| |
De Bello Gallico
Il De bello Gallico narra le campagne condotte da Cesare in Gallia tra gli
anni 58 e 52: sette libri per sette anni di guerra. La prima campagna ebbe lo
scopo di arginare i movimenti migratori verso sud, prima degli Elvezi, poi dei
Germani di Ariovisto (l. I).
Sconfitti Elvezi e Germani, la guerra diventa ben presto offensiva: dapprima
contro i Belgi e i Nervi, popolazione della Gallia belgica (l. II), poi contro i
Veneti e gli Aquitani, con la conquista di tutti i territori che dal nord
scendono lungo la costa atlantica fino ai Pirenei (l. III).
Respinti i Téncteri e gli Usìpeti Cesare, giudicando completa la pacificazione
della Gallia, compie una rapida puntata oltre il Reno e insegue le popolazioni
germaniche che si rifugiano nelle foreste dell'interno; successivamente tenta
anche uno sbarco in Britannia, con scarsi risultati (l. IV).
Migliori successi Cesare in Britannia li ottiene l'anno dopo; ma intanto ha
inizio l'insurrezione gallica (l. V). La rivolta è favorita dai Tréviri,
popolazione germanica stanziata tra il Reno e la Mosa; Cesare compie un'altra
spedizione oltre il Reno, poi, tornato in Gallia, pone termine alla sollevazione
degli Eburoni (l. VI). Mentre Cesare è in Italia per seguire più da vicino le
pericolose vicende politiche che stanno svolgendosi a Roma, si svolge in Gallia
la più rivolta antiromana, campeggiata da Vercingetoríge, re degli Arveni. Dopo
duri scontri e alterne vicende, Cesare assedia infine l'avversario ad Alesia, lo
sconfigge e lo fa prigioniero (l. VII). La conquista della Gallia transalpina è
compiuta.
Gli avvenimenti degli ultimi due anni della guerra gallica (51 - 50) sono
narrati nell'VIII libro, composto da Aulo Irzio, generale dell'esercito di
Cesare: un'opera che collega gli avvenimenti della guerra gallica all'inizio
della guerra civile.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
Libro IV
Libro V
Libro VI
Libro VII
Libro VIII
LIBRO I Testo Latino
[1] Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae,
aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi
omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis
Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi
sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime
absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos
animos pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt,
quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos
Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt,
cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.
Eorum una, pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine
Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab
Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis
Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni,
spectant in septentrionem et orientem solem. Aquitania a Garumna flumine ad
Pyrenaeos montes et eam partem Oceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat
inter occasum solis et septentriones.
[2] Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is M.
Messala, [et P.] M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus coniurationem
nobilitatis fecit et civitati persuasit ut de finibus suis cum omnibus copiis
exirent: perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio
potiri. Id hoc facilius iis persuasit, quod undique loci natura Helvetii
continentur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum
Helvetium a Germanis dividit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est
inter Sequanos et Helvetios; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui
provinciam nostram ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat ut et minus late
vagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte
homines bellandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multitudine autem
hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere
arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem CLXXX
patebant.
[3] His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea quae
ad proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam maximum
numerum coemere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti
suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas res
conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem
lege confirmant. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi legationem
ad civitates suscipit. In eo itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio,
Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu
populi Romani amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod
pater ante habuerit; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Diviciaci, qui eo tempore
principatum in civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem
conaretur persuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esse
illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatis imperium
obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliae plurimum Helvetii possent;
se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat. Hac oratione
adducti inter se fidem et ius iurandum dant et regno occupato per tres
potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant.
[4] Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. Moribus suis Orgetoricem ex
vinculis causam dicere coegerunt; damnatum poenam sequi oportebat, ut igni
cremaretur. Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium omnem suam
familiam, ad hominum milia decem, undique coegit, et omnes clientes obaeratosque
suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit; per eos ne causam diceret
se eripuit. Cum civitas ob eam rem incitata armis ius suum exequi conaretur
multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est;
neque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit.
[5] Post eius mortem nihilo minus Helvetii id quod constituerant facere conantur,
ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt,
oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad quadringentos, reliqua privata
aedificia incendunt; frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant,
comburunt, ut domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda
essent; trium mensum molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent. Persuadent
Rauracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti eodem usi consilio oppidis
suis vicisque exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum
incoluerant et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnabant, receptos ad
se socios sibi adsciscunt.
