|
| |
In Catilinam
Libro IV (Testo)
[1] Video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora atque oculos esse
conversos, video vos non solum de vestro ac rei publicae, verum etiam, si id
depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda in malis et
grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam, per deos inmortales, deponite
atque obliti salutis meae de vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si haec
condicio consulatus data est, ut omnis acerbitates, omnis dolores cruciatusque
perferrem, feram non solum fortiter, verum etiam lubenter, dum modo meis
laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur.
[2] Ego sum ille consul, patres conscripti, cui non forum, in quo omnis aequitas
continetur, non campus consularibus auspiciis consecratus, non curia, summum
auxilium omnium gentium, non domus, commune perfugium, non lectus ad quietem
datus, non denique haec sedes honoris [sella curulis] umquam vacua mortis
periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi,
multa meo quodam dolore in vestro timore sanavi. Nunc si hunc exitum consulatus
mei di inmortales esse voluerunt, ut vos populumque Romanum ex caede miserrima,
coniuges liberosque vestros virginesque Vestales ex acerbissima vexatione,
templa atque delubra, hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima
flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem, quaecumque mihi uni
proponetur fortuna, subeatur. Etenim, si P. Lentulus suum nomen inductus a
vatibus fatale ad perniciem rei publicae fore putavit, cur ego non laeter meum
consulatum ad salutem populi Romani prope fatalem extitisse?
[3] Quare, patres conscripti, consulite vobis, prospicite patriae, conservate
vos, coniuges, liberos fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque
defendite; mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare
omnis deos, qui huic urbi praesident, pro eo mihi, ac mereor, relaturos esse
gratiam; deinde, si quid obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Nam neque
turpis mors forti viro potest accidere neque immatura consulari nec misera
sapienti. Nec tamen ego sum ille ferreus, qui fratris carissimi atque
amantissimi praesentis maerore non movear horumque omnium lacrumis, a quibus me
circumsessum videtis Neque meam mentem non domum saepe revocat exanimata uxor et
abiecta metu filia et parvulus filius quem mihi videtur amplecti res publica
tamquam ob sidem consulatus mei, neque ille, qui expectans huius exitum diei
stat in conspectu meo, gener. Moveo his rebus omnibus, sed in eam partem, uti
salvi sint vobiscum omnes, etiamsi me vis aliqua oppresserit, potius, quam et
illi et nos una rei publicae peste pereamus.
[4] Quare, patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae, circumspicite
omnes procellas, quae inpendent, nisi providetis. Non Ti. Gracchus, quod iterum
tribunus plebis fieri voluit, non C. Gracchus, quod agrarios concitare conatus
est, non L. Saturninus, quod C. Memmium occidit, in discrimen aliquod atque in
vestrae severitatis iudicium adduciturtenentur ii, qui ad urbis incendium, ad
vestram omnium caedem, ad Catilinam accipiendum Romae restiterunt, tenentur
litterae, signa, manus, denique unius cuiusque confessio; sollicitantur
Allobroges, servitia excitantur, Catilina accersitur; id est initum consilium,
ut interfectis omnibus nemo ne ad deplorandum quidem populi Romani nomen atque
ad lamentandam tanti imperii calamitatem relinquatur.
[5] Haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt, vos multis iam iudiciis
iudicavistis, primum quod mihi gratias egistis singu laribus verbis et mea
virtute atque diligentia perditorum hominum coniurationem patefactam esse
decrevistis, deinde quod P. Lentulum se abdicare praetura coegistis, tum quod
eum et ceteros, de quibus iudicastis, in custodiam dandos censuistis, maximeque
quod meo nomine supplicationem decrevistis, qui honos togato habitus ante me est
nemini; postremo hesterno die praemia legatis Allobrogum Titoque Volturcio
dedistis amplissima. Quae sunt omnia eius modi, ut ii, qui in custodiam
nominatim dati sunt, sine ulla dubitatione a vobis damnati esse videantur.
