|
| |
De Bello Gallico
Il De bello Gallico narra le campagne condotte da Cesare in Gallia tra gli anni
58 e 52: sette libri per sette anni di guerra. La prima campagna ebbe lo scopo
di arginare i movimenti migratori verso sud, prima degli Elvezi, poi dei Germani
di Ariovisto (l. I).
Sconfitti Elvezi e Germani, la guerra diventa ben presto offensiva: dapprima
contro i Belgi e i Nervi, popolazione della Gallia belgica (l. II), poi contro i
Veneti e gli Aquitani, con la conquista di tutti i territori che dal nord
scendono lungo la costa atlantica fino ai Pirenei (l. III).
Respinti i Téncteri e gli Usìpeti Cesare, giudicando completa la pacificazione
della Gallia, compie una rapida puntata oltre il Reno e insegue le popolazioni
germaniche che si rifugiano nelle foreste dell'interno; successivamente tenta
anche uno sbarco in Britannia, con scarsi risultati (l. IV).
Migliori successi Cesare in Britannia li ottiene l'anno dopo; ma intanto ha
inizio l'insurrezione gallica (l. V). La rivolta è favorita dai Tréviri,
popolazione germanica stanziata tra il Reno e la Mosa; Cesare compie un'altra
spedizione oltre il Reno, poi, tornato in Gallia, pone termine alla sollevazione
degli Eburoni (l. VI). Mentre Cesare è in Italia per seguire più da vicino le
pericolose vicende politiche che stanno svolgendosi a Roma, si svolge in Gallia
la più rivolta antiromana, campeggiata da Vercingetoríge, re degli Arveni. Dopo
duri scontri e alterne vicende, Cesare assedia infine l'avversario ad Alesia, lo
sconfigge e lo fa prigioniero (l. VII). La conquista della Gallia transalpina è
compiuta.
Gli avvenimenti degli ultimi due anni della guerra gallica (51 - 50) sono
narrati nell'VIII libro, composto da Aulo Irzio, generale dell'esercito di
Cesare: un'opera che collega gli avvenimenti della guerra gallica all'inizio
della guerra civile.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
Libro IV
Libro V
Libro VI
Libro VII
Libro VIII
Libro II
[1] Cum esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti supra
demonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item Labieni
certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem dixeramus, contra
populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare. Coniurandi has esse causas:
primum quod vererentur ne, omni pacata Gallia, ad eos exercitus noster
adduceretur; deinde quod ab non nullis Gallis sollicitarentur, partim qui, ut
Germanos diutius in Gallia versari noluerant, ita populi Romani exercitum
hiemare atque inveterascere in Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et
levitate animi novis imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia a
potentioribus atque iis qui ad conducendos homines facultates habebant vulgo
regna occupabantur; qui minus facile eam rem imperio nostro consequi poterant.
[2] His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citeriore Gallia
novas conscripsit et inita aestate in ulteriorem Galliam qui deduceret Q. Pedium
legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum venit.
Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis qui finitimi Belgis erant uti ea quae
apud eos gerantur cognoscant seque de his rebus certiorem faciant. Hi constanter
omnes nuntiaverunt manus cogi, exercitum in unum locum conduci. Tum vero
dubitandum non existimavit quin ad eos proficisceretur. Re frumentaria provisa
castra movet diebusque circiter XV ad fines Belgarum pervenit.
[3] Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi, qui proximi
Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andebrogium, primos civitatis,
miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque potestatem populi Romani
permittere, neque se cum reliquis Belgis consensisse neque contra populum
Romanum coniurasse, paratosque esse et obsides dare et imperata facere et
oppidis recipere et frumento ceterisque rebus iuvare; reliquos omnes Belgas in
armis esse, Germanosque qui cis Rhenum incolant sese cum his coniunxisse,
tantumque esse eorum omnium furorem ut ne Suessiones quidem, fratres
consanguineosque suos, qui eodem iure et isdem legibus utantur, unum imperium
unumque magistratum cum ipsis habeant, deterrere potuerint quin cum iis
consentirent.