[6] Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum per
Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram et flumen Rhodanum, vix qua
singuli carri ducerentur, mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci
prohibere possent; alterum per provinciam nostram, multo facilius atque
expeditius, propterea quod inter fines Helvetiorum et Allobrogum, qui nuper
pacati erant, Rhodanus fluit isque non nullis locis vado transitur. Extremum
oppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Genava. Ex eo oppido pons
ad Helvetios pertinet. Allobrogibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo
in populum Romanum viderentur, existimabant vel vi coacturos ut per suos fines
eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua
die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone,
A. Gabinio consulibus.
[7] Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provinciam nostram iter facere
conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in Galliam
ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit. Provinciae toti quam maximum potest
militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore legio una), pontem, qui
erat ad Genavam, iubet rescindi. Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti
sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos civitatis, cuius legationis Nammeius
et Verucloetius principem locum obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine
ullo maleficio iter per provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent
nullum: rogare ut eius voluntate id sibi facere liceat. Caesar, quod memoria
tenebat L. Cassium consulem occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub
iugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico animo, data
facultate per provinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et maleficio
existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset dum milites quos imperaverat
convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum: si quid
vellent, ad Id. April. reverterentur.
[8] Interea ea legione quam secum habebat militibusque, qui ex provincia
convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram,
qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum XVIIII murum in
altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. Eo opere perfecto praesidia
disponit, castella communit, quo facilius, si se invito transire conentur,
prohibere possit. Ubi ea dies quam constituerat cum legatis venit et legati ad
eum reverterunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per
provinciam dare et, si vim facere conentur, prohibiturum ostendit. Helvetii ea
spe deiecti navibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii vadis Rhodani,
qua minima altitudo fluminis erat, non numquam interdiu, saepius noctu si
perrumpere possent conati, operis munitione et militum concursu et telis
repulsi, hoc conatu destiterunt.
[9] Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter angustias
ire non poterant. His cum sua sponte persuadere non possent, legatos ad
Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent. Dumnorix
gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis erat amicus,
quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate
regni adductus novis rebus studebat et quam plurimas civitates suo beneficio
habere obstrictas volebat. Itaque rem suscipit et a Sequanis impetrat ut per
fines suos Helvetios ire patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficit:
Sequani, ne itinere Helvetios prohibeant, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria
transeant.
[10] Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrum Sequanorum et
Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium finibus
absunt, quae civitas est in provincia. Id si fieret, intellegebat magno cum
periculo provinciae futurum ut homines bellicosos, populi Romani inimicos, locis
patentibus maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob eas causas ei munitioni
quam fecerat T. Labienum legatum praeficit; ipse in Italiam magnis itineribus
contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam
hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per
Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Ceutrones et Graioceli
et Caturiges locis superioribus occupatis itinere exercitum prohibere conantur.
Compluribus his proeliis pulsis ab Ocelo, quod est oppidum citerioris provinciae
extremum, in fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde
in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum ducit. Hi sunt
extra provinciam trans Rhodanum primi.
[11] Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et
in Haeduorum fines pervenerant eorumque agros populabantur. Haedui, cum se
suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum
auxilium: ita se omni tempore de populo Romano meritos esse ut paene in
conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi [eorum] in servitutem abduci,
oppida expugnari non debuerint. Eodem tempore quo Haedui Ambarri, necessarii et
consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem faciunt sese depopulatis agris non
facile ab oppidis vim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum
vicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant
sibi praeter agri solum nihil esse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non
expectandum sibi statuit dum, omnibus, fortunis sociorum consumptis, in Santonos
Helvetii pervenirent.
[12] Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit,
incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non possit.
Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. Ubi per exploratores Caesar
certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios id flumen traduxisse,
quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia cum
legionibus tribus e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumen
transierat. Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit;
reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt. Is pagus
appellabatur Tigurinus; nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est.
Hic pagus unus, cum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem
interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Ita sive casu sive consilio
deorum immortalium quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo
Romano intulerat, ea princeps poenam persolvit. Qua in re Caesar non solum
publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis
avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium interfecerant.
[13] Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem
in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. Helvetii repentino eius
adventu commoti cum id quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen
transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum mittunt; cuius
legationis Divico princeps fuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is
ita cum Caesare egit: si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam
partem ituros atque ibi futuros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atque
esse voluisset; sin bello persequi perseveraret, reminisceretur et veteris
incommodi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum
pagum adortus esset, cum ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non
possent, ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos despiceret.
Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, ut magis virtute contenderent
quam dolo aut insidiis niterentur. Quare ne committeret ut is locus ubi
constitissent ex calamitate populi Romani et internecione exercitus nomen
caperet aut memoriam proderet.
[14] His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quod eas res
quas legati Helvetii commemorassent memoria teneret, atque eo gravius ferre quo
minus merito populi Romani accidissent; qui si alicuius iniuriae sibi conscius
fuisset, non fuisse difficile cavere; sed eo deceptum, quod neque commissum a se
intellegeret quare timeret neque sine causa timendum putaret. Quod si veteris
contumeliae oblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum, quod eo invito
iter per provinciam per vim temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod
Allobrogas vexassent, memoriam deponere posse? Quod sua victoria tam insolenter
gloriarentur quodque tam diu se impune iniurias tulisse admirarentur, eodem
pertinere. Consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex commutatione
rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum
res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea ita sint, tamen, si obsides ab
iis sibi dentur, uti ea quae polliceantur facturos intellegat, et si Haeduis de
iniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satis
faciunt, sese cum iis pacem esse facturum. Divico respondit: ita Helvetios a
maioribus suis institutos esse uti obsides accipere, non dare, consuerint; eius
rem populum Romanum esse testem. Hoc responso dato discessit.
