|
| |
In Catilinam
Libro III (Testo)
[1] Rem publicam, Quirites, vitamque omnium vestrum bona, fortunas, coniuges
liberosque vestros atque hoc domicilium clarissumi imperii, fortunatissimam
pulcherrimamque urbem, hodierno die deorum inmortalium summo erga vos amore,
laboribus, consiliis, periculis meis e flamma atque ferro ac paene ex faucibus
fati ereptam et vobis conservatam ac restitutam videtis.
[2] Et si non minus nobis iucundi atque inlustres sunt ii dies, quibus
conservamur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa laetitia est,
nascendi incerta condicio, et quod sine sensu nascimur, cum voluptate servamur,
profecto, quoniam illum, qui hanc urbem condidit, ad deos inmortalis
benivolentia famaque sustulimus, esse apud vos posterosque vestros in honore
debebit is, qui eandem hanc urbem conditam amplificatamque servavit. Nam toti
urbi, templis, delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignis
circumdatosque restinximus, idemque gladios in rem publicam destrictos
rettudimus mucronesque eorum a iugulis vestris deiecimus.
[3] Quae quoniam in senatu inlustrata, patefacta, comperta sunt per me, vobis
iam exponam breviter, Quirites, ut, et quanta et quam manifesta et qua ratione
investigata et comprehensa sint, vos, qui et ignoratis et expectatis, scire
possitis. Principio ut Catilina paucis ante diebus erupit ex urbe, cum sceleris
sui socios huiusce nefarii belli acerrimos duces Romae reliquisset, semper
vigilavi et providi, Quirites, quem ad modum in tantis et tam absconditis
insidiis salvi esse possemus. Nam tum, cum ex urbe Catilinam eiciebam (non enim
iam vereor huius verbi invidiam, cum illa magis sit tiunenda, quod vivus exierit),
sed tum, cum illum exterminari volebam, aut reliquam coniuratorum manum simul
exituram aut eos, qui restitissent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam.
[4] Atque ego ut vidi, quos maximo furore et scelere esse infiammatos sciebam,
eos nobiscum esse et Romae remansisse, in eo omnes dies noctesque consumpsi, ut,
quid agerent, quid molirentur, sentirem ac viderem, ut, quoniam auribus vestris
propter incredibilem magnitudinem sceleris minorem fidem faceret oratio mea, rem
ita comprehenderem, ut tum demum animis saluti vestrae provideretis, cum oculis
maleficium ipsum videretis. Itaque, ut comperi legatos Allobrogum belli
Transalpini et tumultus Gallici excitandi causa a P. Lentulo esse sollicitatos,
eosque in Galliam ad suos civis eodemque itinere cum litteris mandatisque ad
Catilinam esse missos, comitemque iis adiunctum esse T. Volturcium, atque huic
esse ad Catilinam datas litteras, facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat
difficillimum, quodque ego semper optabam ab dis inmortalibus, ut tota res non
solum a me, sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprehenderetur.
[5] Itaque hesterno die L. Flaccum et C. Pomptinum praetores, fortissimos atque
amantissimos rei publicae viros, ad me vocavi, rem exposui, quid fieri placeret,
ostendi. Illi autem, qui omnia de re publica praeclara atque egregia sentirent,
sine recusatione ac sine ulla mora negotium susceperunt et, cum advesperasceret,
occulte ad pontem Mulvium pervenerunt atque ibi in proximis villis ita bipertito
fuerunt, ut Tiberis inter eos et pons interesset. Eodem autem et ipsi sine
cuiusquam suspicione multos fortis viros eduxerant, et ego ex praefectura
Reatina complures delectos adulescentes, quorum opera utor adsidue in rei
publicae praesidio, cum gladiis miseram. Interim tertia fere vigilia exacta cum
iam pontem Mulvium magno comitatu legati Allobrogum ingredi inciperent unaque
Volturcius, fit in eos impetus; educuntur et ab illis gladii et a nostris. Res
praetoribus erat nota solis, ignorabatur a ceteris. Tum interventu Pomptini
atque Flacci pugna, quae erat commissa, sedatur. Litterae, quaecumque erant in
eo comitatu, integris signis praetoribus tradunturipsi comprehensi ad me, cum
iam dilucesceret, deducuntur. Atque horum omnium scelerum inprobissimum
machinatorem, Cimbrum Gabinium, statim ad me nihildum suspicantem vocavi; deinde
item accersitus est L. Statilius et post eum C. Cethegus; tardissime autem
Lentulus venit, credo quod in litteris dandis praeter consuetudinem proxima
nocte vigilarat.
