| |
De Bello Gallico
Il De bello Gallico narra le campagne condotte da Cesare in Gallia tra gli anni
58 e 52: sette libri per sette anni di guerra. La prima campagna ebbe lo scopo
di arginare i movimenti migratori verso sud, prima degli Elvezi, poi dei Germani
di Ariovisto (l. I).
Sconfitti Elvezi e Germani, la guerra diventa ben presto offensiva: dapprima
contro i Belgi e i Nervi, popolazione della Gallia belgica (l. II), poi contro i
Veneti e gli Aquitani, con la conquista di tutti i territori che dal nord
scendono lungo la costa atlantica fino ai Pirenei (l. III).
Respinti i Téncteri e gli Usìpeti Cesare, giudicando completa la pacificazione
della Gallia, compie una rapida puntata oltre il Reno e insegue le popolazioni
germaniche che si rifugiano nelle foreste dell'interno; successivamente tenta
anche uno sbarco in Britannia, con scarsi risultati (l. IV).
Migliori successi Cesare in Britannia li ottiene l'anno dopo; ma intanto ha
inizio l'insurrezione gallica (l. V). La rivolta è favorita dai Tréviri,
popolazione germanica stanziata tra il Reno e la Mosa; Cesare compie un'altra
spedizione oltre il Reno, poi, tornato in Gallia, pone termine alla sollevazione
degli Eburoni (l. VI). Mentre Cesare è in Italia per seguire più da vicino le
pericolose vicende politiche che stanno svolgendosi a Roma, si svolge in Gallia
la più rivolta antiromana, campeggiata da Vercingetoríge, re degli Arveni. Dopo
duri scontri e alterne vicende, Cesare assedia infine l'avversario ad Alesia, lo
sconfigge e lo fa prigioniero (l. VII). La conquista della Gallia transalpina è
compiuta.
Gli avvenimenti degli ultimi due anni della guerra gallica (51 - 50) sono
narrati nell'VIII libro, composto da Aulo Irzio, generale dell'esercito di
Cesare: un'opera che collega gli avvenimenti della guerra gallica all'inizio
della guerra civile.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
Libro IV
Libro V
Libro VI
Libro VII
Libro VIII
Libro VII
1] Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos
proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de] senatusque consulto certior
factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, delectum tota provincia habere
instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriter perferuntur. Addunt ipsi et
ad fingunt rumoribus Galli, quod res poscere videbatur, retineri urbano motu
Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum venire posse. Hac impulsi
occasione, qui iam ante se populi Romani imperio subiectos dolerent liberius
atque audacius de bello consilia inire incipiunt. Indictis inter se principes
Galliae conciliis silvestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte;
posse hunc casum ad ipsos recidere demonstrant: miserantur communem Galliae
fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemius deposcunt qui belli initium
faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem vindicent. In primis
rationem esse habendam dicunt, priusquam eorum clandestina consilia efferantur,
ut Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeant
absente imperatore ex hibernis egredi, neque imperator sine praesidio ad
legiones pervenire possit. Postremo in acie praestare interfici quam non veterem
belli gloriam libertatemque quam a maioribus acce perint recuperare.
[2] His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculum communis salutis
causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos pollicentur et, quoniam
in praesentia obsidibus cavere inter se non possint ne res efferatur, ut
iureiurando ac fide sanciatur, petunt, collatis militaribus signis, quo more
eorum gravissima caerimonia continetur, ne facto initio belli ab reliquis
deserantur. Tum collaudatis Carnutibus, dato iureiurando ab omnibus qui aderant,
tempore eius rei constituto ab concilio disceditur.
[3] Vbi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus, desperatis
hominibus, Cenabum signo dato concurrunt civesque Romanos, qui negotiandi causa
ibi constiterant, in his Gaium Fufium Citam, honestum equitem Romanum, qui rei
frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt.
Celeriter ad omnes Galliae civitates fama perfertur. Nam ubicumque maior atque
illustrior incidit res, clamore per agros regionesque significant; hunc alii
deinceps excipiunt et proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente
sole gesta essent, ante primam confectam vigiliam in finibus Arvernorum audita
sunt, quod spatium est milium passuum circiter centum LX.
[4] Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, summae
potentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinuerat et ob
eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus, convocatis suis
clientibus facile incendit. Cognito eius consilio ad arma concurritur.
Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisque principibus, qui hanc
temptandam fortunam non existimabant; expellitur ex oppido Gergovia; non
destitit tamen atque in agris habet dilectum egentium ac perditorum. Hac coacta
manu, quoscumque adit ex civitate ad suam sententiam perducit; hortatur ut
communis libertatis causa arma capiant, magnisque coactis copiis adversarios
suos a quibus paulo ante erat eiectus expellit ex civitate. Rex ab suis
appellatur. Dimittit quoque versus legationes; obtestatur ut in fide maneant.
Celeriter sibi Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Aulercos,
Lemovices, Andos reliquosque omnes qui Oceanum attingunt adiungit: omnium
consensu ad eum defertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus
obsides imperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet, armorum
quantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiat constituit; in primis
equitatui studet. Summae diligentiae summam imperi severitatem addit;
magnitudine supplici dubitantes cogit. Nam maiore commisso delicto igni atque
omnibus tormentis necat, leviore de causa auribus desectis aut singulis effossis
oculis domum remittit, ut sint reliquis documento et magnitudine poenae
perterreant alios.
[5] His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summae hominem
audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in Bituriges proficiscitur.
Eius adventu Bituriges ad Aeduos, quorum erant in fide, legatos mittunt
subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinere possint. Aedui de
consilio legatorum, quos Caesar ad exercitum reliquerat, copias equitatus
peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim venissent,
quod Bituriges ab Aeduis dividit, paucos dies ibi morati neque flumen transire
ausi domum revertuntur legatisque nostris renuntiant se Biturigum perfidiam
veritos revertisse, quibus id consili fuisse cognoverint, ut, si flumen
transissent, una ex parte ipsi, altera Arverni se circumsisterent. Id eane de
causa, quam legatis pronuntiarunt, an perfidia adducti fecerint, quod nihil
nobis constat, non videtur pro certo esse proponendum. Bituriges eorum discessu
statim cum Arvernis iunguntur.
[6] His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas res virtute Cn.
Pompei commodiorem in statum pervenisse intellegeret, in Transalpinam Galliam
profectus est. Eo cum venisset, magna difficultate adficiebatur, qua ratione ad
exercitum pervenire posset. Nam si legiones in provinciam arcesseret, se absente
in itinere proelio dimicaturas intellegebat; si ipse ad exercitum contenderet,
ne eis quidem eo tempore qui quieti viderentur suam salutem recte committi
videbat.
[7] Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam civitatem Arvernis
conciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab utrisque obsides accipit et
magna coacta manu in provinciam Narbonem versus eruptionem facere contendit. Qua
re nuntiata Caesar omnibus consiliis antevertendum existimavit, ut Narbonem
proficisceretur. Eo cum venisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis
provincialibus, Volcis Arecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca
hostibus erant finitima, constituit; partem copiarum ex provincia
supplementumque, quod ex Italia adduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum
contingunt, convenire iubet.
[8] His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrare intra
praesidia periculosum putabat, in Helvios proficiscitur. Etsi mons Cevenna, qui
Arvernos ab Helviis discludit, durissimo tempore anni altissima nive iter
impediebat, tamen discussa nive sex in altitudinem pedum atque ita viis
patefactis summo militum sudore ad fines Arvernorum pervenit. Quibus oppressis
inopinantibus, quod se Cevenna ut muro munitos existimabant, ac ne singulari
quidem umquam homini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus imperat, ut
quam latissime possint vagentur et quam maximum hostibus terrorem inferant.
Celeriter haec fama ac nuntiis ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterriti
omnes Arverni circumsistunt atque obsecrant, ut suis fortunis consulat, neve ab
hostibus diripiautur, praesertim cum videat omne ad se bellum translatum. Quorum
ille precibus per motus castra ex Biturigibus movet in Arveruos versus.
[9] At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usu
ventura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque cogendi ab
exercitu discedit; Brutum adulescentem his copiis praeficit; hunc monet, ut in
omnes partes equites quam latissime pervagentur: daturum se operam, ne longius
triduo ab castris absit. His constitutis rebus suis inopinantibus quam maximis
potest itineribus Viennam pervenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis
ante diebus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso per
fines Aeduorum in Lingones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid
etiam de sua salute ab Aeduis iniretur consili, celeritate praecurreret. Eo cum
pervenisset, ad reliquas legiones mittit priusque omnes in unum locum cogit quam
de eius adventu Arvernis nuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix rursus in
Bituriges exercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum,
quos ibi Helvetico proelio victos Caesar collocaverat Aeduisque attribuerat,
oppugnare instituit.