[15] Postero die castra ex eo loco movent. Idem facit Caesar equitatumque omnem,
ad numerum quattuor milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque eorum sociis
coactum habebat, praemittit, qui videant quas in partes hostes iter faciant. Qui
cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu Helvetiorum proelium
committunt; et pauci de nostris cadunt. Quo proelio sublati Helvetii, quod
quingentis equitibus tantam multitudinem equitum propulerant, audacius
subsistere non numquam et novissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt.
Caesar suos a proelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem rapinis,
pabulationibus populationibusque prohibere. Ita dies circiter XV iter fecerunt
uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut
senis milibus passuum interesset.
[16] Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice polliciti,
flagitare. Nam propter frigora [quod Gallia sub septentrionibus, ut ante dictum
est, posita est,] non modo frumenta in agris matura non erant, sed ne pabuli
quidem satis magna copia suppetebat; eo autem frumento quod flumine Arari
navibus subvexerat propterea uti minus poterat quod iter ab Arari Helvetii
averterant, a quibus discedere nolebat. Diem ex die ducere Haedui: conferri,
comportari, adesse dicere. Ubi se diutius duci intellexit et diem instare quo
die frumentum militibus metiri oporteret, convocatis eorum principibus, quorum
magnam copiam in castris habebat, in his Diviciaco et Lisco, qui summo
magistratui praeerat, quem vergobretum appellant Haedui, qui creatur annuus et
vitae necisque in suos habet potestatem, graviter eos accusat, quod, cum neque
emi neque ex agris sumi possit, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus
ab iis non sublevetur, praesertim cum magna ex parte eorum precibus adductus
bellum susceperit; multo etiam gravius quod sit destitutus queritur.
[17] Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus quod antea tacuerat proponit:
esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat, qui privatim
plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosa atque improba oratione
multitudinem deterrere, ne frumentum conferant quod debeant: praestare, si iam
principatum Galliae obtinere non possint, Gallorum quam Romanorum imperia
perferre, neque dubitare [debeant] quin, si Helvetios superaverint Romani, una
cum reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra consilia
quaeque in castris gerantur hostibus enuntiari; hos a se coerceri non posse.
Quin etiam, quod necessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese
quanto id cum periculo fecerit, et ob eam causam quam diu potuerit tacuisse.
[18] Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem, designari
sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactari nolebat, celeriter
concilium dimittit, Liscum retinet. Quaerit ex solo ea quae in conventu dixerat.
Dicit liberius atque audacius. Eadem secreto ab aliis quaerit; reperit esse
vera: ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem propter
liberalitatem gratia, cupidum rerum novarum. Complures annos portoria reliquaque
omnia Haeduorum vectigalia parvo pretio redempta habere, propterea quod illo
licente contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et
facultates ad largiendum magnas comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu
semper alere et circum se habere, neque solum domi, sed etiam apud finitimas
civitates largiter posse, atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus
homini illic nobilissimo ac potentissimo conlocasse; ipsum ex Helvetiis uxorem
habere, sororum ex matre et propinquas suas nuptum in alias civitates conlocasse.
Favere et cupere Helvetiis propter eam adfinitatem, odisse etiam suo nomine
Caesarem et Romanos, quod eorum adventu potentia eius deminuta et Diviciacus
frater in antiquum locum gratiae atque honoris sit restitutus. Si quid accidat
Romanis, summam in spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperio populi
Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare.
Reperiebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis
ante diebus esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius
equitibus (nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix
praeerat): eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum.
[19] Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res accederent,
quod per fines Sequanorum Helvetios traduxisset, quod obsides inter eos dandos
curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et civitatis sed etiam inscientibus
ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum accusaretur, satis esse causae
arbitrabatur quare in eum aut ipse animadverteret aut civitatem animadvertere
iuberet. His omnibus rebus unum repugnabat, quod Diviciaci fratris summum in
populum Romanum studium, summum in se voluntatem, egregiam fidem, iustitiam,
temperantiam cognoverat; nam ne eius supplicio Diviciaci animum offenderet
verebatur. Itaque prius quam quicquam conaretur, Diviciacum ad se vocari iubet
et, cotidianis interpretibus remotis, per C. Valerium Troucillum, principem
Galliae provinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cum
eo conloquitur; simul commonefacit quae ipso praesente in concilio [Gallorum] de
Dumnorige sint dicta, et ostendit quae separatim quisque de eo apud se dixerit.
