|
| |
In Catilinam
Libro II (Testo)
[1] Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam furentem audacia, scelus
anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis atque huic urbi ferro
flammaque minitantem ex urbe vel eiecimus vel emisimus vel ipsum egredientem
verbis prosecuti sumus. Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla iam pernicies a
monstro illo atque prodigio moenibus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc
quidem unum huius belli domestici ducem sine controversia vicimus. Non enim iam
inter latera nostra sica illa versabitur, non in campo, non in foro, non in
curia, non denique intra domesticos parietes pertimescemus. Loco ille motus est,
cum est ex urbe depulsus. Palam iam cum hoste nullo inpediente bellum iustum
geremus. Sine dubio perdidimus hominem magnificeque vicimus, cum illum ex
occultis insidiis in apertum latrocinium coniecimus.
[2] Quod vero non cruentum mucronem, ut voluit, extulit, quod vivis nobis
egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod incolumes cives, quod
stantem urbem reliquit, quanto tandem illum maerore esse adflictum et
profligatum putatis? Iacet ille nunc prostratus, Quirites, et se perculsum atque
abiectum esse sentit et retorquet oculos profecto saepe ad hanc urbem, quam e
suis faucibus ereptam esse luget; quae quidem mihi laetari videtur, quod tantam
pestem evomuerit forasque proiecerit.
[3] Ac si quis est talis, quales esse omnes oportebat, qui in hoc ipso, in quo
exultat et triumphat oratio mea, me vehementer accuset, quod tam capitalem
hostem non comprehenderim potius quam emiserim, non est ista mea culpa, Quirites,
sed temporum. Interfectum esse L. Catilinam et gravissimo supplicio adfectum iam
pridem oportebat, idque a me et mos maiorum et huius imperii severitas et res
publica postulabat. Sed quam multos fuisse putatis, qui, quae ego deferrem, non
crederent, [quam multos, qui propter stultitiam non putarent,] quam multos, qui
etiam defenderent [,quam multos, qui propter improbitatem faverent]! Ac, si illo
sublato depelli a vobis omne periculum iudicarem, iam pridem ego L. Catilinam
non modo invidiae meae, verum etiam vitae periculo sustulissem.
[4] Sed cum viderem, ne vobis quidem omnibus re etiam tum probata si illum, ut
erat meritus, morte multassem, fore ut eius socios invidia oppressus persequi
non possem, rem huc deduxi, ut tum palam pugnare possetis, cum hostem aperte
videretis. Quem quidem ego hostem, Quirites, quam vehementer foris esse timendum
putem, licet hinc intellegatis, quod etiam illud moleste fero, quod ex urbe
parum comitatus exierit. Utinam ille omnis secum suas copias eduxisset!
Tongilium mihi eduxit, quem amare in praetexta coeperat, Publicium et Minucium,
quorum aes alienum contractum in popina nullum rei publicae motum adferre
poterat; reliquit quos viros, quanto aere alieno, quam valentis, quam nobilis!
[5] Itaque ego illum exercitum prae Gallicanis legionibus et hoc dilectu, quem
in agro Piceno et Gallico Q. Metellus habuit, et his copiis, quae a nobis
cotidie comparantur, magno opere contemno collectum ex senibus desperatis, ex
agresti luxuria, ex rusticis decoctoribus, ex iis, qui vadimonia deserere quam
illum exercitum maluerunt; quibus ego non modo si aciem exercitus nostri, verum
etiam si edictum praetoris ostendero, concident. Hos, quos video volitare in
foro, quos stare ad curiam, quos etiam in senatum venire, qui nitent unguentis,
qui fulgent purpura, mallem secum suos milites eduxisset; qui si hic permanent,
mementote non tam exercitum illum esse nobis quam hos, qui exercitum deseruerunt,
pertimescendos. Atque hoc etiam sunt timendi magis, quod, quid cogitent, me
scire sentiunt neque tamen permoventur.
[6] Video, cui sit Apulia adtributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Picenum,
quis Gallicum, quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum
depoposcerit. Omnia superioris noctis consilia ad me perlata esse sentiunt;
patefeci in senatu hesterno die; Catilina ipse pertimuit, profugit; hi quid
expectant? Ne illi vehementer errant, si illam meam pristinam lenitatem
perpetuam sperant futuram. Quod expectavi, iam sum adsecutus, ut vos omnes
factam esse aperte coniurationem contra rem publicam videretis; nisi vero si
quis est, qui Catilinae similis cum Catilina sentire non putet. Non est iam
lenitati locus; severitatem res ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam: exeant,
proficiscantur, ne patiantur desiderio sui Catilinam miserum tabescere.