[10] Magnam haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendum adferebat, si
reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, ne stipendiariis Aeduorum
expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullum amicis in eo praesidium
videretur positum esse; si maturius ex hibernis educeret, ne ab re frumentaria
duris subvectionibus laboraret. Praestare visum est tamen omnis difficultates
perpeti, quam tanta contumelia accepta omnium suorum voluntates alienare. Itaque
cohortatus Aeduos de supportando commeatu praemittit ad Boios qui de suo adventu
doceant hortenturque ut in fide maneant atque hostium impetum magno animo
sustineant. Duabus Agedinci legionibus atque impedimentis totius exer citus
relictis ad Boios proficiscitur.
[11] Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum venisset, ne quem post se
hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentaria uteretur, oppugnare instituit
idque biduo circumvallavit; tertio die missis ex oppido legatis de deditione
arma conferri, iumenta produci, sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret,
a. Trebonium legatum relinquit. Ipse, ut quam primum iter faceret, Cenabum
Carnutum proficiscitur; qui tum primum allato nuntio de oppugnatione
Vellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent, praesidium Cenabi
tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant. Huc biduo pervenit. Castris ante
oppidum positis diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt quaeque
ad eam rem usui sint militibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis
Ligeris contingebat, veritus ne noctu ex oppido profugerent, duas legiones in
armis excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex oppido
egressi flumen transire coeperunt. Qua re per exploratores nuntiata Caesar
legiones quas expeditas esse iusserat portis incensis intromittit atque oppido
potitur, perpaucis ex hostium numero desideratis quin cuncti caperentur, quod
pontis atque itinerum angustiae multitudinis fugam intercluserant. Oppidum
diripit atque incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerem traducit
atque in Biturigum fines pervenit.
[12] Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, oppuguatione destitit
atque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in via
Noviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cum legati ad eum venissent
oratum ut sibi ignosceret suaeque vitae consuleret, ut celeritate reliquas res
conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma conferri, equos produci, obsides
dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliqua administrarentur,
centurionibus et paucis militibus intromissis, qui arma iumentaque conquirerent,
equitatus hostium procul visus est, qui agmen Vercingetorigis antecesserat. Quem
simul atque oppidani conspexerunt atque in spem auxili venerunt, clamore sublato
arma capere, portas claudere, murum complere coeperunt. Centuriones in oppido,
cum ex significatione Gallorum novi aliquid ab eis iniri consili intellexissent,
gladiis destrictis portas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt.
[13] Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit:
laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC summittit, quos ab initio
habere secum instituerat. Eorum impetum Galli sustinere non potuerunt atque in
fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus
oppidani perterriti comprehensos eos, quorum opera plebem concitatam
existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibus rebus
confectis, Caesar ad oppidum Avaricum, quod erat maximum munitissimumque in
finibus Biturigum atque agri fertilissima regione, profectus est, quod eo oppido
recepto civitatem Biturigum se in potestatem redacturum confidebat.
[14] Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, Cenabi, Novioduni
acceptis suos ad concilium convocat. Docet longe alia ratione esse bellum
gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic rei studendum, ut
pabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse facile, quod equitatu ipsi
abundent et quod anni tempore subleventur. Pabulum secari non posse; necessario
dispersos hostes ex aedificiis petere: hos omnes cotidie ab equitibus deligi
posse. Praeterea salutis causa rei familiaris commoda neglegenda: vicos atque
aedificia incendi oportere hoc spatio ab via quoque versus, quo pabulandi causa
adire posse videantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in
finibus bellum geratur, eorum opibus subleventur: Romanos aut inopiam non
laturos aut magno periculo longius ab castris processuros; neque interesse,
ipsosne interficiant, impedimentisne exuant, quibus amissis bellum geri non
possit. Praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loci natura ab
omni sint periculo tuta, neu suis sint ad detractandam militiam receptacula neu
Romanis proposita ad copiam commeatus praedamque tollendam. Haec si gravia aut
acerba videautur, multo illa gravius aestimare, liberos, coniuges in servitutem
abstrahi, ipsos interfici; quae sit necesse accidere victis.
[15] Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbes Biturigum
iucenduntur. Hoc idem fit in reliquis civitatibus: in omnibus partibus incendia
conspiciuntur; quae etsi magno cum dolore omnes ferebant, tamen hoc sibi solati
proponebant, quod se prope explorata victoria celeriter amissa reciperaturos
confidebant. Deliberatur de Avarico in communi concilio, incendi placeret an
defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope
totius Galliae urbem, quae praesidio et ornamento sit civitati, suis manibus
succendere cogerentur: facile se loci natura defensuros dicunt, quod prope ex
omnibus partibus flumine et palude circumdata unum habeat et perangustum aditum.
Datur petentibus venia dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et
precibus ipsorum et misericordia vulgi. Defensores oppido idonei deliguntur.
[16] Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locum castris
deligit paludibus silvisque munitum ab Avarico longe milia passuum XVI. Ibi per
certos exploratores in singula diei tempora quae ad Avaricum agerentur
cognoscebat et quid fieri vellet imperabat. Omnes nostras pabulationes
frumentationesque observabat dispersosque, cum longius necessario procederent,
adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum ratione provideri
poterat, ab nostris occurrebatur, ut incertis temporibus diversisque itineribus
iretur.
[17] Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae intermissa [a] flumine et
a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggerem apparare, vineas
agere, turres duas constituere coepit: nam circumvallare loci natura prohibebat.
De re frumentaria Boios atque Aeduos adhortari non destitit; quorum alteri, quod
nullo studio agebant, non multum adiuvabant, alteri non magnis facultatibus,
quod civitas erat exigua et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt.
Summa difficultate rei frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum,
indiligentia Aeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo ut complures dies
frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus vicis adacto extremam
famem sustentarent, nulla tamen vox est ab eis audita populi Romani maiestate et
superioribus victoriis indigna. Quin etiam Caesar cum in opere singulas legiones
appellaret et, si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum oppugnationem diceret,
universi ab eo, ne id faceret, petebant: sic se complures anuos illo imperante
meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, nusquam infecta re discederent: hoc
se ignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationem reliquissent: praestare
omnes perferre acerbitates, quam non civibus Romanis, qui Cenabi perfidia
Gallorum interissent, parentarent. Haec eadem centurionibus tribunisque militum
mandabant, ut per eos ad Caesarem deferrentur.
[18] Cum iam muro turres appropinquassent, ex captivis Caesar cognovit
Vercingetorigem consumpto pabulo castra movisse propius Avaricum atque ipsum cum
equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari consuessent, insidiarum causa
eo profectum, quo nostros postero die pabulatum venturos arbitraretur. Quibus
rebus cognitis media nocte silentio profectus ad hostium castra mane pervenit.
Illi celeriter per exploratores adventu Caesaris cognito carros impedimentaque
sua in artiores silvas abdiderunt, copias omnes in loco edito atque aperto
instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas conferri, arma expediri
iussit.
[19] Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc ex omnibus fere partibus palus
difficilis atque impedita cingebat non latior pedibus quinquaginta. Hoc se colle
interruptis pontibus Galli fiducia loci continebant generatimque distributi in
civitates omnia vada ac saltus eius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si
eam paludem Romani perrumpere conarentur, haesitantes premerent ex loco
superiore; ut qui propinquitatem loci videret paratos prope aequo Marte ad
dimicandum existimaret, qui iniqui tatem condicionis perspiceret inani
simulatione sese ostentare cognosceret. Indignantes milites Gaesar, quod
conspectum suum hostes perferre possent tantulo spatio interiecto, et signum
proeli exposcentes edocet, quanto detrimento et quot virorum tortium morte
necesse sit constare victoriam; quos cum sic animo paratos videat, ut nullum pro
sua laude periculum recusent, summae se iniquitatis condemnari debere, nisi
eorum vitam sua salute habeat cariorem. Sic milites consolatus eodem die reducit
in castra reliquaque quae ad oppugnationem pertinebant oppidi administrare
instituit.
[20] Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quod castra
propius Romanos movisset, quod cum omni equitatu discessisset, quod sine imperio
tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tanta opportunitate et
celeritate venissent: non haec omnia fortuito aut sine consilio accidere
potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris concessu quam ipsorum habere
beneficio--tali modo accusatus ad haec respondit: Quod castra movisset, factum
inopia pabuli etiam ipsis hortantibus; quod propius Romanos accessisset,
persuasum loci opportunitate, qui se ipsum munitione defenderet: equitum vero
operam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quo
sint profecti. Summam imperi se consulto nulli discedentem tradidisse, ne is
multitudinis studio ad dimicandum impelleretur; cui rei propter animi mollitiem
studere omnes videret, quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu
intervenerint, fortunae, si alicuius indicio vocati, huic habendam gratiam, quod
et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint,
qui dimicare non ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se ab Caesare
per proditionem nullum desiderare, quod habere victoria posset, quae iam esset
sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere, si sibi magis
honorem tribuere, quam ab se salutem accipere videantur. "Haec ut intellegatis,"
inquit, "a me sincere pronuntiari, audite Romanos milites." Producit servos,
quos in pabulatione paucis ante diebus exceperat et fame vinculisque
excruciaverat. Hi iam ante edocti quae interrogati pronuntiarent, milites se
esse legionarios dicunt; fame et inopia adductos clam ex castris exisse, si quid
frumenti aut pecoris in agris reperire possent: simili omnem exercitum inopia
premi, nec iam vires sufficere cuiusquam nec ferre operis laborem posse: itaque
statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi profecissent, triduo
exercitum deducere. "Haec," inquit, "a me," Vercingetorix, "beneficia habetis,
quem proditionis insimulatis; cuius opera sine vestro sanguine tantum exercitum
victorem fame consumptum videtis; quem turpiter se ex fuga recipientem ne qua
civitas suis finibus recipiat a me provisum est."
