|
| |
In Catilinam
Libro I (Testo)
[1] Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam
furor iste tuus nos eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia?
Nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi,
nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus,
nihil horum ora voltusque moverunt? Patere tua consilia non sentis, constrictam
iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxima,
quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii
ceperis, quem nostrum ignorare arbitraris?
[2] O tempora, o mores! Senatus haec intellegit. consul videt; hic tamen vivit.
Vivit? immo vero etiam in senatum venit, fit publici consilii particeps, notat
et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. Nos autem fortes viri satis
facere rei publicae videmur, si istius furorem ac tela vitemus. Ad mortem te,
Catilina, duci iussu consulis iam pridem oportebat, in te conferri pestem, quam
tu in nos [omnes iam diu] machinaris.
[3] An vero vir amplissumus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. Gracchum
mediocriter labefactantem statum rei publicae privatus interfecit; Catilinam
orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos consules perferemus?
Nam illa nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Sp. Maelium novis
rebus studentem manu sua occidit. Fuit, fuit ista quondam in hac re publica
virtus, ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum quam acerbissimum
hostem coercerent. Habemus senatus consultum in te, Catilina, vehemens et grave,
non deest rei publicae consilium neque auctoritas huius ordinis; nos, nos, dico
aperte, consules desumus.
[4] Decrevit quondam senatus, ut L. Opimius consul videret, ne quid res publica
detrimenti caperet; nox nulla intercessit; interfectus est propter quasdam
seditionum suspiciones C. Gracchus, clarissimo patre, avo, maioribus, occisus
est cum liberis M. Fulvius consularis. Simili senatus consulto C. Mario et L.
Valerio consulibus est permissa res publica; num unum diem postea L. Saturninum
tribunum pl. et C. Servilium praetorem mors ac rei publicae poena remorata est?
At [vero] nos vicesimum iam diem patimur hebescere aciem horum auctoritatis.
Habemus enim huiusce modi senatus consultum, verum inclusum in tabulis tamquam
in vagina reconditum, quo ex senatus consulto confestim te interfectum esse,
Catilina, convenit. Vivis, et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandam
audaciam. Cupio, patres conscripti, me esse clementem, cupio in tantis rei
publicae periculis me non dissolutum videri, sed iam me ipse inertiae
nequitiaeque condemno.
[5] Castra sunt in Italia contra populum Romanum in Etruriae faucibus conlocata,
crescit in dies singulos hostium numerus; eorum autem castrorum imperatorem
ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu videmus intestinam aliquam
cotidie perniciem rei publicae molientem. Si te iam, Catilina, comprehendi, si
interfici iussero, credo, erit verendum mihi, ne non potius hoc omnes boni
serius a me quam quisquam crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc, quod iam
pridem factum esse oportuit, certa de causa nondum adducor ut faciam. Tum
denique interficiere, cum iam nemo tam inprobus, tam perditus, tam tui similis
inveniri poterit, qui id non iure factum esse fateatur.
[6] Quamdiu quisquam erit, qui te defendere audeat, vives, et vives ita, ut [nunc]
vivis. multis meis et firmis praesidiis obsessus, ne commovere te contra rem
publicam possis. Multorum te etiam oculi et aures non sentientem, sicut adhuc
fecerunt, speculabuntur atque custodient. Etenim quid est, Catilina, quod iam
amplius expectes, si neque nox tenebris obscurare coeptus nefarios nec privata
domus parietibus continere voces coniurationis tuae potest, si illustrantur, si
erumpunt omnia? Muta iam istam mentem, mihi crede, obliviscere caedis atque
incendiorum. Teneris undique; luce sunt clariora nobis tua consilia omnia; quae
iam mecum licet recognoscas.
[7] Meministine me ante diem XII Kalendas Novembris dicere in senatu fore in
armis certo die, qui dies futurus esset ante diem VI Kal. Novembris, C. Manlium,
audaciae satellitem atque administrum tuae? Num me fefellit, Catilina, non modo
res tanta, tam atrox tamque incredibilis, verum, id quod multo magis est
admirandum, dies? Dixi ego idem in senatu caedem te optumatium contulisse in
ante diem V Kalendas Novembris, tum cum multi principes civitatis Roma non tam
sui conservandi quam tuorum consiliorum reprimendorum causa profugerunt. Num
infitiari potes te illo ipso die meis praesidiis, mea diligentia circumclusum
commovere te contra rem publicam non potuisse, cum tu discessu ceterorum nostra
tamen, qui remansissemus, caede te contentum esse dicebas?
[8] Quid? cum te Praeneste Kalendis ipsis Novembribus occupaturum nocturno
impetu esse confideres, sensistin illam coloniam meo iussu meis praesidiis,
custodiis, vigiliis esse munitam? Nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas, quod
non ego non modo audiam, sed etiam videam planeque sentiam. Recognosce tandem
mecum noctem illam superiorem; iam intelleges multo me vigilare acrius ad
salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte venisse inter
falcarios (non agam obscure) in M. Laecae domum; convenisse eodem complures
eiusdem amentiae scelerisque socios. Num negare audes? quid taces? Convincam, si
negas. Video enim esse hic in senatu quosdam, qui tecum una fuerunt.