[6] Cum summis et clarissimis huius civitatis viris, qui audita re frequentes ad
me mane convenerant, litteras a me prius aperiri quam ad senatum deferri
placeret, ne, si nihil esset inrentum, temere a me tantus tumultus iniectus
civitati videretur, negavi me esse facturum, ut de periculo publico non ad
consilium publicum rem integram deferrem. Etenim, Quirites, si ea, quae erant ad
me delata, reperta non essent, tamen ego non arbitrabar in tantis rei publicae
periculis esse mihi nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum frequentem
celeriter, ut vidistis, coegi.
[7] Atque interea statim admonitu Allobrogum C. Sulpicium praetorem, fortem
virum, misi, qui ex aedibus Cethegi, si quid o telorum esset, efferret; ex
quibus ille maximum sicarum numerum et gladiorum extulit. Introduxi Volturcium
sine Gallis; fidem publicam iussu senatus dedi; hortatus sum, ut ea, quae sciret
sine timore indicaret. Tum ille dixit, cum vix se ex magno timore recreasset, a
P. Lentulo se habere ad Catilinam mandata et litteras, ut servorum praesidio
uteretur, ut ad urbem quam primum cum exercitu accederet; id autem eo consilio,
ut, cum urbem ex omnibus partibus, quem ad modum discriptum distributumque erat,
incendissent caedemque infinitam civium fecissent, praesto esset ille, qui et
fugientis exciperet et se cum his urbanis ducibus coniungeret.
[8] Introducti autem Galli ius iurandum sibi et litteras ab Lentulo, Cethego,
Statilio ad suam gentem data esse dixerunt, atque ita sibi ab his et a L. Cassio
esse praescriptum, ut equitatum in Italiam quam primum mitterent; pedestres sibi
copias non defuturas. Lentulum autem sibi confirmasse ex fatis Sibyllinis
haruspicumque responsis se esse tertium illum Cornelium, ad quem regnum huius
urbis atque imperium pervenire esset necesse; Cinnam ante se et Sullam fuisse.
Eundemque dixisse fatalem hunc annum esse ad interitum huius urbis atque imperii,
qui esset annus decimus post virginum absolutionem, post Capitoli autem
incensionem vice simus.
[9] Hanc autem Cethego cum ceteris controversiam fuisse dixerunt, quod Lentulo
et aliis Saturnalibus caedem fieri atque urbem incendi placeret, Cethego nimium
id longum videretur. Ac ne longum sit, Quirites, tabellas proferri iussimus,
quae a quoque dicebantur datae. Primo ostendimus Cethego; signum cognovit. Nos
linum incidimus, legimus. Erat scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo
sese, quae eorum legatis confirmasset, facturum esse; orare ut item illi
facerent, quae sibi eorum legati recepissent. Tum Cethegus, qui paulo ante
aliquid tamen de gladiis ac sicis, quae apud ipsum erant deprehensa,
respondisset dixissetque se semper bonorum ferramentorum studiosum fuisse,
recitatis litteris debilitatus atque abiectus conscientia repente conticuit.
Introductus est Statilius; cognovit et signum et manum suam. Recitatae sunt
tabellae in eandem fere sententiam; confessus est. Tum ostendi tabellas Lentulo
et quaesivi, cognosceretne signum. Adnuit. 'Est vero', inquam, 'notum quidem
signum, imago avi tui, clarissimi viri, qui amavit unice patriam et cives suos;
quae quidem te a tanto scelere etiam muta revocare debuit.'