Petit atque hortatur ut sine eius offensione animi vel ipse de eo causa cognita
statuat vel civitatem statuere iubeat.
[20] Diviciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit ne quid
gravius in fratrem statueret: scire se illa esse vera, nec quemquam ex eo plus
quam se doloris capere, propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in
reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, per se crevisset;
quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem
suam uteretur. Sese tamen et amore fraterno et existimatione vulgi commoveri.
Quod si quid ei a Caesare gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud
eum teneret, neminem existimaturum non sua voluntate factum; qua ex re futurum
uti totius Galliae animi a se averterentur. Haec cum pluribus verbis flens a
Caesare peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat finem orandi
faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et rei publicae iniuriam et
suum dolorem eius voluntati ac precibus condonet. Dumnorigem ad se vocat,
fratrem adhibet; quae in eo reprehendat ostendit; quae ipse intellegat, quae
civitas queratur proponit; monet ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitet;
praeterita se Diviciaco fratri condonare dicit. Dumnorigi custodes ponit, ut
quae agat, quibuscum loquatur scire possit.
[21] Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse
milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis in
circuitu ascensus qui cognoscerent misit. Renuntiatum est facilem esse. De
tertia vigilia T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus et iis
ducibus qui iter cognoverant summum iugum montis ascendere iubet; quid sui
consilii sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere quo hostes ierant ad
eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei militaris
peritissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat,
cum exploratoribus praemittitur.
[22] Prima luce, cum summus mons a [Lucio] Labieno teneretur, ipse ab hostium
castris non longius mille et quingentis passibus abesset neque, ut postea ex
captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, Considius
equo admisso ad eum accurrit, dicit montem, quem a Labieno occupari voluerit, ab
hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus cognovisse. Caesar suas
copias in proximum collem subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei
praeceptum a Caesare ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium
castra visae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte
occupato nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die per
exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneri et Helvetios castra,
movisse et Considium timore perterritum quod non vidisset pro viso sibi
renuntiavisse. Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur et milia passuum
tria ab eorum castris castra ponit.
[23] Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui frumentum
metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum longe maximo et
copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae
prospiciendum existimavit; itaque iter ab Helvetiis avertit ac Bibracte ire
contendit. Ea res per fugitivos L. Aemilii, decurionis equitum Gallorum,
hostibus nuntiatur. Helvetii, seu quod timore perterritos Romanos discedere a se
existimarent, eo magis quod pridie superioribus locis occupatis proelium non
commisissent, sive eo quod re frumentaria intercludi posse confiderent,
commutato consilio atque itinere converso nostros a novissimo agmine insequi ac
lacessere coeperunt.
[24] Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem subduxit
equitatumque, qui sustineret hostium petum, misit. Ipse interim in colle medio
triplicem aciem instruxit legionum quattuor veteranarum; in summo iugo duas
legiones quas in Gallia citeriore proxime conscripserat et omnia auxilia
conlocavit, ita ut supra se totum montem hominibus compleret; impedimenta
sarcinasque in unum locum conferri et eum ab iis qui in superiore acie
constiterant muniri iussit. Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta
in unum locum contulerunt; ipsi confertissima acie, reiecto nostro equitatu,
phalange facta sub primam nostram aciem successerunt.
[25] Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut aequato
omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium commisit. Milites
loco superiore pilis missis facile hostium phalangem perfregerunt. Ea disiecta
gladiis destrictis in eos impetum fecerunt. Gallis magno ad pugnam erat
impedimento quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et conligatis,
cum ferrum se inflexisset, neque evellere neque sinistra impedita satis commode
pugnare poterant, multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu
emittere et nudo corpore pugnare. Tandem vulneribus defessi et pedem referre et,
quod mons suberit circiter mille passuum spatio, eo se recipere coeperunt. Capto
monte et succedentibus nostris, Boi et Tulingi, qui hominum milibus circiter XV
agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros ab
latere aperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in montem
sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt. Romani
conversa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut victis ac
submotis resisteret, tertia, ut venientes sustineret.
[26] Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum sustinere
nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in montem receperunt,
alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt. Nam hoc toto proelio, cum
ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem videre nemo potuit. Ad
multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo carros
obiecerunt et e loco superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulli
inter carros rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant.
Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi
Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter hominum
milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt [nullam partem
noctis itinere intermisso]; in fines Lingonum die quarto pervenerunt, cum et
propter vulnera militum et propter sepulturam occisorum nostri [triduum morati]
eos sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos
frumento neve alia re iuvarent: qui si iuvissent, se eodem loco quo Helvetios
habiturum. Ipse triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.
[27] Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt.
Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent suppliciterque
locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum essent suum
adventum expectare iussisset, paruerunt. Eo postquam Caesar pervenit, obsides,
arma, servos qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et
conferuntur, [nocte intermissa] circiter hominum milia VI eius pagi qui
Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne armis traditis supplicio
adficerentur, sive spe salutis inducti, quod in tanta multitudine dediticiorum
suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte e
castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt.
[28] Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent et
reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; reductos in hostium numero
habuit; reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis in deditionem accepit.
Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti, reverti
iussit, et, quod omnibus frugibus amissis domi nihil erat quo famem tolerarent,
Allobrogibus imperavit ut iis frumenti copiam facerent; ipsos oppida vicosque,
quos incenderant, restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum
locum unde Helvetii discesserant vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani,
qui trans Rhenum incolunt, ex suis finibus in Helvetiorum fines transirent et
finitimi Galliae provinciae Allobrogibusque essent. Boios petentibus Haeduis,
quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis conlocarent, concessit;
quibus illi agros dederunt quosque postea in parem iuris libertatisque
condicionem atque ipsi erant receperunt.
[29] In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et
ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui
numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item separatim, quot pueri,
senes mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum Helvetiorum milium
CCLXIII, Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIIII, Rauracorum XXIII, Boiorum
XXXII; ex his qui arma ferre possent ad milia nonaginta duo. Summa omnium
fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum qui domum redierunt censu habito, ut Caesar
imperaverat, repertus est numerus milium C et X.
[30] Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes civitatum,
ad Caesarem gratulatum convenerunt: intellegere sese, tametsi pro veteribus
Helvetiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bello repetisset, tamen eam rem
non minus ex usu [terrae] Galliae quam populi Romani accidisse, propterea quod
eo consilio florentissimis rebus domos suas Helvetii reliquissent uti toti
Galliae bellum inferrent imperioque potirentur, locumque domicilio ex magna
copia deligerent quem ex omni Gallia oportunissimum ac fructuosissimum
iudicassent, reliquasque civitates stipendiarias haberent. Petierunt uti sibi
concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris facere voluntate
liceret: sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent.
Ea re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando ne quis enuntiaret,
nisi quibus communi consilio mandatum esset, inter se sanxerunt.
[31] Eo concilio dimisso, idem princeps civitatum qui ante fuerant ad Caesarem
reverterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum
eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes
proiecerunt: non minus se id contendere et laborare ne ea quae dixissent
enuntiarentur quam uti ea quae vellent impetrarent, propterea quod, si
enuntiatum esset, summum in cruciatum se venturos viderent. Locutus est pro his
Diviciacus Haeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius
principatum tenere Haeduos, alterius Arvernos. Hi cum tantopere de potentatu
inter se multos annos contenderent, factum esse uti ab Arvernis Sequanisque
Germani mercede arcesserentur. Horum primo circiter milia XV Rhenum transisse;
postea quam agros et cultum et copias Gallorum homines feri ac barbari
adamassent, traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium numerum. Cum
his Haeduos eorumque clientes semel atque iterum armis contendisse; magnam
calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem senatum, omnem equitatum
amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque fractos, qui et sua virtute et populi
Romani hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse
Sequanis obsides dare nobilissimos civitatis et iure iurando civitatem
obstringere sese neque obsides repetituros neque auxilium a populo Romano
imploraturos neque recusaturos quo minus perpetuo sub illorum dicione atque
imperio essent. Unum se esse ex omni civitate Haeduorum qui adduci non potuerit
ut iuraret aut liberos suos obsides daret. Ob eam rem se ex civitate profugisse
et Romam ad senatum venisse auxilium postulatum, quod solus neque iure iurando
neque obsidibus teneretur. Sed peius victoribus Sequanis quam Haeduis victis
accidisse, propterea quod Ariovistus, rex Germanorum, in eorum finibus
consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius Galliae,
occupavisset et nunc de altera parte tertia Sequanos decedere iuberet, propterea
quod paucis mensibus ante Harudum milia hominum XXIIII ad eum venissent, quibus
locus ac sedes pararentur. Futurum esse paucis annis uti omnes ex Galliae
finibus pellerentur atque omnes Germani Rhenum transirent; neque enim
conferendum esse Gallicum cum Germanorum agro neque hanc consuetudinem victus
cum illa comparandam. Ariovistum autem, ut semel Gallorum copias proelio vicerit,
quod proelium factum sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter imperare,
obsides nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla
cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad voluntatem eius facta sit.
Hominem esse barbarum, iracundum, temerarium: non posse eius imperia, diutius
sustineri. Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis
idem esse faciendum quod Helvetii fecerint, ut domo emigrent, aliud domicilium,
alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque, quaecumque accidat,
experiantur. Haec si enuntiata Ariovisto sint, non dubitare quin de omnibus
obsidibus qui apud eum sint gravissimum supplicium sumat. Caesarem vel
auctoritate sua atque exercitus vel recenti victoria vel nomine populi Romani
deterrere posse ne maior multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque
omnem ab Ariovisti iniuria posse defendere.