[4] Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent et quid in
bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos a Germanis Rhenumque
antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibi consedisse Gallosque qui ea
loca incolerent expulisse, solosque esse qui, patrum nostrorum memoria omni
Gallia vexata, Teutonos Cimbrosque intra suos fines ingredi prohibuerint; qua ex
re fieri uti earum rerum memoria magnam sibi auctoritatem magnosque spiritus in
re militari sumerent. De numero eorum omnia se habere explorata Remi dicebant,
propterea quod propinquitatibus adfinitatibus quo coniuncti quantam quisque
multitudinem in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sit
cognoverint. Plurimum inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et hominum
numero valere: hos posse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero
electa milia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos esse
finitimos; fines latissimos feracissimosque agros possidere. Apud eos fuisse
regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliae potentissimum, qui cum
magnae partis harum regionum, tum etiam Britanniae imperium obtinuerit; nunc
esse regem Galbam: ad hunc propter iustitiam prudentiamque summam totius belli
omnium voluntate deferri; oppida habere numero XII, polliceri milia armata L;
totidem Nervios, qui maxime feri inter ipsos habeantur longissimeque absint; XV
milia Atrebates, Ambianos X milia, Morinos XXV milia, Menapios VII milia,
Caletos X milia, Veliocasses et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia;
Condrusos, Eburones, Caerosos, Paemanos, qui uno nomine Germani appellantur,
arbitrari ad XL milia.
[5] Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnem senatum ad
se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his
diligenter ad diem facta sunt. Ipse Diviciacum Haeduum magnopere cohortatus
docet quanto opere rei publicae communisque salutis intersit manus hostium
distineri, ne cum tanta multitudine uno tempore confligendum sit. Id fieri posse,
si suas copias Haedui in fines Bellovacorum introduxerint et eorum agros
populari coeperint. His datis mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes
Belgarum copias in unum locum coactas ad se venire vidit neque iam longe abesse
ab iis quos miserat exploratoribus et ab Remis cognovit, flumen Axonam, quod est
in extremis Remorum finibus, exercitum traducere maturavit atque ibi castra
posuit. Quae res et latus unum castrorum ripis fluminis muniebat et post eum
quae erant tuta ab hostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisque
civitatibus ut sine periculo ad eum portari possent efficiebat. In eo flumine
pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis Q. Titurium Sabinum
legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in altitudinem pedum XII vallo
fossaque duodeviginti pedum muniri iubet.
[6] Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum VIII. Id
ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatum
est. Gallorum eadem atque Belgarum oppugnatio est haec: ubi circumiecta
multitudine hominum totis moenibus undique in murum lapides iaci coepti sunt
murusque defensoribus nudatus est, testudine facta portas succedunt murumque
subruunt. Quod tum facile fiebat. Nam cum tanta multitudo lapides ac tela
coicerent, in muro consistendi potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox
fecisset, Iccius Remus, summa nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido
praeerat, unus ex iis qui legati de pace ad Caesarem venerant, nuntium ad eum
mittit, nisi subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinere non posse.
[7] Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio venerant,
Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio oppidanis mittit;
quorum adventu et Remis cum spe defensionis studium propugnandi accessit et
hostibus eadem de causa spes potiundi oppidi discessit. Itaque paulisper apud
oppidum morati agrosque Remorum depopulati, omnibus vicis aedificiisque quo
adire potuerant incensis, ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a
milibus passuum minus duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atque
ignibus significabatur, amplius milibus passuum VIII latitudinem patebant.
[8] Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam opinionem
virtutis proelio supersedere statuit; cotidie tamen equestribus proeliis quid
hostis virtute posset et quid nostri auderent periclitabatur. Ubi nostros non
esse inferiores intellexit, loco pro castris ad aciem instruendam natura
oportuno atque idoneo, quod is collis ubi castra posita erant paululum ex
planitie editus tantum adversus in latitudinem patebat quantum loci acies
instructa occupare poterat, atque ex utraque parte lateris deiectus habebat et
in fronte leniter fastigatus paulatim ad planitiem redibat, ab utroque latere
eius collis transversam fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas
fossas castella constituit ibique tormenta conlocavit, ne, cum aciem
instruxisset, hostes, quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantes
suos circumvenire possent. Hoc facto, duabus legionibus quas proxime
conscripserat in castris relictis ut, si quo opus esset, subsidio duci possent,
reliquas VI legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex
castris eductas instruxerunt.
[9] Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc si nostri
transirent hostes expectabant; nostri autem, si ab illis initium transeundi
fieret, ut impeditos adgrederentur, parati in armis erant. Interim proelio
equestri inter duas acies contendebatur. Ubi neutri transeundi initium faciunt,
secundiore equitum proelio nostris Caesar suos in castra reduxit. Hostes
protinus ex eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse post nostra castra
demonstratum est. Ibi vadis repertis partem suarum copiarum traducere conati
sunt eo consilio ut, si possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus,
expugnarent pontemque interscinderent; si minus potuissent, agros Remorum
popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendum erant, commeatuque nostros
prohiberent.