[10] Leguntur eadem ratione ad senatum Allobrogum populumque litterae. Si quid
de his rebus dicere vellet, feci potestatem. Atque ille primo quidem negavit;
post autem aliquanto, toto iam indicio exposito atque edito, surrexit; quaesivit
a Gallis, quid sibi esset cum iis, quam ob rem domum suam venissent, itemque a
Volturcio. Qui cum illi breviter constanterque respondissent, per quem ad eum
quotiensque venissent, quaesissentque ab eo, nihilne secum esset de fatis
Sibyllinis locutus, tum ille subito scelere demens, quanta conscientiae vis
esset, ostendit. Nam, cum id posset infitiari, repente praeter opinionem omnium
confessus est. Ita eum non modo ingenium illud et dicendi exercitatio, qua
semper valuit, sed etiam propter vim sceleris manifesti atque deprehensi
inpudentia, qua superabat omnis, inprobitasque defecit.
[11] Volturcius vero subito litteras proferri atque aperiri iubet, quas sibi a
Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat Atque ibi vehementissime perturbatus
Lentulus tamen et signum et manum suam cognovit. Erant autem sine nomine, sed
ita: 'Quis sim, scies ex eo, quem ad te misi. Cura, ut vir sis, et cogita, quem
in locum sis progressus. Vide, ecquid tibi iam sit necesse, et cura, ut omnium
tibi auxilia adiungas, etiam infimorum.' Gabinius deinde introductus cum primo
impudenter respondere coepisset, ad extremum nihil ex iis, quae Galli
insimulabant, negavit.
[12] Ac mihi quidem, Quirites, cum illa certissima visa sunt argumenta atque
indicia sceleris, tabellae, signa, manus, denique unius cuiusque confessio, tum
multo certiora illa, color, oculi, voltus, taciturnitas. Sic enim ob stupuerant,
sic terram intuebantur, sic furtim non numquam inter sese aspiciebant, ut non
iam ab aliis indicari, sed indicare se ipsi viderentur.
[13] Indiciis expositis atque editis, Quirites, senatum consului, de summa re
publica quid fieri placeret. Dictae sunt a principibus acerrimae ac fortissimae
sententiae, quas senatus sine ulla varietate est secutus. Et quoniam nondum est
perscriptum senatus consultum, ex memoria vobis, Quirites, quid senatus
censuerit, exponam.
[14] Primum mihi gratiae verbis amplissimis aguntur, quod virtute, consilio,
providentia mea res publica maximis periculis sit liberata. Deinde L. Flaccus et
C. Pomptinus praetores, quod eorum opera forti fidelique usus essem, merito ac
iure laudantur.
[15] Atque etiam viro forti, collegae meo, laus inpertitur, quod eos, qui huius
coniurationis participes fuissent, a suis et a rei publicae consiliis removisset.
Atque ita censuerunt, ut P. Lentulus, cum se praetura abdicasset, in custodiam
traderetur; itemque uti C. Cethegus, L. Statilius, P. Gabinius, qui omnes
praesentes erant, in custodiam traderentur; atque idem hoc decretum est in L.
Cassium, qui sibi procurationem incendendae urbis depoposcerat, in M. Ceparium,
cui ad sollicitandos pastores Apuliam attributam esse erat indicatum, in P.
Furium, qui est ex iis colonis, quos Faesulas L. Sulla deduxit, in Q. Annium
Chilonem, qui una cum hoc Furio semper erat in hac Allobrogum sollicitatione
versatus, in P. Umbrenum, libertinum hominem, a quo primum Gallos ad Gabinium
perductos esse constabat. Atque ea lenitate senatus est usus, Quirites, ut ex
tanta coniuratione tantaque hac multitudine domesticorum hostium novem hominum
perditissimorum poena re publica conservata reliquorum mentes sanari posse 1o
arbitraretur. Atque etiam supplicatio dis inmortalibus pro singulari eorum
merito meo nomine decreta est quod mihi primum post hanc urbem conditam togato
contigit, et his decreta verbis est, 'quod urbem incendiis, caede civis, Italiam
bello liberassem.' Quae supplicatio si cum ceteris supplicationibus conferatur,
hoc interest, quod ceterae bene gesta, haec una conservata re publica constituta
est. Atque illud, quod faciundum primum fuit, factum atque transactum est. Nam
P. Lentulus, quamquam patefactis indiciis, confessionibus suis, iudicio senatus
non modo praetoris ius, verum etiam civis amiserat, tamen magistratu se
abdicavit, ut, quae religio C. Mario, clarissimo viro, non fuerat, quo minus C.