[21] Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere in eo
consuerunt cuius orationem approbant: summum esse Vercingetorigem ducem, nec de
eius fide dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari posse. Statuunt, ut
X milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidum mittantur, nec solis
Biturigibus communem salutem committendam censent, quod paene in eo, si id
oppidum retinuissent, summam victoriae constare intellegebant.
[22] Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuius que modi Gallorum
occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda et
efficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Nam et laqueis falces
avertebant, quas, cum destinaverant, tormentis introrsus reducebant, et aggerem
cuniculis subtrahebant, eo scientius quod apud eos magnae sunt ferrariae atque
omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni parte
turribus contabulaverant atque has coriis intexerant. Tum crebris diurnis
nocturnisque eruptionibus aut aggeri ignem inferebant aut milites occupatos in
opere adoriebantur, et nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus
agger expresserat, commissis suarum turrium malis adaequabant, et apertos
cuniculos praeusta et praeacuta materia et pice fervefacta et maximi ponderis
saxis morabantur moenibusque appropinquare prohibebant.
[23] Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectae perpetuae in
longitudinem paribus intervallis, distantes inter se binos pedes, in solo
collocantur. Hae revinciuntur introrsus et multo aggere vestiuntur: ea autem,
quae diximus, inter valla grandibus in fronte saxis effarciuntur. His collocatis
et coagmentatis alius insuper ordo additur, ut idem illud intervallum servetur
neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissae spatiis singulae
singulis saxis interiectis arte contineantur. Sic deinceps omne opus contexitur,
dum iusta muri altitudo expleatur. Hoc cum in speciem varietatemque opus deforme
non est alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum
ad utilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et ab
incendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedes
quadragenos plerumque introrsus revincta neque perrumpi neque distrahi potest.
[24] His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigore et
assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haec superaverunt
et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altum pedes LXXX exstruxerunt. Cum is
murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus consuetudine excubaret
milites que hortaretur, ne quod omnino tempus ab opere intermitteretur, paulo
ante tertiam vigiliam est animadversum fumare aggerem, quem cuniculo hostes
succenderant, eodemque tempore toto muro clamore sublato duabus portis ab
utroque latere turrium eruptio fiebat, alii faces atque aridam materiem de muro
in aggerem eminus iaciebant, picem reliquasque res, quibus ignis excitari potest,
fundebant, ut quo primum curreretur aut cui rei ferretur auxilium vix ratio
iniri posset. Tamen, quod instituto Caesaris semper duae legiones pro castris
excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est,
ut alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque inter
scinderent, omnis vero ex castris multitudo ad restinguendum concurreret.
[25] Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur,
semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo magis, quod deustos
pluteos turrium videbant nec facile adire apertos ad auxiliandum animadvertebant,
semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo
vestigio temporis positam arbitrarentur, accidit inspectantibus nobis quod
dignum memoria visum praetereundum non existimavimus. Quidam ante portam oppidi
Gallus per manus sebi ac picis traditas glebas in ignem e regione turris
proiciebat: scorpione ab latere dextro traiectus exanimatusque concidit. Hunc ex
proximis unus iacentem transgressus eodem illo munere fungebatur; eadem ratione
ictu scorpionis exanimato alteri successit tertius et tertio quartus, nec prius
ille est a propugnatoribus vacuus relictus locus quam restincto aggere atque
omni ex parte summotis hostibus finis est pugnandi factus.
[26] Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium
ceperunt ex oppido profugere hortante et iubente Vercingetorige. Id silentio
noctis conati non magna iactura suorum sese effecturos sperabant, propterea quod
neque longe ab oppido castra Vercingetorigis aberant, et palus, quae perpetua
intercedebat, Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoc facere noctu
apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt flentesque
proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt, ne se et communes liberos
hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et virium
infirmitas impediret. Vbi eos in sententia perstare viderunt, quod plerumque in
summo periculo timor misericordiam non recipit, conclamare et significare de
fuga Romanis coeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum
viae praeoccuparentur, consilio destiterunt.
[27] Postero die Caesar promota turri perfectisque operibus quae facere
instituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendum consilium
tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodias in muro dispositas
videbat, suosque languidius in opere versari iussit et quid fieri vellet
ostendit. Legionibusque intra vineas in occulto expeditis, cohortatus ut
aliquando pro tantis laboribus fructum victoriae perciperent, eis qui primi
murum ascendissent praemia proposuit militibusque signum dedit. Illi subito ex
omnibus partibus evolaverunt murumque celeriter compleverunt.
[28] Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locis
patentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua ex parte obviam contra
veniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem in aequum locum sese demittere,
sed toto undique muro circumfundi viderunt, veriti ne omnino spes fugae
tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partes continenti impetu petiverunt,
parsque ibi, cum angusto exitu portarum se ipsi premerent, a militibus, pars iam
egressa portis ab equitibus est interfecta; nec fuit quisquam, qui praedae
studeret. Sic et Cenabi caede et labore operis incitati non aetate confectis,
non mulieribus, non infantibus pepercerunt. Denique ex omni numero, qui fuit
circiter milium XL, vix DCCC, qui primo clamore audito se ex oppido eiecerunt,
incolumes ad Vercingetorigem pervenerunt. Quos ille multa iam nocte silentio ex
fuga excepit, veritus ne qua in castris ex eorum concursu et misericordia vulgi
seditio oreretur, ut procul in via dispositis familiaribus suis principibusque
civitatum disparandos deducendosque ad suos curaret, quae cuique civitati pars
castrorum ab initio obvenerat.
[29] Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est ne se admodum
animo demitterent, ne perturbarentur incommodo. Non virtute neque in acie
vicisse Romanos, sed artificio quodam et scientia oppugnationis, cuius rei
fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes secundos rerum proventus
exspectent. Sibi numquam placuisse Avaricum defendi, cuius rei testes ipsos
haberet; sed factum imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti
hoc incommodum acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodis sanaturum.
Nam quae ab reliquis Gallis civitates dissentirent, has sua diligentia
adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius consensui ne
orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam effectum habere.
Interea aequum esse ab eis communis salutis causa impetrari ut castra munire
instituerent, quo facilius repentinos hostium impetus sustinerent.
[30] Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animo non
defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat et conspectum
multitudinis fugerat; plusque animo providere et praesentire existimabatur, quod
re integra primo incendendum Avaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut
reliquorum imperatorum res adversae auctoritatem minuunt, sic huius ex contrario
dignitas incommodo accepto in dies augebatur. Simul in spem veniebant eius
adfirmatione de reliquis adiungendis civitatibus; primumque eo tempore Galli
castra munire instituerunt et sic sunt animo confirmati, homines insueti laboris,
ut omnia quae imperarentur sibi patienda existimarent.
[31] Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat ut reliquas
civitates adiungeret, atque eas donis pollicitationibusque alliciebat. Huic rei
idoneos homines deligebat, quorum quisque aut oratione subdola aut amicitia
facillime capere posset. Qui Avarico expugnato refugerant, armandos
vestiendosque curat; simul, ut deminutae copiae redintegrarentur, imperat certum
numerum militum civitatibus, quem et quam ante diem in castra adduci velit,
sagittariosque omnes, quorum erat permagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se
mitti iubet. His rebus celeriter id quod Avarici deperierat expletur. Interim
Teutomatus, Olloviconis filius, rex Nitiobrigum, cuius pater ab senatu nostro
amicus erat appellatus, cum magno equitum suorum numero et quos ex Aquitania
conduxerat ad eum pervenit.
[32] Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumenti et
reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atque inopia refecit. Iam prope
hieme confecta cum ipso anni tempore ad gerendum bellum vocaretur et ad hostem
proficisci constituisset, sive eum ex paludibus silvisque elicere sive obsidione
premere posset, legati ad eum principes Aeduorum veniunt oratum ut maxime
necessario tempore civitati subveniat: summo esse in periculo rem, quod, cum
singuli magistratus antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtinere
consuessent, duo magistratum gerant et se uterque eorum legibus creatum esse
dicat. Horum esse alterum Convictolitavem, florentem et illustrem adulescentem,
alterum Cotum, antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae potentiae
et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum
gesserit. Civitatem esse omnem in armis; divisum senatum, divisum populum, suas
cuiusque eorum clientelas. Quod si diutius alatur controversia, fore uti pars
cum parte civitatis confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque
auctoritate.