[6] Sed ego institui referre ad vos, patres conscripti, tamquam integrum, et de
facto quid iudicetis, et de poena quid censeatis. Illa praedicam, quae sunt
consulis. Ego magnum in re publica versari furorem et nova quaedam misceri et
concitari mala iam pridem videbam, sed hanc tantam, tam exitiosam haberi
coniurationem a civibus numquam putavi. Nunc quicquid est, quocumque vestrae
mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante noctem est. Quantum
facinus ad vos delatum sit, videtis. Huic si paucos putatis adfines esse,
vehementer erratis. Latius opinione disseminatum est hoc malum; manavit non
solum per Italiam, verum etiam transcendit Alpes et obscure serpens multas iam
provincias occupavit. Id opprimi sustentando aut prolatando nullo pacto potest;
quacumque ratione placet, celeriter vobis vindicandum est.
[7] Video duas adhuc esse sententias, unam D. Silani, qui censet eos, qui haec
delere conati sunt, morte esse multandos, alteram C. Caesaris, qui mortis poenam
removet, ceterorum suppliciorum omnis acerbitates amplectitur. Uterque et pro
sua dignitate et pro rerum magnitudine in summa severitate versatur. Alter eos,
qui nos omnis [, qui populum Romanum] vita privare conati sunt, qui delere
imperium, qui populi Romani nomen extinguere, punctum temporis frui vita et hoc
communi spiritu non putat oportere atque hoc genus poenae saepe in inprobos
civis in hac re publica esse usurpatum recordatur. Alter intellegit mortem ab
dis inmortalibus non esse supplicii causa constitutam, sed aut necessitatem
naturae aut laborum ac miseriarum quietem esse. Itaque eam sapientes numquam
inviti, fortes saepe etiam lubenter oppetiverunt. Vincula vero, et ea
sempiterna, certe ad singularem poenam nefarii sceleris inventa sunt. Municipiis
dispertiri iubet. Habere videtur ista res iniquitatem, si imperare velis,
difficultatem, si rogare. Decernatur tamen, si placet.
[8] Ego enim suscipiam et, ut spero, reperiam, qui id, quod salutis omnium causa
statueritis, non putent esse suae dignitatis recusare. Adiungit gravem poenam
municipiis, si quis eorum vincula ruperit; horribiles cnstodias circumdat et
dignas scelere hominum perditorum; sancit, ne quis eorum poenam, quos condemnat,
aut per senatum aut per populum levare possit; eripit etiam spem, quae sola
homines in miseriis consolari solet. Bona praeterea publicari iubet, vitam solam
relinquit nefariis hominibus; quam si eripuisset, multos una dolores animi atque
corporis et omnis scelerum poenas ademisset. Itaque ut aliqua in vita formido
inprobis esset posita apud inferos eius modi quaedam illi antiqui supplicia
impiis constituta esse voluerunt, quod videlicet intellegebant his remotis non
esse mortem ipsam pertimescendam.
[9] Nunc, patres conscripti, ego mea video quid intersit. Si eritis secuti
sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in re publica viam, quae popularis
habetur, secutus est, fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore huiusce
sententiae mihi populares impetus pertimescendi; sin illam alteram, nescio an
amplius mihi negotii contrahatur. Sed tamen meorum periculorum rationes utilitas
rei publicae vincat. Habemus enim a Caesare, sicut ipsius dignitas et maiorum
eius amplitudo postulabat, sententiam tamquam obsidem perpetuae in rem publicam
voluntatis. Intellectum est, quid interesset inter levitatem contionatorum et
animum vere popularem saluti populi consulentem.
[10] Video de istis, qui se populares haberi volunt, abesse non neminem, ne de
capite videlicet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius in
custodiam cives Romanos dedit et supplicationem mihi decrevit et indices
hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo
custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota re
et causa iudicarit. At vero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de
civibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit hostis, eum civem esse
nullo modo posse; denique ipsum latorem Semproniae legis iniussu populi poenas
rei publicae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodigum, non putat,
cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam acerbe, tam crudeliter
cogitarit, etiam appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque
lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris vinculisque mandare et
sancit in posterum, ne quis huius supplicio levando se iactare et in pernicie
populi Romani posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicationem
bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas
consequatur.