Glauciam, de quo nihil nominatim erat decretum, praetorem occideret, ea nos
religione in privato P. Lentulo puniendo liberaremur.
[16] Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi periculosissimique belli nefarios
duces captos iam et comprehensos tenetis, existumare debetis omnis Catilinae
copias, omnis spes atque opes his depulsis urbis periculis concidisse. Quem
quidem ego cum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, Quirites, remoto Catilina
non mihi esse P. Lentuli somnum nec L. Cassi adipes nec C. Cethegi furiosam
temeritatem pertimescendam. Ille erat unus timendus ex istis omnibus, sed tam
diu, dum urbis moenibus continebatur. Omnia norat, omnium aditus tenebat;
appellare, temptare, sollicitare poterat, audebat. Erat ei consilium ad facinus
aptum, consilio autem neque manus neque lingua deerat. Iam ad certas res
conficiendas certos homines delectos ac descriptos habebat. Neque vero, cum
aliquid mandarat, confectum putabat; nihil erat, quod non ipse obiret,
occurreret, vigilaret, laboraret; frigus, sitim, famem ferre poterat.
[17] Hunc ego hominem tam acrem, tam audacem, tam paratum, tam callidum, tam in
scelere vigilantem, tam in perditis rebus diligentem nisi ex domesticis insidiis
in castrense latrocinium compulissem (dicam id, quod sentio, Quirites), non
facile hanc tantam molem mali a cervicibus vestris depulissem. Non ille nobis
Saturnalia constituisset neque tanto ante exitii ac fati diem rei publicae
denuntiavisset neque commisisset, ut signum, ut litterae suae testes manifesti
sceleris deprehenderentur. Quae nunc illo absente sic gesta sunt, ut nullum in
privata domo furtum umquam sit tam palam inventum, quam haec tanta in re publica
coniuratio manifesto inventa atque deprehensa est. Quodsi Catilina in urbe ad
hanc diem remansisset, quamquam, quoad fuit, omnibus eius consiliis occurri
atque obstiti, tamen, ut levissime dicam, dimicandum nobis cum illo fuisset,
neque nos umquam, cum ille in urbe hostis esset, tantis periculis rem publicam
tanta pace, tanto otio, tanto silentio liberassemus.
[18] Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata, ut deorum
inmortalium nutu atque consilio et gesta et provisa esse videantur. Idque cum
coniectura consequi possumus, quod vix videtur humani consilii tantarum rerum
gubernatio esse potuisse, tum vero ita praesentes his temporibus opem et
auxilium nobis tulerunt, ut eos paene oculis videre possemus. Nam ut illa
omittam, visas nocturno tempore ab occidente faces ardoremque caeli, ut fulminum
iactus, ut terrae motus relinquam, ut omittam cetera, quae tam multa nobis
consulibus facta sunt, ut haec, quae nunc fiunt, canere di inmortales viderentur,
hoe certe, quod sum dicturus, neque praetermittendum neque relinquendum est.
[19] Nam profecto memoria tenetis Cotta et Torquato consulibus complures in
Capitolio res de caelo esse percussas, cum et simulacra deorum depulsa sunt et
statuae veterum hominum deiectae et legum aera liquefacta et tactus etiam ille,
qui hanc urbem condidit, Romulus, quem inauratum in Capitolio parvum atque
lactantem uberibus lupinis inhiantem fuisse meministis. Quo quidem tempore cum
haruspices ex tota Etruria convenissent, caedes atque incendia et legum
interitnm et bellum civile ac domesticum et totius urbis atque imperii oecasum
adpropinquare dixerunt, nisi di inmortales omni ratione placati suo numine prope
fata ipsa flexissent.
