dikur, nė historinė e mesme, tė re, ashtu dhe sot, nė historinė bashkėkohore. Brenda saj janė marrėdhėniet e kortezisė, marrėdhėniet kulturore e sportive, marrėdhėniet tregtare, mardhėniet politike e ushtarake, janė organizmat e shumtė dhe tė panumėrt ndėrkombėtarė, tė cilėt, pas viteve '80-tė e deri nė kohėn e sotme janė shtuar e po shtohen.

          Kėto marrėdhėnie, sa tė zakonshme janė nė kushte normale, aq peshė dhe intensitet marrin nė kohė ndryshimesh globale. Kėshtu ka ndodhur pas Luftės sė Parė Botėrore, e cila pati si fund final tė saj Lidhjen e Kombeve. Kėshtu ndodhi gjatė Luftės sė Dytė Botėrore, kur pėr herė tė parė nė kampin e aleatėve u ndodhėn shtete me rende tė ndryshme ekonomiko-shoqėrorė etj. Kėshtu ndodhi pas Luftės sė Dytė Botėrore, kur marrėdhėniet ndėrkombetare, pavarėsisht nga mbulesat, nė thelb kishin luftėn midis dy blloqeve politike, ekonomike dhe ushtarake. Kėshtu ndodhi dhe po ndodh dhe pas viteve '90-tė, kur ish-shtetet socialiste u rreshtuan nė kampin e kapitalizmit. Kjo periudhė ėshtė karakterizuar dhe vazhdon tė karakterizohet  nga propaganda si njė periudhė cilėsisht e re, e panjohur mė parė.

          Mbas dėshtimit tė socializmit u fol shumė dhe vazhdon akoma tė flitet pėr njė lloj tė ri marrėdhėniesh ndėrkombėtare. Si kudo dhe nė kėtė fushė predikohen me tė madhe standartet demokratike nė marrėdhėniet midis shteteve. Megjithatė, i parė nė praktikėn konkrete dhe i zhveshur nga frazeologjia dhe stėrhollimet gazetareske dhe televizive, natyra e kėtyre marrėdhėnieve ka ndryshuar shumė pak. Pėr mė tepėr, ky ndryshim nuk ka prekur thelbin, por vetėm fasadėn e tyre. Le t'i konkretizojmė mė tej pyetjet e shtruara mė lart me shembuj nga pėrvoja e djeshme dhe e sotme e marrėdhėnieve ndėrkombėtare, midis shteteve apo grup-shteteve tė ndryshme tė Evropės dhe botės. Nė vitin 1960, Shqipėria, pėr tė ruajtur lirinė dhe pavarsinė e saj, u shkėput nga kampi i atėhershėm socialist. Bashkimi Sovjetik, nė shenjė hakmarrjeje, nė fillim i preu ndihmat nė grurė, pėr ta detyruar tė nėnshtrohej. Ndėrsa mė vonė kaloi nė prerjen e marrėdhėnieve diplomatike. Nė vitin 1968, Ēekosllovakia, pėrsėri pėr tė ruajtur lirinė dhe pavarėsinė e saj, deshi tė shkėputej nga kampi socialist. Por forcat e Traktatit tė Varshavės mė nė krye sovjetikėt ndėrhynė me ushtritė e tyre dhe e pushtuan, duke dhunuar kėshtu tė drejtėn e njė populli pėr tė jetuar si tė dojė vetė, duke ia imponuar mėnyrėn e organizimit shtetėror. Askush nga analistėt perėndimorė nuk i konsideroi kėto dy raste si dukuri tė totalitarizmit.

          Nė vitin 1973, nė Kili, me anė tė zgjedhjeve, erdhėn nė fuqi forcat demokraike tė kryesuara nga Salvador Aljende. Ishte populli kilian ai qė zgjodhi vetė nė mėnyrė tė lirė klasėn e tij udhėheqėse. Por, pak kohė pas kėsaj, Amerika, me anėn e gjeneralit kilian Augusto Pinoēeti, me njė dhunė dhe terror tė egėr, arriti ta pėrmbysė qeverinė e Aljendes, duke dhunuar lirinė e njė populli tė tėrė. Dhe askush kėtė nuk e konsideroi njė veprim totalitarizmi. Pėr mė tepėr, deri nė vitin 1995 Pinoēeti ishte akoma ministėr i luftės.