[33] Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum esse existimabat,
tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommoda oriri consuessent, ne
tanta et tam coniuncta populo Romano civitas, quam ipse semper aluisset
omnibusque rebus ornasset, ad vim atque arma descenderet, atque ea pars quae
minus sibi confideret auxilia a Vercingetorige arcesseret, huic rei
praevertendum existimavit et, quod legibus Aeduorum eis, qui summum magistra tum
obtinerent, excedere ex finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus
eorum deminuisse videretur, ipse in Aeduos proficisci statuit senatumque omnem
et quos inter controversia esset ad se Decetiam evocavit. Cum prope omnis
civitas eo convenisset, docereturque paucis clam convocatis alio loco, alio
tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum, cum leges duo ex una
familia vivo utroque non solum magistratus creari vetarent, sed etiam in senatu
esse prohiberent, Cotum imperium deponere coegit, Convictolitavem, qui per
sacerdotes more civitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatem
obtinere iussit.
[34] Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, ut controversiarum ac
dissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis his rebus huic bello
servirent eaque quae meruissent praemia ab se devicta Gallia exspectarent
equitatumque omnem et peditum milia decem sibi celeriter mitterent, quae in
praesidiis rei frumentariae causa disponeret, exercitum in duas partes divisit:
quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in
Arvernos ad oppidum Gergoviam secundum flumen Elaver duxit; equitatus partem
illi attribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibus
interruptis eius fluminis pontibus ab altera fluminis parte iter facere coepit.
[35] Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque e regione
castris castra ponebant dispositis exploratoribus, necubi effecto ponte Romani
copias traducerent. Erat in magnis Caesaris difficultatibus res, ne maiorem
aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnum Elaver vado
transiri solet. Itaque, ne id accideret, silvestri loco castris positis e
regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix rescindendos curaverat, postero
die cum duabus legionibus in occulto restitit; reliquas copias cum omnibus
impedimentis, ut consueverat, misit, apertis quibusdam cohortibus, uti numerus
legionum constare videretur. His quam longissime possent egredi iussis, cum iam
ex diei tempore coniecturam ceperat in castra perventum, isdem sublicis, quarum
pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit. Celeriter effecto opere
legionibusque traductis et loco castris idoneo delecto reliquas copias revocavit.
Vercingetorix re cognita, ne contra suam voluntatem dimicare cogeretur, magnis
itineribus antecessit.
[36] Caesar ex eo loco quintis castris Gergoviam pervenit equestrique eo die
proelio levi facto perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monte omnes
aditus difficiles habebat, de expugnatione desperavit, de obsessione non prius
agendum constituit, quam rem frumentariam expedisset. At Vercingetorix castris,
prope oppidum positis, mediocribus circum se intervallis separatim singularum
civitatium copias collocaverat atque omnibus eius iugi collibus occupatis, qua
despici poterat, horribilem speciem praebebat; principesque earum civitatium,
quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce cotidie ad se convenire
iubebat, seu quid communicandum, seu quid administrandum videretur; neque ullum
fere diem intermittebat quin equestri proelio interiectis sagittariis, quid in
quoque esset animi ac virtutis suorum perspiceret. Erat e regione oppidi collis
sub ipsis radicibus montis, egregie munitus atque ex omni parte circumcisus;
quem si tenerent nostri, et aquae magna parte et pabulatione libera prohibituri
hostes videbantur. Sed is locus praesidio ab his non nimis firmo tenebatur.
Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus, priusquam subsidio ex oppido
veniri posset, deiecto praesidio potitus loco duas ibi legiones collocavit
fossamque duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut
tuto ab repentino hostium incursu etiam singuli commeare possent.
[37] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Aeduus, cui magistratum
adiudicatum a Caesare demonstravimus, sollicitatus ab Arvernis pecunia cum
quibusdam adulescentibus colloquitur; quorum erat princeps Litaviccus atque eius
fratres, amplissima familia nati adulescentes. Cum his praemium communicat
hortaturque, ut se liberos et imperio natos meminerint. Vnam esse Aeduorum
civitatem, quae certissimam Galliae victoriam detineat; eius auctoritate
reliquas contineri; qua traducta locum consistendi Romanis in Gallia non fore.
Esse nonnullo se Caesaris beneficio adfectum, sic tamen, ut iustissimam apud eum
causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. Cur enim potius Aedui de
suo iure et de legibus ad Caesarem disceptatorem, quam Romani ad Aeduos veniant?
Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum se vel
principes eius consili fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur, quod
civitatem temere ad suscipiendum bellum adduci posse non confidebant. Placuit ut
Litaviccus decem illis milibus, quae Caesari ad bellum mitterentur,
praeficeretur atque ea ducenda curaret, fratresque eius ad Caesarem
praecurrerent. Reliqua qua ratione agi placeat constituunt.
[38] Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX ab Gergovia
abesset, convocatis subito militibus lacrimans, "Quo proficiscimur," inquit, "milites?
Omnis noster equitatus, omnis nobilitas interiit; principes civitatis,
Eporedorix et Viridomarus, insimulati proditionis ab Romanis indicta causa
interfecti sunt. Haec ab ipsis cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt: nam ego
fratribus atque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor, quae gesta
sunt, pronuntiare." Producuntur hi quos ille edocuerat quae dici vellet, atque
eadem, quae Litaviccus pronuntiaverat, multitudini exponunt: multos equites
Aeduorum interfectos, quod collocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos se inter
multitudinem militum occultasse atque ex media caede fugisse. Conclamant Aedui
et Litaviccum obsecrant ut sibi consulat. "Quasi vero," inquit ille, "consili
sit res, ac non necesse sit nobis Gergoviam contendere et cum Arvernis nosmet
coniungere. An dubitamus quin nefario facinore admisso Romani iam ad nos
interficiendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animi est, persequamur
eorum mortem qui indignissime interierunt, atque hos latrones interficiamus."
Ostendit cives Romanos, qui eius praesidi fiducia una erant: magnum numerum
frumenti commeatusque diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios
tota civitate Aeduorum dimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum
permovet; hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias
persequantur.
[39] Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summae domi potentiae, et
una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem Caesar ab
Diviciaeo sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatem perduxerat, in
equitum numero convenerant nominatim ab eo evocati. His erat inter se de
principatu contentio, et in illa magistratuum controversia alter pro
Convictolitavi, alter pro Coto summis opibus pugnaverant. Ex eis Eporedorix
cognito Litavicci consilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat ne
patiatur civitatem pravis adulescentium consiliis ab amicitia populi Romani
deficere; quod futurum provideat, si se tot hominum milia cum hostibus
coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere, neque civitas levi
momento aestimare posset.
[40] Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Aeduorum
civitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones expeditas
quattuor equitatumque omnem ex castris educit; nec fuit spatium tali tempore ad
contrahenda castra, quod res posita in celeritate videbatur; Gaium Fabium
legatum eum legionibus duabus castris praesidio relinquit. Fratres Litavicci eum
comprehendi iussisset, paulo ante reperit ad hostes fugisse. Adhortatus milites,
ne necessario tempore itineris labore permoveantur, cupidissimis omnibus
progressus milia passuum XXV agmen Aeduorum conspicatus immisso equitatu iter
eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant.
Eporedorigem et Viridomarum, quos illi interfectos existimabant, inter equites
versari suosque appellare iubet. His cognitis et Litavicci fraude perspecta
Aedui manus tendere, deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari
incipiunt. Litaviccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam
in extrema fortuna deserere patronos, Gergoviam profugit.
[41] Caesar nuntiis ad civitatem Aeduorum missis, qui suo beneficio conservatos
docerent quos iure belli interficere potuisset, tribusque horis noctis exercitui
ad quietem datis castra ad Gergoviam movit. Medio fere itinere equites a Fabio
missi, quanto res in periculo fuerit, exponunt. Summis copiis castra oppugnata
demonstrant, cum crebro integri defessis succederent nostrosque assiduo labore
defatigarent, quibus propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in
vallo permanendum. Multitudine sagittarum atque omnis generis telorum multos
vulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta. Fabium discessu eorum
duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque vallo addere et se in
posterum diem similemque casum apparare. His rebus cognitis Caesar summo studio
militum ante ortum solis in castra pervenit.
[42] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Aedui primis nuntiis ab Litavicco acceptis
nullum sibi ad cognoscendum spatium relinquunt. Impellit alios avaritia, alios
iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi est innata, ut levem
auditionem habeant pro re comperta. Bona civium Romanorum diripiunt, caedes
faciunt, in servitutem abstrahunt. Adiuvat rem proclinatam Convictolitavis
plebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatem reverti pudeat.
Marcum Aristium, tribunum militum, iter ad legionem facientem fide data ex
oppido Cabillono educunt: idem facere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi
constiterant. Hos continuo (in) itinere adorti omnibus impedimentis exuunt;
repugnantes diem noctemque obsident; multis utrimque interfectis maiorem
multitudinem armatorum concitant.