[20] Itaque illorum responsis tum et ludi per decem dies facti sunt, neque res
ulla, quae ad placandos deos pertineret, praetermissa est. Idemque iusserunt
simulacrum Iovis facere maius et in excelso conlocare et contra, atque antea
fuerat, ad orientem convertere; ac se sperare dixerunt, si illud signum, quod
videtis, solis ortum et forum curiamque conspiceret, fore ut ea consilia, quae
clam essent inita contra salutem urbis atque imperii, inlustrarentur, ut a
senatu populoque Romano perspici possent. Atque illud signum collocandum
consules illi locaverunt; sed tanta fuit operis tarditas, ut neque superioribus
consulibus neque nobis ante hodiernum diem collocaretur.
[21] Hic quis potest esse, Quirites, tam aversus a vero, tam praeceps, tam mente
captus, qui neget haec omnia, quae videmus, praecipueque hanc urbem deorum
inmortalium nutu ac potestate administrari? Etenim, cum esset ita responsum,
caedes, ineendia, interitum rei publieae eomparari, et ea per cives, quae tum
propter magnitudinem scelerum non nullis incredibilia videbantur, ea non modo
cogitata a nefariis civibus, verum etiam suscepta esse sensistis. Illud vero
nonne ita praesens est, ut nutu Iovis optimi maximi factum esse videatur, ut,
cum hodierno die mane per forum meo iussu et coniurati et eorum indices in aedem
Concordiae ducerentur, eo ipso tempore signum statueretur? Quo collocato atque
ad vos sena tumque converso omnia [et senatus et vos], quae erant contra salutem
omnium cogitata, inlustrata et patefacta vidistis.
[22] Quo etiam maiore sunt isti odio supplicioque digni, qui non solum vestris
domiciliis atque tectis sed etiam deorum templis atque delubris sunt funestos ac
nefarios ignes inferre conati. Quibus ego si me restitisse dicam, nimium mihi
sumam et non sim ferendus; ille, ille Iuppiter restitit; ille Capitolium, ille
haec templa, ille cunctam urbem, ille vos omnis salvos esse voluit. Dis ego
inmortalibus ducibus hanc mentem, Quirites, voluntatemque suscepi atque ad haec
tanta indicia perveni. Iam vero [illa Allobrogum sollicitatio, iam] ab Lentulo
ceterisque domesticis hostibus tam dementer tantae res creditae et ignotis et
barbaris commissaeque litterae numquam essent profecto, nisi ab dis inmortalibus
huic tantae audaciae consilium esset ereptum. Quid vero? ut homines Galli ex
civitate male pacata, quae gens una restat quae bellum populo Romano facere et
posse et non nolle videatur, spem imperii ac rerum maxumarum ultro sibi a
patriciis hominibus oblatam neglegerent vestramque salutem suis opibus
anteponerent, id non divinitus esse factum putatis, praesertim qui nos non
pugnando, sed tacendo superare potuerint?
[23] Quam ob rem, Quirites, quoniam ad omnia pulvinaria supplicatio decreta est,
celebratote illos dies cum coniugibus ac liberis vestris. Nam multi saepe
honores dis inmortalibus iusti habiti sunt ac debiti, sed profecto iustiores
numquam. Erepti enim estis ex crudelissimo ac miserrimo interitu [erepti]; sine
caede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione togati me uno togato duce
et imperatore vicistis.
[24] Etenim recordamini, Quirites, omnis civiles dissensiones, non solum eas,
quas audistis, sed eas, quas vosmet ipsi meministis atque vidistis. L. Sulla P.
Sulpicium oppressit [eiecit ex urbe]; C. Marium, custodem huius urbis, multosque
fortis viros partim eiecit ex civitate, partim interemit. Cn. Octavius consul
armis expulit ex urbe collegam; omnis hic locus acervis corporum et civium
sanguine redundavit. Superavit postea Cinna cum Mario; tum vero clarissimis
viris interfectis lumina civitatis extincta sunt. Ultus est huius victoriae
crudelitatem postea Sulla; ne dici quidem opus est, quanta deminutione civium et
quanta calamitate rei publicae. Dissensit M. Lepidus a clarissimo et fortissimo
viro, Q. Catulo; attulit non tam ipsius interitus rei publicae luctum quam
ceterorum.