Demonstrabo iter: Aurelia via profectus est; si accelerare volent, ad vesperam
consequentur.
[7] O fortunatam rem publicam, si quidem hanc sentinam urbis eiecerit! Uno
mehercule Catilina exhausto levata mihi et recreata res publica videtur. Quid
enim mali aut sceleris fingi aut cogitari potest, quod non ille conceperit? quis
tota Italia veneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis
parricida, quis testamentorum subiector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis
nepos, quis adulter, quae mulier infamis, quis corruptor iuventutis, quis
corruptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catilina non familiarissime
vixisse fateatur? quae caedes per hosce annos sine illo facta est, quod nefarium
stuprum non per illum?
[8] Iam vero quae tanta umquam in ullo homine] iuventutis inlecebra fuit, quanta
in illo? qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori flagitiosissime
serviebat, aliis fructum lubidinum, aliis mortem parentum non modo inpellendo,
verum etiam adiuvando pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe,
verum etiam ex agris ingentem numerum perditorum hominum collegerat! Nemo non
modo Romae, sed [ne] ullo in angulo totius Italiae oppressus aere alieno fuit,
quem non ad hoc incredibile sceleris foedus asciverit.
[9] Atque ut eius diversa studia in dissimili ratione perspicere possitis, nemo
est in ludo gladiatorio paulo ad facinus audacior, qui se non intimum Catilinae
esse fateatur, nemo in scaena levior et nequior; qui se non eiusdem prope
sodalem fuisse commemoret. Atque idem tamen stuprorum et scelerum exercitatione
adsuefactus frigore et fame et siti et vigiliis perferundis fortis ab istis
praedicabatur, cum industriae subsidia atque instrumenta virtutis in lubidine
audaciaque consumeret.
[10] Hunc vero si secuti erunt sui comites, si ex urbe exierint desperatorum
hominum flagitiosi greges, o nos beatos, o rem publicam fortunatam, o praeclaram
laudem consulatus mei! Non enim iam sunt mediocres hominum lubidines, non
humanae ac tolerandae audaciae; nihil cogitant nisi caedem, nisi incendia, nisi
rapinas. Patrimonia sua profuderunt, fortunas suas obligaverunt; res eos iam
pridem deseruit, fides nuper deficere coepit; eadem tamen illa, quae erat in
abundantia, lubido permanet. Quodsi in vino et alea comissationes solum et
scorta quaererent, essent illi quidem desperandi, sed tamen essent ferendi; hoc
vero quis ferre possit, inertes homines fortissimis viris insidiari,
stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientis vigilantibus? qui mihi
accubantes in conviviis conplexi mulieres inpudicas vino languidi, conferti
cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupris eructant sermonibus
suis caedem bonorum atque urbis incendia.
[11] Quibus ego confido impendere fatum aliquod, et poenam iam diu improbitati,
nequitiae, sceleri, libidini debitam aut instare iam plane aut certe
adpropinquare. Quos si meus consulatus, quoniam sanare non potest, sustulerit,
non breve nescio quod tempus, sed multa saecula propagarit rei publicae. Nulla
est enim natio, quam pertimescamus, nullus rex, qui bellum populo Romano facere
possit. Omnia sunt externa unius virtute terra marique pacata; domesticum bellum
manet, intus insidiae sunt, intus inclusum periculum est, intus est hostis. Cum
luxuria nobis, cum amentia, cum scelere certandum est. Huic ego me bello ducem
profiteor, Quirites; suscipio inimicitias hominum perditorum; quae sanari
poterunt, quacumque ratione sanabo, quae resecanda erunt, non patiar ad
perniciem civitatis manere. Proinde aut exeant aut quiescant aut, si et in urbe
et in eadem mente permanent, ea, quae merentur, expectent.
[12] At etiam sunt, qui dicant, Quirites, a me eiectum in exilium esse Catilinam.
Quod ego si verbo adsequi possem, istos ipsos eicerem, qui haec locuntur. Homo
enim videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit;
simul atque ire in exilium iussus est, paruit, ivit. Hesterno die, Quirites, cum
domi meae paene interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi,
rem omnem ad patres conscriptos detuli. Quo cum Catilina venisset, quis eum
senator appellavit, quis salutavit, quis denique ita aspexit ut perditum civem
ac non potius ut inportunissimum hostem? Quin etiam principes eius ordinis
partem illam subselliorum, ad quam ille accesserat, nudam atque inanem
reliquerunt.