[43] Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaris teneri,
concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant; quaestionem
de bonis direptis decernunt, Litavicci fatrumque bona publicant, legatos ad
Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciunt reciperandorum suorum causa;
sed contaminati facinore et capti compendio ex direptis bonis, quod ea res ad
multos pertinebat, timore poenae exterriti consilia clam de bello inire
incipiunt civitatesque reliquas legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesar
intellegebat, tamen quam mitissime potest legatos appellat: nihil se propter
inscientiam levitatemque vulgi gravius de civitate iudicare neque de sua in
Aeduos benevolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum exspectans, ne ab
omnibus civitatibus circumsisteretur, consilia inibat quemadmodum ab Gergovia
discederet ac rursus omnem exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore
defectionis similis fugae videretur.
[44] Haec cogitanti accidere visa est facultas bene rei gerendae. Nam cum in
minora castra operis perspiciendi causa venisset, animadvertit collem, qui ab
hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus vix prae
multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis causam, quorum magnus
ad eum cotidie numerus confluebat. Constabat inter omnes, quod iam ipse Caesar
per exploratores cognoverat, dorsum esse eius iugi prope aequum, sed hunc
silvestrem et angustum, qua esset aditus ad alteram partem oppidi; huic loco
vehementer illos timere nec iam aliter sentire, uno colle ab Romanis occupato,
si alterum amisissent, quin paene circumvallati atque omni exitu et pabulatione
interclusi viderentur: ad hunc muniendum omnes a Vercingetorige evocatos.
[45] Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas; eis de media nocte
imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis vagarentur. Prima luce magnum
numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque his stramenta detrahi
mulionesque cum cassidibus equitum specie ac simulatione collibus circumvehi
iubet. His paucos addit equites qui latius ostentationis causa vagarentur. Longo
circuitu easdem omnes iubet petere regiones. Haec procul ex oppido videbantur,
ut erat a Gergovia despectus in castra, neque tanto spatio certi quid esset
explorari poterat. Legionem unam eodem iugo mittit et paulum progressam
inferiore constituit loco silvisque occultat. Augetur Gallis suspicio, atque
omnes illo ad munitionem copiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar
conspicatus tectis insignibus suorum occultatisque signis militaribus raros
milites, ne ex oppido animadverterentur, ex maioribus castris in minora traducit
legatisque, quos singulis legionibus praefecerat, quid fieri velit ostendit: in
primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spe praedae longius
progrediantur; quid iniquitas loci habeat incommodi proponit: hoc una celeritate
posse mutari; occasionis esse rem, non proeli. His rebus expositis signum dat et
ab dextra parte alio ascensu eodem tempore Aeduos mittit.
[46] Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, si nullus
anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid huc circuitus ad molliendum
clivum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio fere colle in
longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis sex pedum murum qui
nostrorum impetum tardaret praeduxerant Galli, atque inferiore omni spatio vacuo
relicto superiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castris
compleverant. Milites dato signo celeriter ad munitionem perveniunt eamque
transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuit in castris capiendis
celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrigum, subito in tabernaculo oppressus, ut
meridie conquieverat, superiore corporis parte nudata vulnerato equo vix se ex
manibus praedantium militum eriperet.
[47] Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptui cani iussit
legionique decimae, quacum erat, continuo signa constituit. Ac reliquarum
legionum milites non exaudito sono tubae, quod satis magna valles intercedebat,
tamen ab tribunis militum legatisque, ut erat a Caesare praeceptum, retinebantur.
Sed elati spe celeris victoriae et hostium fuga et superiorum temporum secundis
proeliis nihil adeo arduum sibi esse existimaverunt quod non virtute consequi
possent, neque finem prius sequendi fecerunt quam muro oppidi portisque
appropinquarunt. Tum vero ex omnibus urbis partibus orto clamore, qui longius
aberant repentino tumultu perterriti, cum hostem intra portas esse existimarent,
sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae de muro vestem argentumque iactabant
et pectore nudo prominentes passis manibus obtestabantur Romanos, ut sibi
parcerent neu, sicut Avarici fecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibus
abstinerent: nonnullae de muris per manus demissae sese militibus tradebant.
Lucius Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eo die dixisse constabat
excitari se Avaricensibus praemiis neque commissurum, ut prius quisquam murum
ascenderet, tres suos nactus manipulares atque ab eis sublevatus murum ascendit:
hos ipse rursus singulos exceptans in murum extulit.
[48] Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstravimus,
munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebris nuntiis
incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus magno concursu eo
contenderunt. Eorum ut quisque primus venerat, sub muro consistebat suorumque
pugnantium numerum augebat. Quorum cum magna multitudo convenisset, matres
familiae, quae paulo ante Romanis de muro manus tendebant, suos obtestari et
more Gallico passum capillum ostentare liberosque in conspectum proferre
coeperunt. Erat Romanis nec loco nec numero aequa contentio; simul et cursu et
spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant.
[49] Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret,
praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem minoribus castris praesidio
reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimo colle
ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostros loco depulsos vidisset,
quo minus libere hostes insequerentur terreret. Ipse paulum ex eo loco cum
legione progressus, ubi constiterat, eventum pugnae exspectabat.
[50] Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri virtute
confiderent, subito sunt Aedui visi ab latere nostris aperto, quos Caesar ab
dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hi similitudine
armorum vehementer nostros perterruerunt, ac tametsi dextris humeris exsertis
animadvertebantur, quod insigne +pacatum+ esse consuerat, tamen id ipsum sui
fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant. Eodem tempore Lucius
Fabius centurio quique una murum ascenderant circumventi atque interfecti muro
praecipitabantur. Marcus Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portam
excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam
vulneribus acceptis manipularibus suis, qui illum secuti erant, "Quoniam,"
inquit, "me una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae
prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data
facultate vobis consulite." Simul in medios hostes irrupit duobusque interfectis
reliquos a porta paulum summovit. Conantibus auxiliari suis "Frustra," inquit, "meae
vitae subvenire conamini, quem iam sanguis viresque deficiunt. Proinde abite,
dum est facultas, vosque ad legionem recipite." Ita puguans post paulum concidit
ac suis saluti fuit.
[51] Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiecti sunt
loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quae pro
subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII legionis cohortes
exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum Tito Sextio legato ceperant
locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra
hostes signis constiterunt. Vercingetorix ab radicibus collis suos intra
munitiones reduxit. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati.
[52] Postero die Caesar contione advocata temeritatem cupiditatemque militum
reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent quo procedendum aut quid agendum
videretur, neque signo recipiendi dato constitissent neque ab tribunis militum
legatisque retineri potuissent. Exposuit quid iniquitas loci posset, quid ipse
ad Avaricum sensisset, cum sine duce et sine equitatu deprehensis hostibus
exploratam victoriam dimisisset, ne parvum modo detrimentum in contentione
propter iniquitatem loci accideret. Quanto opere eorum animi magnitudinem
admiraretur, quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murus
oppidi tardare potuisset, tanto opere licentiam arrogantiamque reprehendere,
quod plus se quam imperatorem de victoria atque exitu rerum sentire
existimarent; nec minus se ab milite modestiam et continentiam quam virtutem
atque animi magnitudinem desiderare.
[53] Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis militibus, ne ob
hanc causam animo permoverentur neu quod iniquitas loci attulisset id virtuti
hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans quae ante senserat legiones ex
castris eduxit aciemque idoneo loco constituit. Cum Vercingetorix nihil magis in
aequum locum descenderet, levi facto equestri proelio atque secundo in castra
exercitum reduxit. Cum hoc idem postero die fecisset, satis ad Gallicam
ostentationem minuendam militumque animos confirmandos factum existimans in
Aeduos movit castra. Ne tum quidem insecutis hostibus tertio die ad flumen
Elaver venit; pontem refecit exercitumque traduxit.
[54] Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatus discit cum omni
equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsos
antecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iam rebus perfidiam Aeduorum
perspectam habebat atque horum discessu admaturari defectionem civitatis
existimabat, tamen eos retinendos non constituit, ne aut inferre iniuriam
videretur aut dare timoris aliquam suspicionem. Discedentibus his breviter sua
in Aeduos merita exposuit, quos et quam humiles accepisset, compulsos in oppida,
multatos agris omnibus ereptis copiis, imposito stipendio, obsidibus summa cum
contumelia extortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinem deduxisset, ut
non solum in pristinum statum redissent, sed omnium temporum dignitatem et
gratiam antecessisse viderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit.
[55] Noviodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligeris opportuno loco positum.
Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum, pecuniam publicam, suorum atque
exercitus impedimentorum magnam partem contulerat; huc magnum numerum equorum
huius belli causa in Italia atque Hispania coemptum miserat. Eo cum Eporedorix
Viridomarusque venissent et de statu civitatis cognovissent, Litaviccum Bibracti
ab Aeduis receptum, quod est oppidum apud eos maximae auctoritatis,
Convictolitavim magistratum magnamque partem senatus ad eum convenisse, legatos
ad Vercingetorigem de pace et amicitia concilianda publice missos, non
praetermittendum tantum commodum existimaverunt. Itaque interfectis Novioduni
custodibus quique eo negotiandi causa convenerant pecuniam atque equos inter se
partiti sunt; obsides civitatum Bibracte ad magistratum deducendos curaverunt;
oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset usui Romanis,
incenderunt; frumenti quod subito potuerunt navibus avexerunt, reliquum flumine
atque incendio corruperunt. Ipsi ex finitimis regionibus copias cogere,
praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locis
iniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab re frumentaria Romanos
excludere aut adductos inopia in provinciam expellere possent. Quam ad spem
multum eos adiuvabat, quod Liger ex nivibus creverat, ut omnino vado non posse
transiri videretur.
[56] Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset in
perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maiores eo coactae
copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter in provinciam converteret, id
ne metu quidem necessario faciendum existimabat; cum infamia atque indignitas
rei et oppositus mons Cevenna viarumque difficultas impediebat, tum maxime quod
abiuncto Labieno atque eis legionibus quas una miserat vehementer timebat.
Itaque admodum magnis diurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium
opinionem ad Ligerem venit vadoque per equites invento pro rei necessitate
opportuno, ut brachia modo atque humeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse
possent, disposito equitatu qui vim fluminis refringeret, atque hostibus primo
aspectu perturbatis, incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris et
pecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facere
instituit.
[57] Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento, quod nuper ex
Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentis praesidio, cum quattuor
legionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum, quod positum est
in insula fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus cognito magnae ex
finitimis civitatibus copiae convenerunt. Summa imperi traditur Camulogeno
Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter singularem scientiam rei
militaris ad eum est honorem evocatus. Is cum animadvertisset perpetuam esse
paludem, quae influeret in Sequanam atque illum omnem locum magnopere impediret,
hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit.
[58] Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque
iter munire conabatur. Postquam id difficilius confieri animadvertit, silentio e
castris tertia vigilia egressus eodem quo venerat itinere Metiosedum pervenit.
Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum, ut paulo ante de Lutetia
diximus. Deprensis navibus circiter quinquaginta celeriterque coniunctis atque
eo militibus iniectis et rei novitate perterritis oppidanis, quorum magna pars
erat ad bellum evocata, sine contentione oppido potitur. Refecto ponte, quem
superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducit et secundo flumine ad
Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognita ab eis, qui Metiosedo fugerant,
Lutetiam incendi pontesque eius oppidi rescindi iubent; ipsi profecti a palude
ad ripas Sequanae e regione Lutetiae contra Labieni castra considunt.
[59] Iam Caesar a Gergovia discessisse audiebatur, iam de Aeduorum defectione et
secundo Galliae motu rumores adferebantur, Gallique in colloquiis interclusum
itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactum in provinciam contendisse
confirmabant. Bellovaci autem defectione Aeduorum cognita, qui ante erant per se
infideles, manus cogere atque aperte bellum parare coeperunt. Tum Labienus tanta
rerum commutatione longe aliud sibi capiendum consilium atque antea senserat
intellegebat, neque iam, ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed
ut incolumem exercitum Agedincum reduceret, cogitabat. Namque altera ex parte
Bellovaci, quae civitas in Gallia maximam habet opinionem virtutis, instabant,
alteram Camulogenus parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones a
praesidio atque impedimentis interclusas maximum flumen distinebat. Tantis
subito difficultatibus obiectis ab animi virtute auxilium petendum videbat.
[60] Sub vesperum consilio convocato cohortatus ut ea quae imperasset diligenter
industrieque administrarent, naves, quas Metiosedo deduxerat, singulas equitibus
Romanis attribuit, et prima confecta vigilia quattuor milia passuum secundo
flumine silentio progredi ibique se exspectari iubet. Quinque cohortes, quas
minime firmas ad dimicandum esse existimabat, castris praesidio relinquit;
quinque eiusdem legionis reliquas de media nocte cum omnibus impedimentis
adverso flumine magno tumultu proficisci imperat. Conquirit etiam lintres: has
magno sonitu remorum incitatus in eandem partem mittit. Ipse post paulo silentio
egressus cum tribus legionibus eum locum petit quo naves appelli iusserat.
[61] Eo cum esset ventum, exploratores hostium, ut omni fluminis parte erant
dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, ab nostris
opprimumtur; exercitus equitatusque equitibus Romanis administrantibus, quos ei
negotio praefecerat, celeriter transmittitur. Vno fere tempore sub lucem
hostibus nuntiatur in castris Romanorum praeter consuetudinem tumultuari et
magnum ire agmen adverso flumine sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et
paulo infra milites navibus transportari. Quibus rebus auditis, quod
existimabant tribus locis transire legiones atque omnes perturbatos defectione
Aeduorum fugam parare, suas quoque copias in tres partes distribuerunt. Nam
praesidio e regione castrorum relicto et parva manu Metiosedum versus missa,
quae tantum progrediatur, quantum naves processissent, reliquas copias contra
Labienum duxerunt.
[62] Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostium acies cernebatur.
Labienus milites cohortatus ut suae pristinae virtutis et secundissimorum
proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem, cuius ductu saepe numero
hostes superassent, praesentem adesse existimarent, dat signum proeli. Primo
concursu ab dextro cornu, ubi septima legio constiterat, hostes pelluntur atque
in fugam coniciuntur; ab sinistro, quem locum duodecima legio tenebat, cum primi
ordines hostium transfixi telis concidissent, tamen acerrime reliqui
resistebant, nec dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium Camulogenus
suis aderat atque eos cohortabatur. Incerto nunc etiam exitu victoriae, cum
septimae legionis tribunis esset nuntiatum quae in sinistro cornu gererentur,
post tergum hostium legionem ostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem
tempore quisquam loco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Eandem
fortunam tulit Camulogenus. At ei qui praesidio contra castra Labieni erant
relicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ierunt collemque
ceperunt, neque nostrorum militum victorum impetum sustinere potuerunt. Sic cum
suis fugientibus permixti, quos non silvae montesque texerunt, ab equitatu sunt
interfecti. Hoc negotio confecto Labienus revertitur Agedincum, ubi impedimenta
totius exercitus relicta erant: inde cum omnibus copiis ad Caesarem pervenit.
[63] Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes in omnes partes
circummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecunia valent, ad sollicitandas
civitates nituntur; nacti obsides, quos Caesar apud eos deposuerat, horum
supplicio dubitantes territant. Petunt a Vercingetorige Aedui ut ad se veniat
rationesque belli gerendi communicet. Re impetrata contendunt ut ipsis summa
imperi tradatur, et re in controversiam deducta totius Galliae concilium
Bibracte indicitur. Eodem conveniunt undique frequentes. Multitudinis suffragiis
res permittitur: ad unum omnes Vercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc
concilio Remi, Lingones, Treveri afuerunt: illi, quod amicitiam Romanorum
sequebantur; Treveri, quod aberant longius et ab Germanis premebantur, quae fuit
causa quare toto abessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Aedui
ferunt se deiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesaris
indulgentiam in se requirunt, neque tamen suscepto bello suum consilium ab
reliquis separare audent. Inviti summae spei adulescentes Eporedorix et
Viridomarus Vercingetorigi parent.
[64] Ipse imperat reliquis civitatibus obsides diemque ei rei constituit. Omnes
equites, quindecim milia numero, celeriter convenire iubet; peditatu quem antea
habuerit se fore contentum dicit, neque fortunam temptaturum aut in acie
dimicaturum, sed, quoniam abundet equitatu, perfacile esse factu
frumentationibus pabulationibusque Romanos prohibere, aequo modo animo sua ipsi
frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum
imperium libertatemque se consequi videant. His constitutis rebus Aeduis
Segusiavisque, qui sunt finitimi provinciae, decem milia peditum imperat; huc
addit equites octingentos. His praeficit fratrem Eporedorigis bellumque inferri
Allobrogibus iubet. Altera ex parte Gabalos proximosque pagos Arvernorum in
Helvios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum depopulandos
mittit. Nihilo minus clandestinis nuntiis legationibusque Allobrogas sollicitat,
quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse sperabat. Horum principibus
pecunias, civitati autem imperium totius provinciae pollicetur.
[65] Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohortium duarum et viginti,
quae ex ipsa provincia ab Lucio Caesare legato ad omnes partes opponebantur.
Helvii sua sponte cum finitimis proelio congressi pelluntur et Gaio Valerio
Donnotauro, Caburi filio, principe civitatis, compluribusque aliis interfectis
intra oppida ac muros compelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis
praesidiis magna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostes
equitatu superiores esse intellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re
ex provincia atque Italia sublevari poterat, trans Rhenum in Germaniam mittit ad
eas civitates quas superioribus annis pacaverat, equitesque ab his arcessit et
levis armaturae pedites, qui inter eos proeliari consuerant. Eorum adventu, quod
minus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliquisque equitibus Romanis
atque evocatis equos sumit Germanisque distribuit.