[25] Atque illae tamen omnes dissensiones erant eius modi [Quirites], quae non
ad delendam, sed ad commutandam rem publicam pertinerent. Non illi nullam esse
rem publicam, sed in ea, quae esset, se esse principes, neque hanc urbem
conflagrare, sed se in hac urbe florere voluerunt. Atque illae tamen omnes
dissensiones, quarum nulla exitium rei publicae quaesivit, eius modi fuerunt, ut
non reconciliatione concordiae, sed internecione civium diiudicatae sint. In hoc
autem uno post hominum memoriam maximo crudelissimoque bello, quale bellum nulla
umquam barbaria cum sua gente gessit, quo in bello lex haec fuit a Lentulo,
Catilina, Cethego, Cassio constituta, ut omnes, qui salva urbe salvi esse
possent, in hostium numero ducerentur, ita me gessi, Quirites, ut salvi omnes
conservaremini, et, cuun hostes vestri tantum civium superfuturum putassent,
quantum infinitae caedi restitisset, tantum autem urbis, quantum flamma obire
non potuisset, et urbem et civis integros incolumesque servavi.
[26] Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis,
nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulo praeterquam huius diei
memoriam sempiternam. In animis ego vestris omnes triumphos meos, omnia
ornamenta honoris, monumenta gloriae, laudis insignia condi et collocari volo.
Nihil me mutum potest delectare, nihil tacitum, nihil denique eius modi, quod
etiam minus digni ad sequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostrae res
alentur, sermonibus crescent, litterarum monumentis inveterascent et
corroborabuntur; eandemque diem intellego, quam spero aeternam fore, propagatam
esse et ad salutem urbis et ad memoriam consulatus mei, unoque tempore in hac re
publica duos civis extitisse quorum alter finis vestri imperii non terrae, sed
caeli regionibus terminaret, alter eiusdem imperii domicilium sedesque servaret.
[27] Sed quoniam earum rerum, quas ego gessi, non eadem est fortuna atque
condicio quae illorum, qui externa bella gesserunt, quod mihi cum iis vivendum
est, quos vici ac subegi, illi hostes aut interfectos aut oppressos reliquerunt,
vestrum est, Quirites, si ceteris facta sua recte prosunt, mihi mea ne quando
obsint, providere. Mentes enim hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne
vobis nocere possent, ego providi, ne mihi noceant, vestrum est providere.
Quamquam, Quirites, mihi quidem ipsi nihil ab istis iam noceri potest. Magnum
enim est in bonis praesidium, quod mihi in perpetuum comparatum est, magna in re
publica dignitas, quae me semper tacita defendet, magna vis conscientiae, quam
qui neglegunt, cum me violare volent, se ipsi indicabunt.
[28] Est enim in nobis is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus,
sed etiam omnis in probos ultro semper lacessamus. Quodsi omnis impetus
domesticorum hostium depulsus a vobis se in me unum convorterit, vobis erit
videndum, Quirites, qua condicione posthac eos esse velitis, qui se pro salute
vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus; mihi quidem ipsi quid est quod
iam ad vitae fructum possit adquiri, cum praesertim neque in honore vestro neque
in gloria virtutis quicquam videam altius, quo mihi lubeat ascendere?
[29] Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatu,
privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in conservanda re publica
suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica
tractabo, ut meminerim semper, quae gesserim, curemque, ut ea virtute, non casu
gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam iam est nox, venerati Iovem illum,
custodem huius urbis ac vestrum, in vestra tecta discedite et ea, quamquam iam
est periculum depulsum, tamen aeque ac priore nocte custodiis vigiliisque
defendite. Id ne vobis diutius faciuudum sit, atque ut in perpetua pace esse
possitis, providebo.
|