[32] Hac oratione ab Diviciaco habita omnes qui aderant magno fletu auxilium a
Caesare petere coeperunt. Animadvertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil
earum rerum facere quas ceteri facerent sed tristes capite demisso terram
intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis quaesiit. Nihil Sequani
respondere, sed in eadem tristitia taciti permanere. Cum ab his saepius
quaereret neque ullam omnino vocem exprimere posset, idem Diviacus Haeduus
respondit: hoc esse miseriorem et graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum,
quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent
absentisque Ariovisti crudelitatem, velut si cora adesset, horrerent, propterea
quod reliquis tamen fugae facultas daretur, Sequanis vero, qui intra fines suos
Ariovistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent, omnes
cruciatus essent perferendi.
[33] His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit pollicitusque
est sibi eam rem curae futuram; magnam se habere spem et beneficio suo et
auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis facturum. Hac oratione habita,
concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum hortabantur quare sibi eam rem
cogitandam et suscipiendam putaret, in primis quod Haeduos, fratres
consanguineosque saepe numero a senatu appellatos, in servitute atque [in]
dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud Ariovistum ac
Sequanos intellegebat; quod in tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et
rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum
transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano
periculosum videbat, neque sibi homines feros ac barbaros temperaturos
existimabat quin, cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique
fecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam contenderent [,
praesertim cum Sequanos a provincia nostra Rhodanus divideret]; quibus rebus
quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus,
tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur.
[34] Quam ob rem placuit ei ut ad Ariovistum legatos mitteret, qui ab eo
postularent uti aliquem locum medium utrisque conloquio deligeret: velle sese de
re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariovistus
respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum venturum fuisse; si
quid ille se velit, illum ad se venire oportere. Praeterea se neque sine
exercitu in eas partes Galliae venire audere quas Caesar possideret, neque
exercitum sine magno commeatu atque molimento in unum locum contrahere posse.
Sibi autem mirum videri quid in sua Gallia, quam bello vicisset, aut Caesari aut
omnino populo Romano negotii esset.
[35] His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legatos cum his
mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio adtectus, cum in
consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque
Romano gratiam referret ut in conloquium venire invitatus gravaretur neque de
communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haec esse quae ab eo
postularet: primum ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam
traduceret; deinde obsides quos haberet ab Haeduis redderet Sequanisque
permitteret ut quos illi haberent voluntate eius reddere illis liceret; neve
Haeduos iniuria lacesseret neve his sociisque eorum bellum inferret. Si [id] ita
fecisset, sibi populoque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo futuram;
si non impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus senatus
censuisset uti quicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei publicae
lacere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet, se Haeduorum
iniurias non neglecturum.
[36] Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli ut qui vicissent iis quos
vicissent quem ad modum vellent imperarent. Item populum Romanum victis non ad
alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo
Romano non praescriberet quem ad modum suo iure uteretur, non oportere se a
populo Romano in suo iure impediri. Haeduos sibi, quoniam belli fortunam
temptassent et armis congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos.
Magnam Caesarem iniuriam facere, qui suo adventu vectigalia sibi deteriora
faceret. Haeduis se obsides redditurum non esse neque his neque eorum sociis
iniuria bellum inlaturum, si in eo manerent quod convenisset stipendiumque
quotannis penderent; si id non fecissent, longe iis fraternum nomen populi
Romani afuturum. Quod sibi Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non
neglecturum, neminem secum sine sua pernicie contendisse. Cum vellet,
congrederetur: intellecturum quid invicti Germani, exercitatissimi in armis, qui
inter annos XIIII tectum non subissent, virtute possent.
[37] Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati ab Haeduis et a
Treveris veniebant: Haedui questum quod Harudes, qui nuper in Galliam
transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus quidem datis
pacem Ariovisti redimere potuisse; Treveri autem, pagos centum Sueborum ad ripas
Rheni consedisse, qui Rhemum transire conarentur; his praeesse Nasuam et
Cimberium fratres. Quibus rebus Caesar vehementer commotus maturandum sibi
existimavit, ne, si nova manus Sueborum cum veteribus copiis Ariovisti sese
coniunxisset, minus facile resisti posset. Itaque re frumentaria quam celerrime
potuit comparata magnis itineribus ad Ariovistum contendit.
[38] Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cum suis omnibus
copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum,
contendere [triduique viam a suis finibus processisse]. Id ne accideret,
magnopere sibi praecavendum Caesar existimabat. Namque omnium rerum quae ad
bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas, idque natura loci sic
muniebatur ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem, propterea quod flumen
[alduas] Dubis ut circino circumductum paene totum oppidum cingit, reliquum
spatium, quod est non amplius pedum MDC, qua flumen intermittit, mons continet
magna altitudine, ita ut radices eius montis ex utraque parte ripae fluminis
contingant, hunc murus circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc
Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi
praesidium conlocat.