[66] Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernis equitesque qui toti
Galliae erant imperati conveniunt. Magno horum coacto numero, cum Caesar in
Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo facilius subsidium
provinciae ferri posset, circiter milia passuum decem ab Romanis trinis castris
Vercingetorix consedit convocatisque ad concilium praefectis equitum venisse
tempus victoriae demonstrat. Fugere in provinciam Romanos Galliaque excedere. Id
sibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporis pacem
atque otium parum profici: maioribus enim coactis copiis reversuros neque finem
bellandi facturos. Proinde agmine impeditos adorirantur. Si pedites suis
auxilium ferant atque in eo morentur, iter facere non posse; si, id quod magis
futurum confidat, relictis impedimentis suae saluti consulant, et usu rerum
necessariarum et dignitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo
eorum progredi modo extra agmen audeat, et ipsos quidem non debere dubitare, et
quo maiore faciant animo, copias se omnes pro castris habiturum et terrori
hostibus futurum. Conclamant equites sanctissimo iureiurando confirmari
oportere, ne tecto recipiatur, ne ad liberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum
habeat, qui non bis per agmen hostium perequitasset.
[67] Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero die in tres partes
distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt, una primo
agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoque equitatum
tripertito divisum contra hostem ire iubet. Pugnatur una omnibus in partibus.
Consistit agmen; impedimenta intra legiones recipiuntur. Si qua in parte nostri
laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferri Caesar aciemque
constitui iubebat; quae res et hostes ad insequendum tardabat et nostros spe
auxili confirmabat. Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti hostes
loco depellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus
copiis consederat, persequuntur compluresque interficiunt. Qua re animadversa
reliqui ne circumirentur veriti se fugae mandant. Omnibus locis fit caedes. Tres
nobilissimi Aedui capti ad Caesarem perducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui
controversiam cum Convictolitavi proximis comitiis habuerat, et Cavarillus, qui
post defectionem Litavicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quo
duce ante adventum Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant.
[68] Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castris collocaverat,
reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit
celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequi iussit. Caesar
impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibus praesidio relictis,
secutus quantum diei tempus est passum, circiter tribus milibus hostium ex
novissimo agmine interfectis altero die ad Alesiam castra fecit. Perspecto urbis
situ perterritisque hostibus, quod equitatu, qua maxime parte exercitus
confidebant, erant pulsi, adhortatus ad laborem milites circumvallare instituit.
[69] Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum edito loco, ut nisi
obsidione expugnari non posse videretur; cuius collis radices duo duabus ex
partibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter milia passuum
tria in longitudinem patebat: reliquis ex omnibus partibus colles mediocri
interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum cingebant. Sub muro, quae
pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem locum copiae Gallorum
compleverant fossamque et maceriam sex in altitudinem pedum praeduxerant. Eius
munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus XI milia passuum tenebat.
Castra opportunis locis erant posita ibique castella viginti tria facta, quibus
in castellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito eruptio fieret: haec
eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur.
[70] Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quam intermissam
collibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstravimus. Summa
vi ab utrisque contenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanos summittit
legionesque pro castris constituit, ne qua subito irruptio ab hostium peditatu
fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur: hostes in fugam coniecti
se ipsi multitudine impediunt atque angustioribus portis relictis coacervantur.
Germani acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes: nonnulli
relictis equis fossam transire et maceriam transcendere conantur. Paulum
legiones Caesar quas pro vallo constituerat promoveri iubet. Non minus qui intra
munitiones erant perturbantur Galli: veniri ad se confestim existimantes ad arma
conclamant; nonnulli perterriti in oppidum irrumpunt. Vercingetorix iubet portas
claudi, ne castra nudentur. Multis interfectis, compluribus equis captis Germani
sese recipiunt.
[71] Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur, consilium
capit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibus mandat ut suam
quisque eorum civitatem adeat omnesque qui per aetatem arma ferre possint ad
bellum cogant. Sua in illos merita proponit obtestaturque ut suae salutis
rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum in cruciatum
hostibus dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominum delecta
octoginta una secum interitura demonstrat. Ratione inita se exigue dierum
triginta habere frumentum, sed paulo etiam longius tolerari posse parcendo. His
datis mandatis, qua opus erat intermissum, secunda vigilia silentio equitatum
mittit. Frumentum omne ad se referri iubet; capitis poenam eis qui non paruerint
constituit: pecus, cuius magna erat copia ab Mandubiis compulsa, viritim
distribuit; frumentum parce et paulatim metiri instituit; copias omnes quas pro
oppido collocaverat in oppidum recepit. His rationibus auxilia Galliae
exspectare et bellum parat administrare.
[72] Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesar haec genera
munitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus duxit, ut eius
fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labra distarent. Reliquas
omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit, [id] hoc consilio,
quoniam tantum esset necessario spatium complexus, nec facile totum corpus
corona militum cingeretur, ne de improviso aut noctu ad munitiones hostium
multitudo advolaret aut interdiu tela in nostros operi destinatos conicere
possent. Hoc intermisso spatio duas fossas quindecim pedes latas, eadem
altitudine perduxit, quarum interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex
flumine derivata complevit. Post eas aggerem ac vallum duodecim pedum exstruxit.
Huic loricam pinnasque adiecit grandibus cervis eminentibus ad commissuras
pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium tardarent, et turres toto opere
circumdedit, quae pedes LXXX inter se distarent.
[73] Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri
necesse deminutis nostris copiis quae longius ab castris progrediebantur: ac non
numquam opera nostra Galli temptare atque eruptionem ex oppido pluribus portis
summa vi facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putavit,
quo minore numero militum munitiones defendi possent. Itaque truncis arborum aut
admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus
perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab
infimo revincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordines
coniuncti inter se atque implicati; quo qui intraverant, se ipsi acutissimis
vallis induebant. Hos cippos appellabant. Ante quos obliquis ordinibus in
quincuncem dispositis scrobes tres in altitudinem pedes fodiebantur paulatim
angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab
summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuor
ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab infimo
solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis ad occultandas insidias
viminibus ac virgultis integebatur. Huius generis octoni ordines ducti ternos
inter se pedes distabant. Id ex similitudine floris lilium appellabant. Ante
haec taleae pedem longae ferreis hamis infixis totae in terram infodiebantur
mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur; quos stimulos
nominabant.
[74] His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci
natura quattuordecim milia passuum complexus pares eiusdem generis munitiones,
diversas ab his, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magna quidem
multitudine, si ita accidat, munitionum praesidia circumfundi possent; ac ne cum
periculo ex castris egredi cogatur, dierum triginta pabulum frumentumque habere
omnes convectum iubet.
[75] Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principum indicto non omnes
eos qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, convocandos statuunt, sed
certum numerum cuique ex civitate imperandum, ne tanta multitudine confusa nec
moderari nec discernere suos nec frumentandi rationem habere possent. Imperant
Aeduis atque eorum clientibus, Segusiavis, Ambivaretis, Aulercis Brannovicibus,
Blannoviis, milia XXXV; parem numerum Arvernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis,
Gabalis, Vellaviis, qui sub imperio Arvernorum esse consuerunt; Sequanis,
Senonibus, Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellovacis
X; totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Helvetiis;
[Suessionibus,] Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis, Morinis,
Nitiobrigibus quina milia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus [IIII
milibus]; Veliocassis, Lexoviis et Aulercis Eburovicibus terna; Rauracis et
Boiis bina; [XXX milia] universis civitatibus, quae Oceanum attingunt quaeque
eorum consuetudine Armoricae appellantur, quo sunt in numero Curiosolites,
Redones, Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lemovices, Venelli. Ex his
Bellovaci suum numerum non compleverunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum
Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperio obtemperaturos; rogati
tamen ab Commio pro eius hospitio duo milia una miserunt.
[76] Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atque utili superioribus
annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritis civitatem eius
immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atque ipsi Morinos attribuerat.
Tamen tanta universae Galliae consensio fuit libertatis vindicandae et pristinae
belli laudis recuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria
moverentur, omnesque et animo et opibus in id bellum incumberent. Coactis
equitum VIII milibus et peditum circiter CCL haec in Aeduorum finibus
recensebantur, numerusque inibatur, praefecti constituebantur. Commio Atrebati,
Viridomaro et Eporedorigi Aeduis, Vercassivellauno Arverno, consobrino
Vercingetorigis, summa imperi traditur. His delecti ex civitatibus attribuuntur,
quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad
Alesiam proficiscuntur, neque erat omnium quisquam qui aspectum modo tantae
multitudinis sustineri posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex
oppido eruptione pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque
cernerentur.
[77] At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum
exspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur,
concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac variis dictis
sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent, eruptionem
censebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter eius singularem et
nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco et magnae habitus
auctoritatis, "Nihil," inquit, "de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam
servitutem deditionis nomine appellant, neque hos habendos civium loco neque ad
concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant;
quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria
videtur. Animi est ista mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre non posse.