          Nė vitin 1975 nė Helsinki u mblodh ajo qė u quajt Konferenca e Sigurimit Evropian. Nė kėtė konferencė, ku violina tė para ishin Amerika dhe Bashkimi Sovjetik, u morėn shumė vendime. Midis tė tjerash kjo konferencė sanksionoi de facto ndarjen e Evropės nė dy sfera influence, ashtu siē ishte vendosur nga Konferenca e Jaltės e shkurtit 1945. Njėkohėsisht po de facto kjo konferencė pranoi si tė ligjshme teorinė shoviniste tė Leonid Brezhnjevit mbi sovranitetin e kufizuar nė gjirin e shteteve socialiste. Shtatė vjet para kėsaj konference, nė mes tė Evropės dhe fare hapur, u pushtua Ēekosllovakia. Konferenca, me vendimet qė mori, nuk bėri gjė tjetėr veēse ligjėroi kėtė pushtim. Kėtė e kanė pohuar dhe shumė analistė perėndimorė. Ja pohimi i njerit prej tyre.

          "Marrėveshja e Helsinkit ishte jashtėzakonisht e favorshme pėr rusėt, sepse mė nė fund ne ligjėruam pushtimin stalinist tė gjysmės sė Evropės. Ne pranuam jo vetėm kėtė, por dhe njė paragraf tjetėr, se nuk do tė ndėrhynim nė ngjarjet qė mund tė ndodhnin nė kampin rus. Ne u hapėm rusėve dritėn jeshile pėr tė bėrė ē'tė donin nė atė zonė" (Jean Noel Lipkowski, cituar sipas Bota qė vinte nga tė ftohtit, faqe 218).

          Ka dhe shume ngjarje, konflikte dhe mosmarrėveshje tė tjera, por dhe kaq mjaftojnė pėr tė shtruar pyetjen: A ishin akte totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare kėto ngjarje, apo ishin akte demokratike? Aspirata e njė populli pėr liri kombėtare dhe vetėvendosje ėshtė njė aspiratė demokratike apo totalitare?

          Literatura e shumtė, perėndimore dhe lindore, i ka trajtuar kėto ngjarje kryesisht nga prizmi i kronikės. Ndėrsa analistėt e shumė vendeve ish-socialiste, duke bėrė objekt ngjarjet qė lidhen me ish-Bashkimin Sovjetik, u kanė dhėnė dhe u japin kėtyre ngjarjeve vetėm ngjyrė idologjike, duke i paraqitur si pjellė e komunizmit. Pavarėsisht se ēfarė mund tė thuhet sot nga disa sociologė konformistė, veēanėrisht nga shtetet ish-socialiste, ka dėshmi qė vėrtetojnė se kėto kanė qėnė akte totalitarizmi, qoftė kur janė kryer nga ish-kampi socialist me Bashkimin Sovjetik, qoftė kur janė kryer nga kampi kapitalist me Amerkėn nė krye.

          Politikanė perėndimore dhe lindorė si rregull i kanė justifikuar kėto qėndrime, nė emėr tė asaj qė quhej real-politikė, ose politika e ruajtjes sė ekuilibrit tė botės. Njė nga politikanėt mė tė mėdhenj tė gjysmės sė dytė tė kėtij shekulli, Henri Kizinger, e pohon fare lakuriq kėtė tė vėrtetė, nė takimin me ministrin e jashtėm ēekosllovak Jiri Haēek, pak kohė para pushtimit tė Ēekosllovakisė. Haēeku, nė takimin me Kizingerin, kėrkoi mbėshtetjen euro-amerikane pėr shkėputjen nga Bashkimi Sovjetik. Ja pėrgjigjja e Kizingerit: "Sigurisht, ajo qė po bėni ju ėshtė e mirė, por, nėse hyni nė konflikt me miqtė tuaj sovjetikė, mė vjen keq t'ju them se askush nė Perėndim nuk do t'ju ndihmonte, pasi kjo ka tė bėjė me ekuilibrin e forcave".