[13] Hic ego vehemens ille consul, qui verbo civis in exilium eicio, quaesivi a
Catilina, in nocturno conventu apud M. Laecam fuisset necne. Cum ille homo
audacissimus conscientia convictus primo reticuisset, patefeci cetera; quid ea
nocte egisset, [ubi fuisset,] quid in proximam constituisset, quem ad modum
esset ei ratio totius belli descripta, edocui. Cum haesitaret, cum teneretur,
quaesivi, quid dubitaret proficisci eo, quo iam pridem pararet, cum arma, cum
secures, cum fasces, cum tubas, cum signa militaria, cum aquilam illam argenteam,
cui ille etiam sacrarium [scelerum] domi suae fecerat, scirem esse praemissam.
[14] In exilium eiciebam, quem iam ingressum esse in bellum videbam? Etenim,
credo, Manlius iste centurio, qui in agro Faesulano castra posuit bellum populo
Romano suo nomine indixit, et illa castra nunc non Catilinam ducem expectant, et
ille eiectus in exilium se Massiliam, ut aiunt, non in haec castra conferet. O
condicionem miseram non modo administrandae, verum etiam conservandae rei
publicae! Nunc si L. Catilina consiliis, laboribus, periculis meis circumclusus
ac debilitatus subito pertimuerit, sententiam mutaverit, deseruerit suos,
consilium belli faciendi abiecerit et ex hoc cursu sceleris ac belli iter ad
fugam atque in exilium converterit, non ille a me spoliatus armis audaciae, non
obstupefactus ac perterritus mea diligentia, non de spe conatuque depulsus sed
indemnatus innocens in exilium eiectus a consule vi et minis esse dicetur; et
erunt, qui illum, si hoc fecerit, non improbum, sed miserum, me non
diligentissimum consulem, sed crudelissimum tyrannum existimari velint!
[15] Est mihi tanti, Quirites, huius invidiae falsae atque iniquae tempestatem
subire, dum modo a vobis huius horribilis belli ac nefarii periculum depellatur.
Dicatur sane eiectus esse a me, dum modo eat in exilium. Sed, mihi credite, non
est iturus. Numquam ego ab dis inmortalibus optabo, Quirites, invidiae meae
levandae causa, ut L. Catilinam ducere exercitum hostium atque in armis volitare
audiatis, sed triduo tamen audietis; multoque magis illud timeo, ne mihi sit
invidiosum aliquando, quod illum emiserim potius quam quod eiecerim. Sed cum
sint homines, qui illum, cum profectus sit, eiectum esse dicant, idem, si
interfectus esset, quid dicerent?
[16] Quamquam isti, qui Catilinam Massiliam ire dictitant, non tam hoc queruntur
quam verentur. Nemo est istorum tam misericors, qui illum non ad Manlium quam ad
Massilienses ire malit. Ille autem, si mehercule hoc, quod agit, numquam antea
cogitasset, tamen latrocinantem se interfici mallet quam exulem vivere. Nunc
vero, cum ei nihil adhuc praeter ipsius voluntatem cogitationemque acciderit,
nisi quod vivis nobis Roma profectus est, optemus potius, ut eat in exilium,
quam queramur.
[17] Sed cur tam diu de uno hoste loquimur, et de eo hoste, qui iam fatetur se
esse hostem, et quem, quia, quod semper volui, murus interest, non timeo; de his,
qui dissimulant, qui Romae remanent, qui nobiscum sunt, nihil dicimus? Quos
quidem ego, si ullo modo fieri possit, non tam ulcisci studeo quam sanare sibi
ipsos, placare rei publicae, neque, id quare fieri non possit, si me audire
volent, intellego. Exponam enim vobis, Quirites, ex quibus generibus hominum
istae copiae comparentur; deinde singulis medicinam consilii atque orationis
meae, si quam potero, adferam.
[18] Unum genus est eorum, qui magno in aere alieno maiores etiam possessiones
habent, quarum amore adducti dissolvi nullo modo possunt. Horum hominum species
est honestissima (sunt enim locupletes), voluntas vero et causa inpudentissima.