Qui se ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem patienter
ferant. Atque ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si
nullam praeterquam vitae nostrae iacturam fieri viderem: sed in consilio
capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitavimus. Quid
hominum milibus LXXX uno loco interfectis propinquis consanguineisque nostris
animi fore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare
cogentur? Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suum
periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animi
imbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae servituti subicere. An,
quod ad diem non venerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo?
Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri
putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, his
utimini testibus appropinquare eorum adventum; cuius rei timore exterriti diem
noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consili est? Facere, quod nostri
maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt; qui in oppida
compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles
videbantur vitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si
exemplum non haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodi
pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata Gallia
Cimbri magnaque illata calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt
atque alias terras petierunt; iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt.
Romani vero quid petunt aliud aut quid volunt, nisi invidia adducti, quos fama
nobiles potentesque bello cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere
atque his aeternam iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bella
gesserunt. Quod si ea quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis,
respicite finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iure et legibus
commutatis securibus subiecta perpetua premitur servitute."
[78] Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutiles sunt
bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam ad Critognati
sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, si res cogat atque
auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam condicionem. Mandubii,
qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad
munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in
servitutem receptos cibo iuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodibus
recipi prohibebat.
[79] Interea Commius reliquique duces quibus summa imperi permissa erat cum
omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato non longius
mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die equitatu ex
castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem tria milia passuum
patere demonstravimus, complent pedestresque copias paulum ab eo loco abditas in
locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectus in campum.
Concurrunt his auxiliis visis; fit gratulatio inter eos, atque omnium animi ad
laetitiam excitantur. Itaque productis copiis ante oppidum considunt et proximam
fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes
casus comparant.
[80] Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si usus
veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatum ex castris educi et
proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum undique iugum
tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae proventum exspectabant.
Galli inter equites raros sagittarios expeditosque levis armaturae
interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent et nostrorum equitum
impetus sustinerent. Ab his complures de improviso vuluerati proelio excedebant.
Cum suos pugna superiores esse Galli confiderent et nostros multitudine premi
viderent, ex omnibus partibus et ei qui munitionibus continebantur et hi qui ad
auxilium convenerant clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in
conspectu omnium res gerebatur neque recte ac turpiter factum celari poterat,
utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabant. Cum a
meridie prope ad solis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani una in parte
confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam
coniectis sagittarii circumventi interfectique sunt. Item ex reliquis partibus
nostri cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi facultatem non dederunt.
At ei qui ab Alesia processerant maesti prope victoria desperata se in oppidum
receperunt.
[81] Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium, scalarum,
harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi ad campestres
munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua significatione qui in oppido
obsidebantur de suo adventu cognoscere possent, crates proicere, fundis,
sagittis, lapidibus nostros de vallo proturbare reliquaque quae ad oppugnationem
pertinent parant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signum
suis Vercingetorix atque ex oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus, ut
cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundis librilibus
sudibusque quas in opere disposuerant ac glandibus Gallos proterrent. Prospectu
tenebris adempto multa utrimque vulnera accipiuntur. Complura tormentis tela
coniciuntur. At Marcus Antonius et Gaius Trebonius legati, quibus hae partes ad
defendendum obvenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio ex
ulterioribus castellis deductos summittebant.
[82] Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudine telorum
proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulis inopinantes
induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex vallo ac turribus
traiecti pilis muralibus interibant. Multis undique vulneribus acceptis nulla
munitione perrupta, cum lux appeteret, veriti ne ab latere aperto ex
superioribus castris eruptione circumvenirentur, se ad suos receperunt. At
interiores, dum ea quae a Vercingetorige ad eruptionem praeparata erant
proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis morati
prius suos discessisse cognoverunt, quam munitionibus appropinquarent. Ita re
infecta in oppidum reverterunt.
[83] Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt; locorum
peritos adhibent: ex his superiorum castrorum situs munitionesque cognoscunt.
Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinem circuitus opere
circumplecti non potuerant nostri: necessario paene iniquo loco et leniter
declivi castra fecerunt. Haec Gaius Antistius Reginus et Gaius Caninius Rebilus
legati cum duabus legionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus
duces hostium LX milia ex omni numero deligunt earum civitatum quae maximam
virtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agi placeat occulte inter se
constituunt; adeundi tempus definiunt, cum meridies esse videatur. His copiis
Vercassivellaunum Arvernum, unum ex quattuor ducibus, propinquum
Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima vigilia egressus prope
confecto sub lucem itinere post montem se occultavit militesque ex nocturno
labore sese reficere iussit. Cum iam meridies appropinquare videretur, ad ea
castra quae supra demonstravimus contendit; eodemque tempore equitatus ad
campestres munitiones accedere et reliquae copiae pro castris sese ostendere
coeperunt.
[84] Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur; crates,
longurios, musculos, falces reliquaque quae eruptionis causa paraverat profert.
Pugnatur uno tempore omnibus locis, atque omnia temptantur: quae minime visa
pars firma est, huc concurritur. Romanorum manus tantis munitionibus distinetur
nec facile pluribus locis occurrit. Multum ad terrendos nostros valet clamor,
qui post tergum pugnantibus exstitit, quod suum periculum in aliena vident
salute constare: omnia enim plerumque quae absunt vehementius hominum mentes
perturbant.
[85] Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geratur cognoscit;
laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus, quo
maxime contendi conveniat: Galli, nisi perfregerint munitiones, de omni salute
desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem laborum omnium exspectant. Maxime
ad superiores munitiones laboratur, quo Vercassivellaunum missum demonstravimus.
Iniquum loci ad declivitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela
coniciunt, alii testudine facta subeunt; defatigatis in vicem integri succedunt.
Agger ab universis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea quae in
terra occultaverant Romani contegit; nec iam arma nostris nec vires suppetunt.
[86] His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidio laborantibus
mittit: imperat, si sustinere non posset, deductis cohortibus eruptione
pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse adit reliquos, cohortatur ne labori
succumbant; omnium superiorum dimicationum fructum in eo die atque hora docet
consistere. Interiores desperatis campestribus locis propter magnitudinem
munitionum loca praerupta ex ascensu temptant: huc ea quae paraverant conferunt.
Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus
fossas explent, falcibus vallum ac loricam rescindunt.
[87] Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliis
Gaium Fabium legatum; postremo ipse, cum vehementius pugnaretur, integros
subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo quo Labienum miserat
contendit; cohortes quattuor ex proximo castello deducit, equitum partem sequi,
partem circumire exteriores munitiones et ab tergo hostes adoriri iubet.
Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere poterant,
coactis una XL cohortibus, quas ex proximis praesidus deductas fors obtulit,
Caesarem per nuntios facit certiorem quid faciendum existimet. Accelerat Caesar,
ut proelio intersit.
[88] Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni in proeliis uti
consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se sequi iusserat, ut de
locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur, hostes proelium
committunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursus ex vallo atque omnibus
munitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt. Repente post
tergum equitatus cernitur; cohortes aliae appropinquant. Hostes terga vertunt;
fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedulius, dux et princeps
Lemovicum, occiditur; Vercassivellaunus Arvernus vivus in fuga comprehenditur;
signa militaria septuaginta quattuor ad Caesarem referuntur: pauci ex tanto
numero se incolumes in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam
suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac re
audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris subsidiis ac totius diei
labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent. De media
nocte missus equitatus novissimum agmen consequitur: magnus numerus capitur
atque interficitur; reliqui ex fuga in civitates discedunt.
[89] Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum se suscepisse non
suarum necessitatium, sed communis libertatis causa demonstrat, et quoniam sit
fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerre, seu morte sua Romanis
satisfacere seu vivum tradere velint. Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati.
Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in munitione pro castris consedit: eo
duces producuntur; Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. Reservatis Aeduis
atque Arvernis, si per eos civitates reciperare posset, ex reliquis captivis
toto exercitui capita singula praedae nomine distribuit.
[90] His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; civitatem recipit. Eo legati
ab Arvernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperat magnum numerum
obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captivorum circiter viginti milia Aeduis
Arvernisque reddit. Titum Labienum duabus cum legionibus et equitatu in Sequanos
proficisci iubet: huic Marcum Sempronium Rutilum attribuit. Gaium Fabium legatum
et Lucium Minucium Basilum cum legionibus duabus in Remis collocat, ne quam ab
finitimis Bellovacis calamitatem accipiant. Gaium Antistium Reginum in
Ambivaretos, Titum Sextium in Bituriges, Gaium Caninium Rebilum in Rutenos cum
singulis legionibus mittit. Quintum Tullium Ciceronem et Publium Sulpicium
Cabilloni et Matiscone in Aeduis ad Ararim rei frumentariae causa collocat. Ipse
Bibracte hiemare constituit. His litteris cognitis Romae dierum viginti
supplicatio redditur.
Torna all'inizio
|