[10] [Caesar] certior factus ab Titurio omnem equitatum et levis armaturae
Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atque ad eos contendit.
Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine adgressi
magnum eorum numerum occiderunt; per eorum corpora reliquos audacissime transire
conantes multitudine telorum reppulerunt primosque, qui transierant, equitatu
circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido et de flumine
transeundo spem se fefellisse intellexerunt neque nostros in locum iniquiorum
progredi pugnandi causa viderunt atque ipsos res frumentaria deficere coepit,
concilio convocato constituerunt optimum esse domum suam quemque reverti, et
quorum in fines primum Romani exercitum introduxissent, ad eos defendendos
undique convenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent et
domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum reliquis
causis haec quoque ratio eos deduxit, quod Diviciacum atque Haeduos finibus
Bellovacorum adpropinquare cognoverant. His persuaderi ut diutius morarentur
neque suis auxilium ferrent non poterat.
[11] Ea re constituta, secunda vigilia magno cum, strepitu ac tumultu castris
egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisque primum itineris locum
peteret et domum pervenire properaret, fecerunt ut consimilis fugae profectio
videretur. Hac re statim Caesar per speculatores cognita insidias veritus, quod
qua de causa discederent nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris
continuit. Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, qui
novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam
legatos praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem eorum
fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat, consisterent
fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores, quod abesse a
periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperio continerentur, exaudito
clamore perturbatis ordinibus omnes in fuga sibi praesidium ponerent. Ita sine
ullo periculo tantam eorum multitudinem nostri interfecerunt quantum fuit diei
spatium; sub occasum solis sequi destiterunt seque in castra, ut erat imperatum,
receperunt.
[12] Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fuga
reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit et
magno itinere [confecto] ad oppidum Noviodunum contendit. Id ex itinere
oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esse audiebat, propter
latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentibus expugnare non potuit.
Castris munitis vineas agere quaeque ad oppugnandum usui erant comparare coepit.
Interim omnis ex fuga Suessionum multitudo in oppidum proxima nocte convenit.
Celeriter vineis ad oppidum actis, aggere iacto turribusque constitutis,
magnitudine operum, quae neque viderant ante Galli neque audierant, et
celeritate Romanorum permoti legatos ad Caesarem de deditione mittunt et
petentibus Remis ut conservarentur impetrant.
[13] Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbae regis
duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem Suessiones
accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaque omnia in oppidum
Bratuspantium contulissent atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia
passuum V abesset, omnes maiores natu ex oppido egressi manus ad Caesarem
tendere et voce significare coeperunt sese in eius fidem ac potestatem venire
neque contra populum Romanum armis contendere. Item, cum ad oppidum accessisset
castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro passis manibus suo more pacem
ab Romanis petierunt.
[14] Pro his Diviciacus (nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorum copiis
ad eum reverterat) facit verba: Bellovacos omni tempore in fide atque amicitia
civitatis Haeduae fuisse; impulsos ab suis principibus, qui dicerent Haeduos a
Caesare in servitutem redacto. Omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab
Haeduis defecisse et populo Romano bellum intulisse. Qui eius consilii principes
fuissent, quod intellegerent quantam calamitatem civitati intulissent, in
Britanniam profugisse. Petere non solum Bellovacos, sed etiam pro his Haeduos,
ut sua clementia ac mansuetudine in eos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum
auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, si
qua bella inciderint, sustentare consuerint.
[15] Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidem recepturum
et conservaturum dixit, et quod erat civitas magna inter Belgas auctoritate
atque hominum multitudine praestabat, DC obsides poposcit. His traditis
omnibusque armis ex oppido conlatis, ab eo loco in fines Ambianorum pervenit;
qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum fines Nervii attingebant. Quorum
de natura moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditum ad
eos mercatoribus; nihil pati vini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium
inferri, quod his rebus relanguescere animos eorum et remitti virtutem
existimarent; esse homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque incusare
reliquos Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque virtutem
proiecissent; confirmare sese neque legatos missuros neque ullam condicionem
pacis accepturos.