Tu agris, tu aedificiis, tu argento, tu familia, tu rebus omnibus ornatus et
copiosus sis et dubites de possessione detrahere, adquirere ad fidem? Quid enim
expectas? bellum? Quid ergo? in vastatione omnium tuas possessiones sacrosanctas
futuras putas? An tabulas novas? Errant, qui istas a Catilina expectant; meo
beneficio tabulae novae proferentur, verum auctionariae; neque enim isti, qui
possessiones habent, alia ratione ulla Salvi esse possunt. Quod si maturius
facere voluissent neque, id quod stultissimum est, certare cum usuris fructibus
praediorum, et locupletioribus his et melioribus civibus uteremur. Sed hosce
homines minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia possunt aut, si
permanebunt, magis mihi videntur vota facturi contra rem publicam quam arma
laturi.
[19] Alterum genus est eorum, qui quamquam premuntur aere alieno, dominationem
tamen expectant, rerum potiri volunt, honores, quos quieta re publica desperant,
perturbata se consequi posse arbitrantur. Quibus hoc praecipiendum videtur, unum
Scilicet et idem quod reliquis omnibus, ut desperent se id, quod conantur,
consequi posse; primum omnium me ipsum vigilare, adesse, providere rei publicae;
deinde magnos animos esse in bonis viris, magnam concordiam [maxumam
multitudinem], magnas praeterea militum copias; deos denique inmortalis huic
invicto populo, clarissimo imperio, pulcherrimae urbi contra tantam vim sceleris
praesentis auxilium esse laturos. Quodsi iam sint id, quod summo furore cupiunt,
adepti, num illi in cinere urbis et in sanguine civium, quae mente conscelerata
ac nefaria concupiverunt, consules se aut dictatores aut etiam reges sperant
futuros? Non vident id se cupere, quod si adepti sint, fugitivo alicui aut
gladiatori concedi sit necesse?
[20] Tertium genus est aetate iam adfectum, sed tamen exercitatione robustum;
quo ex genere iste est Manlius, cui nunc Catilina succedit. Hi sunt homines ex
iis coloniis, quas Sulla constituit; quas ego universas civium esse optimorum et
fortissimorum virorum sentio, sed tamen ii sunt coloni, qui se in insperatis ac
repentinis pecuniis sumptuosius insolentiusque iactarunt. Hi dum aedificant
tamquam beati, dum praediis lectis, familiis magnis, conviviis apparatis
delectantur, in tantum aes alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla
sit iis ab inferis excitandus; qui etiam non nullos agrestis homines tenues
atque egentes in eandem illam spem rapinarum veterum impulerunt. Quos ego
utrosque in eodem genere praedatorum direptorumque pono, sed eos hoc moneo,
desinant furere ac proscriptiones et dictaturas cogitare. Tantus enim illorum
temporum dolor inustus est civitati, ut iam ista non modo homines, sed ne
pecudes quidem mihi passurae esse videantur.
[21] Quartum genus est sane varium et mixtum et turbulentum; qui iam pridem
premuntur, qui numquam emergunt, qui partim inertia, partim male gerendo negotio,
partim etiam sumptibus in vetere aere alieno vacillant, qui vadimoniis, iudiciis,
proscriptione bonorum defetigati permulti et ex urbe et ex agris se in illa
castra conferre dicuntur. Hosce ego non tam milites acris quam infitiatores
lentos esse arbitror. Qui homines quam primum, si stare non possunt, corruant
sed ita, ut non modo civitas, sed ne vicini quidem proximi sentiant. Nam illud
non intellego, quam ob rem, si vivere honeste non possunt, perire turpiter
velint, aut cur minore dolore perituros se cum multis quam si soli pereant,
arbitrentur.
[22] Quintum genus est parricidarum, sicariorum, denique omnium facinerosorum.
Quos ego a Catilina non revoco; nam neque ab eo divelli possunt et pereant sane
in latrocinio quoniam sunt ita multi, ut eos carcer capere non possit. Postremum
autem genus est non solum numero verum etiam genere ipso atque vita, quod
proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo vero de complexu eius ac sinu;
quos pexo capillo nitidos aut inberbis aut bene barbatos videtis, manicatis et
talaribus tunicis velis amictos, non togis; quorum omnis industria vitae et
vigilandi labor in antelucanis cenis expromitur.
[23] In his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes inpuri inpudicique
versantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari neque
saltare et cantare, sed etiam sicas vibrare et spargere venena didicerunt. Qui
nisi exeunt, nisi pereunt, etiamsi Catilina perierit, scitote hoc in re publica
seminarium Catilinarum futurum. Verum tamen quid sibi isti miseri volunt? num
suas secum mulierculas sunt in castra ducturi? Quem ad modum autem illis carere
poterunt, his praesertim iam noctibus? Quo autem pacto illi Appenninum atque
illas pruinas ac nives perferent? nisi idcirco se facilius hiemem toleraturos
putant, quod nudi in conviviis saltare didicerunt.