          Pas Konferencės sė Helsinkit, Bashkimi Sovjetik sulmoi dhe pushtoi Afganistanin, Amerika sulmoi dhe pushtoi Panamanė dhe Grenadėn. Justifikimet qė u dhanė nga kėto dy shtete qė ishin superfuqi botėrore, kishin tė bėnin me gjoja ruajtjen e interesave tė tyre strategjikė. Domethėnė, pėr hir tė interesave tė njė shteti qė ėshtė i madh dhe i fuqishėm shtypet dhe dhunohet liria kombėtare e njė shteti tjetėr tė vogėl. Pėrsėri natyrshėm shtrohet pyetja: A ishin kėto veprime marrėdhėnie totalitare apo marrėdhėnie demokratike? Dikush mund tė ngrihet e tė thotė, duke i justifikuar kėto ngjarje, se atėhere ashtu ishte koha. Por le ta pranojmė pėr njė ēast kėtė arsyetim. Nė atė periudhe bota ishte e ndarė nė dy blloqe, ekzistonin dy sisteme qė ishin nė luftė me njeri-tjetrin, prandaj po i quajmė veprime tė tilla si tė justifikura. Le tė kalojmė nė periudhėn e pas viteve '90-tė, kur fillon njė epokė e rė nė marrėdhėniet ndėrkombėtare. Socializmi ėshtė pėrmbysur nė Bashkimin Sovjetik dhe nė shtetet e tjera tė Evropės. A kemi brenda kėsaj periudhe  nė marrėdhėniet ndėrkombėtare ngjarje tė tilla qė tė kenė nė themel totalitarizmin? Fatkeqėsisht po. Pesė vjetėt qė kanė kaluar mjaftojnė pėr tė parė se totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare vazhdon tė ekzistojė akoma. Sartori pohon se dhunimi i lirisė ėshtė i lidhur nė mėnyrė tė pashmangshme me frikėn, e cila ėshtė refleksi mė i qartė i totalitarizmit dhe marrėdhėnieve totalitare. Por as Sartori, as Brzezhinski, Lėfori apo ndonjė tjetėr, nuk kanė thėnė se konkluzionet e tyre pėr totalitarizmin kanė vlerė vetėm kur flitet pėr individin e veēantė, pėr frikėn dhe lirinė e tij. Nė tė kundėrtėn, ata tė gjithė janė dakord se kėto definicione janė tė vlefshme dhe kur pėr objekt analize merret njė popull apo njė etni e caktuar.

          Le tė analizojmė fillimisht shembullin e Bosnjės dhe tė popullit tė saj. Masakra dhe tragjedia e popullit boshnjak ėshtė shumė e njohur. Natyrshėm shtrohet pyetja: A nuk ishte dhe a nuk ėshtė shembulli i Bosnjės njė shembull tipik totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare? Pėr vite tė tėra boshnjakėt jetuan me frikė nė zemėr duke pritur se kur do tė merren vesh fuqitė e mėdha, kur do tė shkėputen ato nga zonat e influencės pėr t'i dhėnė fund tragjedisė sė tyre. Pra, njė popull i tėrė pėr pesė vjet u masakrua nė mėnyrėn mė barbare dhe priti tė merreshin vesh Amerika, Rusia, Franca, Anglia, Gjermania, se cila do tė ishte masa e lirisė sė tij. 

          Pas shpėrbėrjes sė Traktatit tė Varshavės, shumė qeveri tė vendeve ish-socialiste, nė doktrinat e tyre mbrojtėse kanė deklaruar dhe vazhdojnė tė deklarojnė me tė madhe se asnjė shtet fqinj apo i largėt prej tyre nuk konsiderohet armik. Nė mėnyrė mė tė plotė kėtė e ka shprehur klasa politike e Shqipėrisė dhe e Ēekisė. Megjithatė, nė mėnyrė ironike dhe paradoksale, gati tė gjitha kėto shtete kanė bėrė kėrkesė tė hyjnė nė Paktin e Atlantikut Verior. Ajo qė e shtyn klasėn politike nė kėto vende tė kėrkojė mbrojtjen e njė organizate ushtarake, pavarėsisht se ēfarė thonė politikanė tė ndryshėm mbi paqen e pėrgjithshme, nuk ėshtė gjė tjetėr veēse frika. Frika pėr mbrojtjen e sovranitetit, frika pėr ruajtjen e lirisė dhe pavarėsisė sė vendeve dhe shteteve tė tyre.