[16] Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis Sabim
flumen a castris suis non amplius milibus passuum X abesse; trans id flumen
omnes Nervios consedisse adventumque ibi Romanorum expectare una cum Atrebatibus
et Viromanduis, finitimis suis (nam his utrisque persuaserant uti eandem belli
fortunam experirentur); expectari etiam ab iis Atuatucorum copias atque esse in
itinere; mulieres quique per aetatem ad pugnam inutiles viderentur in eum locum
coniecisse quo propter paludes exercitui aditus non esset.
[17] His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit qui locum
castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisque Gallis complures
Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, ut postea ex captivis cognitum
est, eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitus perspecta, nocte ad
Nervios pervenerunt atque his demonstrarunt inter singulas legiones
impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse quicquam negotii, cum
prima legio in castra venisset reliquaeque legiones magnum spatium abessent,
hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsa impedimentisque direptis, futurum ut
reliquae contra consistere non auderent. Adiuvabat etiam eorum consilium qui rem
deferebant quod Nervii antiquitus, cum equitatu nihil possent (neque enim ad hoc
tempus ei rei student, sed quicquid possunt, pedestribus valent copiis), quo
facilius finitimorum equitatum, si praedandi causa ad eos venissent, impedirent,
teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis enatis
[et] rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae saepes
munimentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne perspici quidem posset.
His rebus cum iter agminis nostri impediretur, non omittendum sibi consilium
Nervii existimaverunt.
[18] Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collis ab
summo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod supra nominavimus, vergebat. Ab
eo flumine pari acclivitate collis nascebatur adversus huic et contrarius,
passus circiter CC infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile
introrsus perspici posset. Intra eas silvas hostes in occulto sese continebant;
in aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum videbantur. Fluminis
erat altitudo pedum circiter trium.
[19] Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sed ratio ordoque
agminis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam quod hostibus
adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VI legiones expeditas ducebat; post eas
totius exercitus impedimenta conlocarat; inde duae legiones quae proxime
conscriptae erant totum agmen claudebant praesidioque impedimentis erant.
Equites nostri cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi cum hostium
equitatu proelium commiserunt. Cum se illi identidem in silvis ad suos
reciperent ac rursus ex silva in nostros impetum facerent, neque nostri longius
quam quem ad finem porrecta [ac] loca aperta pertinebant cedentes insequi
auderent, interim legiones VI quae primae venerant, opere dimenso, castra munire
coeperunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis qui in silvis abditi
latebant visa sunt, quod tempus inter eos committendi proelii convenerat, ut
intra silvas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese confirmaverant,
subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros equites fecerunt. His
facile pulsis ac proturbatis, incredibili celeritate ad flumen decucurrerunt, ut
paene uno tempore et ad silvas et in flumine [et iam in manibus nostris] hostes
viderentur. Eadem autem celeritate adverso colle ad nostra castra atque eos qui
in opere occupati erant contenderunt.
[20] Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum, quod erat
insigne, cum ad arma concurri oporteret; signum tuba dandum; ab opere revocandi
milites; qui paulo longius aggeris petendi causa processerant arcessendi; acies
instruenda; milites cohortandi; signum dandum. Quarum rerum magnam partem
temporis brevitas et incursus hostium impediebat. His difficultatibus duae res
erant subsidio, scientia atque usus militum, quod superioribus proeliis
exercitati quid fieri oporteret non minus commode ipsi sibi praescribere quam ab
aliis doceri poterant, et quod ab opere singulisque legionibus singulos legatos
Caesar discedere nisi munitis castris vetuerat. Hi propter propinquitatem et
celeritatem hostium nihil iam Caesaris imperium expectabant, sed per se quae
videbantur administrabant.
[21] Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam [in]
partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem decimam devenit. Milites non
longiore oratione cohortatus quam uti suae pristinae virtutis memoriam
retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetum fortiter sustinerent,
quod non longius hostes aberant quam quo telum adigi posset, proelii committendi
signum dedit. Atque in alteram item cohortandi causa profectus pugnantibus
occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque tam paratus ad dimicandum
animus ut non modo ad insignia accommodanda sed etiam ad galeas induendas
scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere in partem
casu devenit quaeque prima signa conspexit, ad haec constitit, ne in quaerendis
suis pugnandi tempus dimitteret.
[22] Instructo exercitu magis ut loci natura [deiectusque collis] et necessitas
temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, cum diversae
legiones aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque densissimis, ut
ante demonstravimus, interiectis prospectus impediretur, neque certa subsidia
conlocari neque quid in quaque parte opus esset provideri neque ab uno omnia
imperia administrari poterant. Itaque in tanta rerum iniquitate fortunae quoque
eventus varii sequebantur.