[11] Quam ob rem, sive hoc statueritis, dederitis mihi comitem ad contionem
populo carum atque iucundum, sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me
atque vos a crudelitatis vituperatione populo Romano purgabo atque obtinebo eam
multo leniorem fuisse. Quamquam, patres conscripti, quae potest esse in tanti
sceleris inmanitate punienda crudelitas? Ego enim de meo sensu iudico. Nam ita
mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat, ut ego, quod in hac causa
vehementior sum, non atrocitate animi moveor (quis enim est me mitior?), sed
singulari quadam humanitate et misericordia. Videor enim mihi videre hanc urbem,
lucem orbis terrarum atque arcem omnium gentium, subito uno incendio concidentem,
cerno animo sepulta in patria miseros atque insepultos acervos civium, versatur
mihi ante oculos aspectus Cethegi et furor in vestra caede bacchantis.
[12] Cum vero mihi proposui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis sperasse
confessus est, purpuratum esse huic Glabinium, cum exercitu venisse Catilinam,
tum lamentationem matrum familias, tum fugam virginum atque puerorum ac
vexationem virginum Vestalium perhorresco et, quia mihi vellementer haec
videntur misera atque miseranda, idcirco in eos, qui ea perlicere voluerunt, me
severum vehementemque praebeo. Etenim quaero, si quis pater familias liberis
suis a servo interfectis, uxore occisa, incensa domo supplicium de servo non
quam acerbissumum sumpserit, utrum is clemens ac misericors an inhumanissimus et
crudelissimus esse videatur. Mihi vero inportunus ac ferreus, qui non dolore et
cruciatu nocentis suum dolorem cruciatumque lenierit. Sic nos in his hominibus,
qui nos, qui coniuges, qui liberos nostros trucidare voluerunt, qui singulas
unius cuiusque nostrum domos et hoc universum rei publicae domicilium delere
conati sunt, qui id egerunt, ut gentem Allobrogum in vestigiis huius urbis atque
in einere deflagrati imperii collocarent, si vehementissimi fuerimus,
misericordes habebimur; sin remissiores esse voluerimus, summae nobis
crudelitatis in patriae civiumque pernicie fama subeunda est.
[13] Nisi vero cuipiam L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus rei publicae,
crudelior nudius tertius visus est, cum sororis suae, feminae lectissimae, virum
praesentem et audientem vita privandum esse dixit, cum avum suum iussu consulis
interfectum filiumque eius inpuberem legatum a patre missum in carcere necatum
esse dixit. Quorum quod simile factum, quod initum delendae rei publicae
consilium? Largitionis voluntas tum in re publica versata est et partium quaedam
contentio. Atque illo tempore huius avus Lentuli, vir clarissimus, armatus
Gracchum est persecutus. Ille etiam grave tum vulnus accepit, ne quid de summa
re publica deminueretur; hic ad evertenda rei publicae fundamenta Gallos
accersit, servitia concitat, Catilinam vocat, adtribuit nos trucidandos Cethego
et ceteros civis interficiendos Gfabinio, urbem inflammandam Cassio, totam
Italiam vastandam diri piendamque Catilinae. Vereamini censeo, ne in hoc scelere
tam immani ac nefando nimis aliquid severe statuisse videamini; multo magis est
verendum, ne remissione poenas crudeles in patriam quam ne severitate
animadversionis nimis vehementes in acerbissimos hostis fuisse videamur.
[14] Sed ea, quae exaudio, patres conscripti, dissimulare non possum. Iaciuntur
enim voces, quae perveniunt ad auris meas eorum, qui vereri videntur, ut habeam
satis praesidii ad ea, quae vos statueritis hodierno die, transigunda. Omnia et
provisa et parata et constituta sunt, patres conscripti, cum mea summa cura
atque diligentia, tum etiam multo maiore populi Romani ad summum imperium
retinendum et ad communes fortunas conservandas voluntate. Omnes adsunt omnium
ordinum homines, omnium generum, omnium denique aetatum; plenum est forum, plena
templa circum forum, pleni omnes aditus huius templi ac loci. Causa est enim
post urbem conditam haec inventa sola, in qua omnes sentirent unum atque idem
praeter eos, qui cum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius quam soli
perire voluerunt.