[24] O bellum magno opere pertimescendum, cum hanc sit habiturus Catilina
scortorum cohortem praetoriam! Instruite nunc, Quirites, contra has tam
praeclaras Catilinae copias vestra praesidia vestrosque exercitus. Et primum
gladiatori illi confecto et saucio consules imperatoresque vestros opponite;
deinde contra illam naufragorum eiectam ac debilitatam manum florem totius
Italiae ac robur educite. Iam vero urbes coloniarum ac municipiorum respondebunt
Catilinae tumulis silvestribus. Neque ego ceteras copias, ornamenta, praesidia
vestra cum illius latronis inopia atque egestate conferre debeo.
[25] Sed si omissis his rebus, quibus nos suppeditamur, eget ille, senatu,
equitibus Romanis, urbe, aerario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis
omnibus, exteris nationibus, si his rebus omissis causas ipsas, quae inter se
confligunt, contendere velimus, ex eo ipso, quam valde illi iaceant, intellegere
possumus. Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia; hinc pudicitia,
illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas, illinc scelus; hinc
constantia, illinc furor; hinc honestas, illinc turpitudo; hinc continentia,
illinc lubido; denique aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes
omnes certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus;
postremo copia cum egestate, bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona
denique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In eius modi certamine ac
proelio nonne, si hominum studia deficiant, di ipsi inmortales cogant ab his
praeclarissimis virtutibus tot et tanta vitia superari?
[26] Quae cum ita sint, Quirites, vos, quem ad modum iam antea dixi, vestra
tecta vigiliis custodiisque defendite; mihi, ut urbi sine vestro motu ac sine
ullo tumultu satis esset praesidii, consultum atque provisum est. Coloni omnes
municipesque vestri certiores a me facti de hac nocturna excursione Catilinae
facile urbes suas finesque defendent; gladiatores, quam sibi ille manum
certissimam fore putavit, quamquam animo meliore sunt quam pars patriciorum,
potestate tamen nostra continebuntur. Q. Metellus, quem ego hoc prospiciens in
agrum Gallicum Picenumque praemisi, aut opprimet hominem aut eius omnis motus
conatusque prohibebit. Reliquis autem de rebus constituendis maturandis, agendis
iam ad senatum referemus, quem vocari videtis.
[27] Nunc illos, qui in urbe remanserunt, atque adeo qui contra urbis salutem
omniumque vestrum in urbe a Catilina relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen,
quia [nati] sunt cives, monitos etiam atque etiam volo. Mea lenitas adhuc si cui
solutior visa est, hoc expectavit, ut id, quod latebat, erumperet. Quod reliquum
est, iam non possum oblivisci meam hanc esse patriam, me horum esse consulem,
mihi aut cum his vivendum aut pro his esse moriendum. Nullus est portis custos,
nullus insidiator viae; si qui exire volunt, conivere possum; qui vero se in
urbe commoverit, cuius ego non modo factum, sed inceptum ullum conatumve contra
patriam deprehendero, sentiet in hac urbe esse consules vigilantis, esse
egregios magistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quem
vindicem nefariorum ac manifestorum scelerum maiores nostri esse voluerunt.
[28] Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut maxumae. res minimo motu,
pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum ac domesticum post hominum
memoriam crudelissimum et maximum me uno togato duce et imperatore sedetur. Quod
ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo fieri poterit, ne inprobus
quidem quisquam in hac urbe poenam sui sceleris sufferat. Sed si vis manifestae
audaciae, si inpendens patriae periculum me necessario de hac animi lenitate
deduxerit, illud profecto perficiam, quod in tanto et tam insidioso bello vix
optandum videtur, ut neque bonus quisquam intereat paucorumque poena vos omnes
salvi esse possitis.
[29] Quae quidem ego neque mea prudentia neque humanis consiliis fretus
polliceor vobis, Quirites, sed multis et non dubiis deorum inmortalium
significationibus, quibus ego ducibus in hanc spem sententiamque sum ingressus;
qui iam non pro cul, ut quondam Solebant, ab externo hoste atque longinquo, sed
hic praesentes suo numine atque auxilio sua templa atque urbis tecta defendunt.
Quos vos, Quirites, precari, venerari, implorare debetis, ut, quam urbem
pulcherrimam florentissimamque esse voluerunt, hanc omnibus hostium copiis terra
marique superatis a perditissimorum civium nefario scelere defendant.
Torna all'inizio
|