          Si po pėrballohet kjo frikė e tyre? Fuqitė e mėdha tė Evropės dhe Amerika nuk nxitohen. Dhe kėtu ka njė arsye tė madhe. Ato nuk duan t'i acarojnė marrėdhėniet me Rusinė. Me gjithė shpėrbėrjen e Bashkimit Sovjetik, me gjithė vėshtirėsitė e mėdha tė periudhės sė ndėrtimit tė kapitalizmit, Rusia, veēanėrisht nė fushėn ushtarake, pėrbėn akoma njė superfuqi tė fuqishme. Eshtė kjo arsyeja qė pėr fuqitė e mėdha tė Perėndimit marrėdhėnie miqėsore dhe korrekte me Rusinė janė shumė herė mė tė rėndėsishme sesa lutjet e shumė shteteve tė vogla ish-socialiste tė Evropės Qėndrore dhe Lindore. Prandaj ato gjetėn njė zgjidhje kompromisi. U kanė dhėnė kėtyre vendeve njė eufemizėm qė e kanė quajtur "partneriteti pėr paqe". E shprehur mė thjesht kjo do tė thotė se nė kohė paqeje kėto shtete do tė jenė partnerė tė organizatės sė Atlantikut Verior. Por ėshtė afėr mendsh se frika e kėtyre popujve ėshtė pėr kohė lufte dhe jo pėr kohė paqeje. Lidhur me kėtė ēėshtje, Fejto konstaton me tė drejtė se"ishte njė zhgėnjim i madh pėr qeveritė postkomuniste tė Evropės Qendrore, qė shpresonin tė kishin pėrparėsi nė pėrkujdesjen perėndimore dhe qė dy vjet mė vonė, pas pėrmbysjes sė 1989-ės, konstatuan me dhimbje qė marrėdhėniet me BRSS ose me atė qė mbetej prej tij vazhdonin tė ishin prioritare nė pėrpunimin e politikave perėndimore"(Fejto, Fundi i demokracive popullore, faqe 428). Prandaj frika pėr lirinė kombėtare vazhdon tė qendrojė varur si shpata e Damokleut mbi kėto vende. Atėhere, a nuk ėshtė ky veprim njė shembull totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare?

          Nė opinionin evropian ėshtė aq e njohur ēėshtja kurde. Njė popull prej 24 milionė vetėsh jo vetėm qė nuk ka shtetin e tij, pra, nuk ėshtė i lirė ta krijojė kėtė shtet, por, duke qenė i copėtuar nė katėr shtete, i ėshtė nėnshtruar dhe vazhdon t'i nėnshtrohet njė gjenocidi tė egėr. Ky gjenocid ka ekzistuar nė periudhėn e luftės sė ftohtė dhe vazhdon tė ekzistojė dhe sot, kur lufta e ftohtė ka pėrfunduar. Pėrballė kėrkesės sė njė populli qė kėrkon lirinė e tij, veshi i bashkėsisė ndėrkombėtare ėshtė i shurdhėt. Interpretimet dhe spekulimet me anėn e ngjyrės qė populli kurd kėrkon lirinė e tij janė bajate. Lufta pėr liri kombėtare nuk ka ngjyrė politike, ajo nuk ėshtė as e kuqe, as e gjelbėr, as e verdhė. Eshtė thjesht liri. Tė gjitha fuqitė perėndimore, nė fillim tė vitit 1995, nė mėnyrė tė heshtur i dhanė tė drejtė Turqisė ta shtypė rezistencėn kurde duke dhunuar madje dhe kufijtė e njė shteti sovran, siē ėshtė Iraku. Shumė politikanė: francezė, anglezė, gjermanė etj. e justifikuan kėtė me pohimin se paskėshin marrė garanci nga Turqia qė operacioni nuk do tė zgjaste shumė dhe, pėr mė tepėr, nuk do tė prekej popullsia e pafajshme. Ndėrsa sekretari amerikan i shtetit Uoren Kristofer e bėri mė tė qartė kėtė qėndrim duke pohuar se interesat strategjikė tė Amerikės e justifikojnė kėtė pėrkrahje ndaj Turqisė. Kjo, nė emėr tė moralit tė politikės, na jep tė drejtėn pėr tė pyetur: justifkimi dhe pėrkrahja e dhunės sė ushtruar nė mėnyrėn mė tė egėr ndaj lirisė sė njė populli nė emėr tė interesave strategjike tė kėsaj apo asaj fuqie tė madhe ēfarė ėshtė: veprim totalitar apo veprim demokratik?

          Nė marrėdhėniet ndėrkombėtare totalitarizmi dhe autoritarizmi asnjeherė, as nė tė kaluarėn, por as sot, nuk janė shfaqur dhe nuk shfaqen hapur. Ato si rregull janė stolisur me njė propagandė qė nė pamjen e parė ėshtė e pėlqyeshme, pėr shtresa tė ndryshme njerėzish apo pėr popuj tė vendeve tė ndryshme. Dje, nė periudhėn e luftės sė ftohtė, flitej pėr domosdoshmėrinė e dy kampeve, socialist dhe kapitalist, pėr tė qenė nė paritet. Propaganda e tė kėtyre kampeve ēdo veprim e justifikonte nė emėr tė forcimit dhe tė ruajtjes nga armiku i ndėrsjelltė. Ndėrsa sot totalitarizmi nė marrėdhėniet ndėrkombėtare fshihet pas domosdoshmėrisė sė ruajtjes dhe konsolidimit tė demokracisė, qoftė dhe kur bėhet fjalė pėr lirinė kombėtare tė popujve tė vegjėl. Nėn kėtė koperturė ai ekziston nė thelbin e tij dhe nė realitetin aktual tė marrėdhėnieve tė sotme ndėrkombėtare.