[15] Hosce ego homines excipio et secerno lubenter neque in inproborum civium,
sed in acerbissimorum hostium numero habendos puto. Ceteri vero, di inmortales!
qua frequentia, quo studio, qua virtute ad communem salutem dignitatemque
consentiunt! Quid ego hic equites Romanos commemorem? qui vobis ita summam
ordinis consiliique concedunt, ut vobiscum de amore rei publicae certent; quos
ex multorum annorum dissensione huius ordinis ad societatem concordiamque
revocatos hodiernus dies vobiscum atque haec causa coniungit. Quam si
coniunctionem in consulatu confirmatam meo perpetuam in re publica tenuerimus,
confirmo vobis nullum posthac malum civile ac domesticum ad ullam rei publicae
partem esse venturum. Pari studio defendundae rei publicae convenisse video
tribunos aerarios, fortissimos viros; scribas item universos, quos cum casu hic
dies ad aerarium frequentasset, video ab expectatione sortis ad salutem com
munem esse conversos.
[16] Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam tenuissimorum. Quis est enim, cui
non haec templa, aspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa et
[hoc] commune patriae solum cum sit carum, tum vero dulce atque iucundum? Operae
pretium est, patres conscripti, libertinorum hominum studia cognoscere, qui sua
virtute fortunam huius civitatis consecuti vere hanc suam esse patriam iudicant,
quam quidam hic nati, et summo nati loco, non patriam suam, sed urbem hostium
esse iudicaverunt. Sed quid ego hosce homines ordinesque commemoro, quos
privatae fortunae, quos communis res publica, quos denique libertas, ea quae
dulcissima est, ad salutem patriae defendendam excitavit? Servus est nemo, qui
modo tolerabili condicione sit servitutis, qui non audaciam civium perhorrescat,
qui non haec stare cupiat, qui non [tantum], quantum audet et quantum potest,
conferat ad communem salutem, voluntatis.
[17] Quare si quem vestrum forte commovet hoc, quod auditum est, lenonem quendam
Lentuli concursare circum tabernas, pretio sperare sollicitari posse animos
egentium atque imperitorum, est id quidem coeptum atque temptatum, sed nulli
sunt inventi tam aut fortuna miseri aut voluntate perditi, qui non illum ipsum
sellae atque operis et quaestus cotidiani locum, qui non cubile ac lectulum suum,
qui denique non cursum hunc otiosum vitac suae salvum esse velint. Multo vero
maxima pars eorum, qui in tabernis sunt, immo vero (id enim potius est dicendum)
genus hoc universum amantissimum est otii. Etenim omne instrumentum, omnis opera
atque quaestus sequentia civium sustentatur, alitur otio; quorum si quaestus
occlusis tabernis minui solet, quid tandem incensis futurum fuit?
[18] Quae cum ita sint, patres conscripti, vobis populi Romani praesidia non
desunt; vos ne populo Romano deesse videamini, providete. Habetis consulem ex
plurimis periculis et insidiis atque ex media morte non ad vitam suam, sed ad
salutem vestram reservatum. Omnes ordines ad conservandam rem publicam mente,
voluntate, studio, virtute, voce consentiunt. Obsessa facibus et telis impiae
coniurationis vobis supplex manus tendit patria communis, vobis se, vobis vitam
omnium civium, vobis arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis illum ignem
Vestae sempiternum, vobis omnium deorum templa atque delubra, vobis muros atque
urbis tecta commendat. Praeterea de vestra vita, de coniugum vestrarum atque
liberorum anima, de fortunis omuium, de sedibus, de focis vestris hodierno die
vobis iudicandum est.
[19] Habetis ducem memorem vestri, oblitum sui, quae non semper facultas datur,
habetis omnis ordines, omnis homines, universum populum Romanum, id quod in
civili causa hodierno die primum videmus, unum atque idem sentientem. Cogitate,
quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute stabilitam libertatem,
quanta deorum benignitate auctas exaggeratasque fortunas una nox paene delerit.