[23] Legionis VIIII. et X. milites, ut in sinistra parte aciei constiterant,
pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque confectos Atrebates
(nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco superiore in flumen compulerunt et
transire conantes insecuti gladiis magnam partem eorum impeditam interfecerunt.
Ipsi transire flumen non dubitaverunt et in locum iniquum progressi rursus
resistentes hostes redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte
diversae duae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erant
congressae, ex loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur. At totis
fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro cornu legio XII.
et non magno ab ea intervallo VII. constitisset, omnes Nervii confertissimo
agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locum contenderunt;
quorum pars ab aperto latere legiones circumvenire, pars summum castrorum locum
petere coepit.
[24] Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis una
fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent,
adversis hostibus occurrebant ac rursus aliam in partem fugam petebant; et
calones, qui ab decumana porta ac summo iugo collis nostros victores flumen
transire conspexerant, praedandi causa egressi, cum respexissent et hostes in
nostris castris versari vidissent, praecipites fugae sese mandabant. Simul eorum
qui cum impedimentis veniebant clamor fremitusque oriebatur, aliique aliam in
partem perterriti ferebantur. Quibus omnibus rebus permoti equites Treveri,
quorum inter Gallos virtutis opinio est singularis, qui auxilii causa a civitate
missi ad Caesarem venerant, cum multitudine hostium castra [nostra] compleri,
legiones premi et paene circumventas teneri, calones, equites, funditores,
Numidas diversos dissipatosque in omnes partes fugere vidissent, desperatis
nostris rebus domum contenderunt: Romanos pulsos superatosque, castris
impedimentisque eorum hostes potitos civitati renuntiaverunt.
[25] Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu profectus, ubi suos
urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertos milites sibi
ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartae cohortis omnibus centurionibus
occisis signiferoque interfecto, signo amisso, reliquarum cohortium omnibus fere
centurionibus aut vulneratis aut occisis, in his primipilo P. Sextio Baculo,
fortissimo viro, multis gravibusque vulneribus confecto, ut iam se sustinere non
posset, reliquos esse tardiores et non nullos ab novissimis deserto loco proelio
excedere ac tela vitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntes
intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit, neque
ullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab novissimis [uni] militi
detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem processit
centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre
et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti possent. Cuius adventu spe
inlata militibus ac redintegrato animo, cum pro se quisque in conspectu
imperatoris etiam in extremis suis rebus operam navare cuperet, paulum hostium
impetus tardatus est.
[26] Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab hoste
vidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones coniungerent et
conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis alii subsidium ferrent
neque timerent ne aversi ab hoste circumvenirentur, audacius resistere ac
fortius pugnare coeperunt. Interim milites legionum duarum quae in novissimo
agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio nuntiato, cursu incitato in summo
colle ab hostibus conspiciebantur, et T.Labienus castris hostium potitus et ex
loco superiore quae res in nostris castris gererentur conspicatus X.legionem
subsidio nostris misit. Qui cum ex equitum et calonum fuga quo in loco res esset
quantoque in periculo et castra et legiones et imperator versaretur cognovissent,
nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt.
[27] Horum adventu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiam qui
vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proelium redintegrarent,
calones perterritos hostes conspicati etiam inermes armatis occurrerent, equites
vero, ut turpitudinem fugae virtute delerent, omnibus in locis pugnae se
legionariis militibus praeferrent. At hostes, etiam in extrema spe salutis,
tantam virtutem praestiterunt ut, cum primi eorum cecidissent, proximi
iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus pugnarent, his deiectis et
coacervatis cadaveribus qui superessent ut ex tumulo tela in nostros conicerent
et pila intercepta remitterent: ut non nequiquam tantae virtutis homines
iudicari deberet ausos esse transire latissimum flumen, ascendere altissimas
ripas, subire iniquissimum locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudo
redegerat.
[28] Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Nerviorum
redacto, maiores natu, quos una cum pueris mulieribusque in aestuaria ac paludes
coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum victoribus nihil impeditum, victis
nihil tutum arbitrarentur, omnium qui supererant consensu legatos ad Caesarem
miserunt seque ei dediderunt; et in commemoranda civitatis calamitate ex DC ad
tres senatores, ex hominum milibus LX vix ad D, qui arma ferre possent, sese
redactos esse dixerunt. Quos Caesar, ut in miseros ac supplices usus
misericordia videretur, diligentissime conservavit suisque finibus atque oppidis
uti iussit et finitimis imperavit ut ab iniuria et maleficio se suosque
prohiberent.