          Nė mėnyrė mė tė plotė, nė bashkėsinė evropiane, totalitarizmi dhe autoritarizmi, i fshehur pas fasadave propagandistike, ėshtė shprehur nė qėndrimin e mbajtur ndaj ēėshtjes shqiptare. Nė kėtė ēėshtje sloganet "ndarje ndėrkombėtare e punės, hapėsirė demokratike, paqe, stabilitet rajonal", kanė mbuluar dhe vazhdojnė tė mbulojnė arbitraritetin e fuqive tė mėdha. 

          Ndryshimi i sistemit socialist nė Evropė dhe shpėrbėrja e Jugosllavisė, "sė pėrkėdhelurės" sė Evropės dhe Amerikės, ēėshtjen shqiptare e nxori fare hapur, me gjithė tragjikėn dhe padrejtėsinė ndaj saj. Kur flasim pėr ēėshtjen shqiptare, mė sė pari duhet tė jemi tė qartė se nuk kemi tė bėjmė me njė problem tė ngjashėm siē ėshtė ai i ēėshtjeve nacionale nė Rumani, Hungari, Sllovaki, Kroaci etj. Nė tė gjitha kėto shtete shumica dėrrmuese e kombit ėshtė e organizuar nė njė shtet, ndėrsa nė shtete tė tjera ndodhen pakica kombėtare. Pėr kėto vende dhe shtete, si dhe pėr problemet qė ato kanė, ka vlerė Komisioni i Parlamentit Evropian dhe komisioneri i tij pėr minoritetet, hollandezi Van der Bruk. Nė rastin e ēėshtjes shqiptare problemi ėshtė mė i mprehtė. Jashtė kufijve tė shtetit shqiptar qendron gjysma e kombit. Nga ana tjetėr, problemi i copėtimit tė kombit shqiptar nuk ėshtė i ngjashėm as me historinė e trojeve tė gjermanėve tė Sudeteve apo tė hungarezėve e polakėve, ndaj tė cilėve Konferenca e Potsdamit e vitit 1945 mori vendim tė deportoheshin pėr shkak tė pjesėmarrjes sė tyre nė luftė nė anėn e nazi-fashizmit. Nė tė kundėrtėn, populli shqiptar jashtė kufijve tė shtetit shqiptar nga konferenca e Potsdamit u konsiderua si popull qė kishte marrė pjesė aktive pėrkrah koalicionit antifashist. Pra, nuk kemi tė bėjmė nė rastin e kombit shqiptar as me pakicė kombėtare, as me kolaborcionizėm me fashizmin. Kemi tė bėjmė thjesht me njė ēėshtje shqiptare tė pazgjidhur.

          Cili ėshtė qendrimi i fuqive tė mėdha evropiane dhe botėrore ndaj ēėshtjes shqiptare?. Si nė tė kaluarėn, ashtu dhe sot, qendrimi i tyre nė thelb ėshtė qendrim totalitar. Ashtu siē ēon nė totalitarizėm dhe autoritarizėm dhunimi i sė drejtės sė individit pėr tė qenė i lirė, po ashtu ēon nė totalitarizėm dhunimi i sė drejtės sė njė populli pėr tė qenė i lirė tė vetėvendosė pėr fatin e tij. Nėqoftėse dhunimi i lirisė sė individit e ēon shtetin nė totalitarizėm, dhunimi i lirisė sė njė populli nga disa shtete njėherėsh i ēon kėto shtete nė njė totalitarizėm shumė herė mė tė madh. Popujt pėrbehen nga individėt. Por liria e njė individi apo e njė bashkėsie individėsh nuk do tė thotė liri e njė populli apo e njė kombi, nuk do tė thotė apriori liri kombėtare. Liria kombėtare kėrkon si parakusht grumbullimin nė njė shtet tė tė gjithė pjesėtarėve tė njė kombi apo tė shumicės sė tyre. Nė tė kundėrtėn, nuk ka liri kombėtare.

© Copyright