Id ne umquam posthac non modo [non] confici, sed ne cogitari quidem possit a
civibus, hodierno die providendum est. Atque haec, non ut vos, qui mihi studio
paene praecurritis, excitarem, locutus sum, sed ut mea vox, quae debet esse in
re publica princeps, officio functa consulari videretur.
[20] Nunc, antequam ad sententiam redeo, de me pauca dicam. Ego, quanta manus
est coniuratorum, quam videtis esse permagnam, tantam me inimicorum multitudinem
suscepisse video; sed eam esse iudico turpem et infirmam et [contemptam et]
abiectam. Quodsi aliquando alicuius furore et scelere concitata manus ista plus
valuerit quam vestra ac rei publicae dignitas, me tamen meorum factorum atque
consiliorum numquam, patres conscripti, paenitebit. Etenim mors, quam illi [mihi]
fortasse minitantur, omnibus est parata; vitae tantam laudem, quanta vos me
vestris decretis honestastis, nemo est adsecutus. Ceteris enim bene gesta, mihi
uni conservata re publica gratulationem decrevistis.
[21] Sit Scipio clarus ille, cuius consilio atque virtute Hannibal in Africam
redire atque [ex] Italia decedere coactus est, ornetur alter eximia laude
Africanus, qui duas urbes huic imperio infestissimas, Carthaginem Numantiamque,
delevit, habeatur vir egregius Paulus ille, cuius currum rex potentissimus
quondam et no bilissimus Perses honestavit, sit aeterna gloria Marius, qui bis
Italiam obsidione et metu servitutis liberavit, anteponatur omnibus Pompeius,
cuius res gestae atque virtutes isdem quibus solis cursus regionibus ac terminis
continentur; erit profecto inter horum laudes aliquid loci nostrae gloriae, nisi
forte maius est patefacere nobis provincias, quo exire possimus, quam curare, ut
etiam illi, qui absunt, habeant, quo victores revertantur.
[22] Quamquam est uno loco condicio melior externae victoriae quam domesticae,
quod hostes alienigenae aut oppressi serviunt aut recepti [in amicitiam]
beneficio se obligatos putant; qui autem ex numero civium dementia aliqua
depravati hostes patriae semel esse coeperunt, eos cum a pernicie rei publicae
reppuleris, nec vi coercere nec beneficio placare possis. Quare mihi cum
perditis civibus aeternum bellum susceptum esse video. Id ego vestro bonorumque
omnium auxilio memoriaque tantorum periculorum, quae non modo in hoc populo, qui
servatus est, sed in omnium gentium sermonibus ac mentibus semper haerebit, a me
atque a meis facile propulsari posse confido. Neque ulla profecto tanta vis
reperietur, quae coniunctionem vestram equitumque Romanorum et tantam
conspirationem bonorum omnium confringere et labefactare possit.
[23] Quae cum ita sint, pro imperio, pro exercitu, pro provincia, quam neglexi,
pro triumpho ceterisque laudis insignibus, quae sunt a me propter urbis
vestraeque salutis custodiam repudiata, pro clientelis hospitiisque
provincialibus, quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor quam comparo,
pro his igitur omnibus rebus, pro meis in vos singularibus studiis proque hac,
quam perspicitis, ad conservandam rem publicam diligentia nihil a vobis nisi
huius temporis totiusque mei consulatus memoriam postulo; quae dunn erit in
vestris fixa mentibus, tutissimo me muro saeptum esse arbitrabor. Quodsi meam
spem vis inproborum fefellerit atque superaverit, commendo vobis parvum meum
filium, cui profecto satis erit praesidii non solum ad salutem, verum etiam ad
dignitatem, si eius, qui haec omnia suo solius periculo conservarit, illum
filium esse memineritis.
[24] Quapropter de summa salute vestra populique Romani, de vestris coniugibus
ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque templis de totius urbis tectis ac
sedibus, de imperio ac libertate, de salute Italiae, de universa re publica
decernite diligenter, ut instituistis, ac fortiter. Habetis eum consulem, qui et
parere vestris decretis non dubitet et ea, quae statueritis, quoad vivet,
defendere et per se ipsum praestare possit.
|