[29] Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Nerviis
venirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum reverterunt; cunctis oppidis
castellisque desertis sua omnia in unum oppidum egregie natura munitum
contulerunt. Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissimas rupes
deiectusque haberet, una ex parte leniter acclivis aditus in latitudinem non
amplius pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro munierant; tum
magni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conlocabant. Ipsi erant ex
Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in provinciam nostram atque Italiam
facerent, iis impedimentis quae secum agere ac portare non poterant citra flumen
Rhenum depositis custodiam [ex suis] ac praesidium VI milia hominum una
reliquerant. Hi post eorum obitum multos annos a finitimis exagitati, cum alias
bellum inferrent, alias inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta
hunc sibi domicilio locum delegerant.
[30] Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones faciebant
parvulisque proeliis cum nostris contendebant; postea vallo pedum XII in
circuitu milium crebrisque castellis circummuniti oppido sese continebant. Ubi
vineis actis aggere extructo turrim procul constitui viderunt, primum inridere
ex muro atque increpitare vocibus, quod tanta machinatio a tanto spatio
institueretur: quibusnam manibus aut quibus viribus praesertim homines tantulae
staturae (nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum quorum brevitas
nostra contemptui est) tanti oneris turrim in muro sese posse conlocare
confiderent?
[31] Ubi vero moveri et adpropinquare muris viderunt, nova atque inusitata
specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, qui ad hunc modum locuti;
non se existimare Romanos sine ope divina bellum gerere, qui tantae altitudinis
machinationes tanta celeritate promovere possent; se suaque omnia eorum
potestati permittere dixerunt. Unum petere ac deprecari: si forte pro sua
clementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis audirent, statuisset Atuatucos
esse conservandos, ne se armis despoliaret. Sibi omnes fere finitimos esse
inimicos ac suae virtuti invidere; a quibus se defendere traditis armis non
possent. Sibi praestare, si in eum casum deducerentur, quamvis fortunam a populo
Romano pati quam ab his per cruciatum interfici inter quos dominari consuessent.
[32] Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam merito eorum
civitatem conservaturum, si prius quam murum aries attigisset se dedidissent;
sed deditionis nullam esse condicionem nisi armis traditis. Se id quod in
Nerviis fecisset facturum finitimisque imperaturum ne quam dediticiis populi
Romani iniuriam inferrent. Re renuntiata ad suos illi se quae imperarentur
facere dixerunt. Armorum magna multitudine de muro in fossam, quae erat ante
oppidum, iacta, sic ut prope summam muri aggerisque altitudinem acervi armorum
adaequarent, et tamen circiter parte tertia, ut postea perspectum est, celata
atque in oppido retenta, portis patefactis eo die pace sunt usi.
[33] Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, ne
quam noctu oppidani a militibus iniuriam acciperent. Illi ante inito, ut
intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros praesidia deducturos aut
denique indiligentius servaturos crediderant, partim cum iis quae retinuerant et
celaverant armis, partim scutis ex cortice factis aut viminibus intextis, quae
subito, ut temporis exiguitas postulabat, pellibus induxerant, tertia vigilia,
qua minime arduus ad nostras munitiones accensus videbatur, omnibus copiis
repente ex oppido eruptionem fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperaverat,
ignibus significatione facta, ex proximis castellis eo concursum est,
pugnatumque ab hostibus ita acriter est ut a viris fortibus in extrema spe
salutis iniquo loco contra eos qui ex vallo turribusque tela iacerent pugnari
debuit, cum in una virtute omnis spes consisteret. Occisis ad hominum milibus
IIII reliqui in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei refractis portis, cum
iam defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris, sectionem eius oppidi
universam Caesar vendidit. Ab iis qui emerant capitum numerus ad eum relatus est
milium LIII.
[34] Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat ad Venetos,
Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios, Aulercos, Redones, quae sunt maritimae
civitates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes eas civitates in
dicionem potestatemque populi Romani esse redactas.
[35] His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros opinio
perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerent legationes ad
Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperata facturas pollicerentur.
Quas legationes Caesar, quod in Italiam Illyricumque properabat, inita proxima
aestate ad se reverti iussit. Ipse in Carnutes, Andes, Turonos quaeque civitates
propinquae iis locis erant ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis,
in Italiam profectus est. Ob easque res ex litteris Caesaris dierum XV
supplicatio decreta est, quod ante id tempus accidit nulli.
Torna all'inizio
|