[39] Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa moratur,
ex percontatione nostrorum vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti
magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute atque exercitatione in armis
esse praedicabant (saepe numero sese cum his congressos ne vultum quidem atque
aciem oculorum dicebant ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitum
occupavit ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. Hic primum
ortus est a tribunis militum, praefectis, reliquisque qui ex urbe amicitiae
causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant: quorum alius alia
causa inlata, quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut
eius voluntate discedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris
suspicionem vitarent, remanebant. Hi neque vultum fingere neque interdum
lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut
cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris
testamenta obsignabantur. Horum vocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum
in castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui praeerant,
perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari volebant, non se hostem
vereri, sed angustias itineris et magnitudinem silvarum quae intercederent inter
ipsos atque Ariovistum, aut rem frumentariam, ut satis commode supportari posset,
timere dicebant. Non nulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa
ferri iussisset, non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa
laturos.
[40] Haec cum animadvertisset, convocato consilio omniumque ordinum ad id
consilium adhibitis centurionibus, vehementer eos incusavit: primum, quod aut
quam in partem aut quo consilio ducerentur sibi quaerendum aut cogitandum
putarent. Ariovistum se consule cupidissime populi Romani amicitiam adpetisse;
cur hunc tam temere quisquam ab officio discessurum iudicaret? Sibi quidem
persuaderi cognitis suis poslulatis atque aequitate condicionum perspecta eum
neque suam neque populi Romani gratiam repudiaturum. Quod si furore atque
amentia impulsum bellum intulisset, quid tandem vererentur? Aut cur de sua
virtute aut de ipsius diligentia desperarent? Factum eius hostis periculum
patrum nostrorum memoria Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis [cum non minorem
laudem exercitus quam ipse imperator meritus videbatur]; factum etiam nuper in
Italia servili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina, quam a nobis
accepissent, sublevarint. Ex quo iudicari posse quantum haberet in se boni
constantia, propterea quod quos aliquam diu inermes sine causa timuissent hos
postea armatos ac victores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos
quibuscum saepe numero Helvetii congressi non solum in suis sed etiam in illorum
finibus plerumque superarint, qui tamen pares esse nostro exercitui non
potuerint. Si quos adversum proelium et fuga Gallorum commoveret, hos, si
quaererent, reperire posse diuturnitate belli defatigatis Gallis Ariovistum, cum
multos menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui potestatem fecisset,
desperantes iam de pugna et dispersos subito adortum magis ratione et consilio
quam virtute vicisse. Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus
fuisset, hac ne ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suum
timorem in rei frumentariae simulationem angustiasque itineris conferrent,
facere arroganter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere
viderentur. Haec sibi esse curae; frumentum Sequanos, Leucos, Lingones
subministrare, iamque esse in agris frumenta matura; de itinere ipsos brevi
tempore iudicaturos. Quod non fore dicto audientes neque signa laturi dicantur,
nihil se ea re commoveri: scire enim, quibuscumque exercitus dicto audiens non
fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse aut aliquo facinore comperto
avaritiam esse convictam. Suam innocentiam perpetua vita, felicitatem
Helvetiorum bello esse perspectam. Itaque se quod in longiorem diem conlaturus
fuisset repraesentaturum et proxima nocte de quarta, vigilia castra moturum, ut
quam primum intellegere posset utrum apud eos pudor atque officium an timor plus
valeret. Quod si praeterea nemo sequatur, tamen se cum sola decima legione
iturum, de qua non dubitet, sibique eam praetoriam cohortem futuram. Huic
legioni Caesar et indulserat praecipue et propter virtutem confidebat maxime.
[41] Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes summaque
alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, princepsque X. legio per
tribunos militum ei gratias egit quod de se optimum iudicium fecisset, seque
esse ad bellum gerendum paratissimam confirmavit. Deinde reliquae legiones cum
tribunis militum et primorum ordinum centurionibus egerunt uti Caesari satis
facerent: se neque umquam dubitasse neque timuisse neque de summa belli suum
iudicium sed imperatoris esse existimavisse. Eorum satisfactione accepta et
itinere exquisito per Diviciacum, quod ex Gallis ei maximam fidem habebat, ut
milium amplius quinquaginta circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta
vigilia, ut dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab
exploratoribus certior factus est Ariovisti copias a nostris milia passuum IIII
et XX abesse.
[42] Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea de
conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque
id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit condicionem Caesar iamque
eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id quod antea petenti denegasset
ultro polliceretur, magnamque in spem veniebat pro suis tantis populique Romani
in eum beneficiis cognitis suis postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies
conloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroque
inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem ad conloquium
Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum
equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. Caesar, quod neque
conloquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui
committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus
detractis eo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat,
imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet.
Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus X. legionis dixit: plus quam
pollicitus esset Caesarem facere; pollicitum se in cohortis praetoriae loco X.
legionem habiturum ad equum rescribere.
[43] Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus
aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum,
ad conloquium venerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, passibus CC ab eo
tumulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt.
Ariovistus ex equis ut conloquerentur et praeter se denos ad conloquium
adducerent postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque
in eum beneficia commemoravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus,
quod munera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnis
hominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam
postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia
consecutum. Docebat etiam quam veteres quamque iustae causae necessitudinis
ipsis cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque
honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum
Haedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani
hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere,
sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero ad amicitiam
populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset? Postulavit deinde
eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum
inferret, obsides redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere posset,
at ne quos amplius Rhenum transire pateretur.
[44] Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa
praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a
Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse;
sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos;
stipendium capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. Non sese
Gallis sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se
oppugnandum venisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno
proelio pulsas ac superatas esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum
esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua
voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi ornamento et
praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe petisse. Si per
populum Romanum stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus
libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam adpetierit. Quod
multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae
oppugnandae causa facere; eius rei testimonium esse quod nisi rogatus non
venerit et quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam venisse
quam populum Romanum. Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae
provinciae finibus egressum. Quid sibi vellet? Cur in suas possessiones veniret?
Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi non
oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod
in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu Haeduos appellatos
diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque
bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in iis
contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis habuissent auxilio populi
Romani usos esse. Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum
in Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum
deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum.
Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani
gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum
omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si decessisset
et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio
remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius labore et periculo
confecturum.
[45] Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere non
posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime meritos
socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti quam populi
Romani. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus
populus Romanus ignovisset neque in provinciam redegisset neque stipendium
posuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi
Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus observari
oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello victam suis legibus uti
voluisset.
[46] Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariovisti
propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros
coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperavit ne
quod omnino telum in hostes reicerent. Nam etsi sine ullo periculo legionis
delectae cum equitatu proelium fore videbat, tamen committendum non putabat ut,
pulsis hostibus, dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumventos.
Postea quam in vulgus militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistus
usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites
fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque
pugnandi maius exercitui iniectum est.
[47] Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iis rebus quae
inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti aut iterum
conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis legatis aliquem ad
se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non est, et eo magis quod pridie
eius diei Germani retineri non potuerant quin tela in nostros coicerent. Legatum
ex suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum
existimabat. Commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi
filium, summa virtute et humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio
Flacco civitate donatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae
scientiam, qua multa iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in
eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui
hospitio Ariovisti utebatur. His mandavit quae diceret Ariovistus cognoscerent
et ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset,
exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi causa?
Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.
[48] Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub
monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit
et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento
commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem intercluderet. Ex
eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias produxit et aciem
instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio contendere, ei potestas non
deesset. Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri
proelio cotidie contendit. Genus hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant:
equitum milia erant VI, totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos
ex omni copia singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in
proeliis versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius,
concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat, circumsistebant;
si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum
exercitatione celeritas ut iubis sublevati equorum cursum adaequarent.
[49] Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu
prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus
DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum
venit. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit.
[Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum est, aberat.] Eo circiter
hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae
nostros terrerent et munitione prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante
constituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit.
Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor
reliquas legiones in castra maiora reduxit.
[50] Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit
paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi
potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem
exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae
castra minora oppugnaret, misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum
est. Solis occasu suas copias Ariovistus multis et inlatis et acceptis
vulneribus in castra reduxit. Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem
Ariovistus proelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea
consuetudo esset ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus
declararent utrum proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse
fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent.
[51] Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse visum
est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris minoribus
constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro hostium numero
valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici instructa acie usque ad
castra hostium accessit. Tum demum necessario Germani suas copias castris
eduxerunt generatimque constituerunt paribus intervallis, Harudes, Marcomanos,
Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et
carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres
imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passis manibus flentes
implorabant ne se in servitutem Romanis traderent.
[52] Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit, uti
eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod eam partem
minime firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit. Ita nostri acriter
in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes repente celeriterque
procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non daretur. Relictis pilis
comminus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange
facta impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri qui in
phalanga insilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnerarent. Cum
hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro
cornu vehementer multitudine suorum nostram aciem premebant. Id cum
animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior
erat quam ii qui inter aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris
subsidio misit.
[53] Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nec prius
fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L
pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare contenderunt aut lintribus
inventis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariovistus, qui naviculam
deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri
interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum
eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre
missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera
capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis
vinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. Quae
quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod
hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum
ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta
voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se ter
sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus
reservaretur: sortium beneficio se esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad
eum reductus est.
[54] Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant,
domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos
senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate duobus
maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat in hiberna
in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citeriorem
Galliam ad conventus agendos profectus est.
Torna all'inizio
|