[9] O di inmortales! ubinam gentium sumus? in qua urbe vivimus? quam rem
publicam habemus? Hic, hic sunt in nostro numero, patres conscripti, in hoc
orbis terrae sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro omnium interitu,
qui de huius urbis atque adeo de orbis terrarum exitio cogitent! Hos ego video
consul et de re publica sententiam rogo et, quos ferro trucidari oportebat, eos
nondum voce volnero! Fuisti igitur apud Laecam illa nocte, Catilina,
distribuisti partes Italiae, statuisti, quo quemque proficisci placeret,
delegisti, quos Romae relinqueres, quos tecum educeres, discripsisti urbis
partes ad incendia, confirmasti te ipsum iam esse exiturum, dixisti paulum tibi
esse etiam nunc morae, quod ego viverem. Reperti sunt duo equites Romani, qui te
ista cura liberarent et sese illa ipsa nocte paulo ante lucem me in meo lectulo
interfecturos [esse] pollicerentur.
[10] Haec ego omnia vixdum etiam coetu vestro dimisso comperi; domum meam
maioribus praesidiis munivi atque firmavi, exclusi eos, quos tu ad me salutatum
mane miseras, cum illi ipsi venissent, quos ego iam multis ac summis viris ad me
id temporis venturos esse praedixeram. Quae cum ita sint, Catilina, perge, quo
coepisti, egredere aliquando ex urbe; patent portae; proficiscere. Nimium diu te
imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam omnes tuos, si
minus, quam plurimos; purga urbem. Magno me metu liberabis, dum modo inter me
atque te murus intersit. Nobiscum versari iam diutius non potes; non feram, non
patiar, non sinam.
[11] Magna dis inmortalibus habenda est atque huic ipsi Iovi Statori,
antiquissimo custodi huius urbis, gratia, quod hanc tam taetram, tam horribilem
tamque infestam rei publicae pestem totiens iam effugimus. Non est saepius in
uno homine summa salus periclitanda rei publicae. Quamdiu mihi consuli
designato, Catilina, insidiatus es, non publico me praesidio, sed privata
diligentia defendi. Cum proximis comitiis consularibus me consulem in campo et
competitores tuos interficere voluisti, compressi conatus tuos nefarios amicorum
praesidio et copiis nullo tumultu publice concitato; denique, quotienscumque me
petisti, per me tibi obstiti, quamquam videbam perniciem meam cum magna
calamitate rei publicae esse coniunctam.
[12] Nunc iam aperte rem publicam universam petis, templa deorum inmortalium,
tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam [denique] totam ad exitium et
vastitatem vocas. Quare, quoniam id, quod est primum, et quod huius imperii
disciplinaeque maiorum proprium est, facere nondum audeo, faciam id, quod est ad
severitatem lenius et ad communem salutem utilius. Nam si te interfici iussero,
residebit in re publica reliqua coniuratorum manus; sin tu, quod te iam dudum
hortor, exieris, exhaurietur ex urbe tuorum comitum magna et perniciosa sentina
rei publicae.
[13] Quid est, Catilina? num dubitas id me imperante facere, quod iam tua sponte
faciebas? Exire ex urbe iubet consul hostem. Interrogas me, num in exilium; non
iubeo, sed, si me consulis, suadeo. Quid est enim, Catilina, quod te iam in hac
urbe delectare possit? in qua nemo est extra istam coniurationem perditorum
hominum, qui te non metuat, nemo, qui non oderit. Quae nota domesticae
turpitudinis non inusta vitae tuae est? quod privatarum rerum dedecus non haeret
in fama? quae lubido ab oculis, quod facinus a manibus umquam tuis, quod
flagitium a toto corpore afuit? cui tu adulescentulo, quem corruptelarum
inlecebris inretisses, non aut ad audaciam ferrum aut ad lubidinem facem
praetulisti?
[14] Quid vero? nuper cum morte superioris uxoris novis nuptiis domum
vacuefecisses, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti? quod
ego praetermitto et facile patior sileri, ne in hac civitate tanti facinoris
inmanitas aut extitisse aut non vindicata esse videatur Praetermitto ruinas
fortunarum tuarum, quas omnis inpendere tibi proxumis Idibus senties; ad illa
venio, quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, non ad domesticam tuam
difficultatem ac turpitudinem sed ad summam rem publicam atque ad omnium nostrum
vitam salutemque pertinent.
[15] Potestne tibi haec lux, Catilina, aut huius caeli spiritus esse iucundus,
cum scias esse horum neminem, qui nesciat te pridie Kalendas Ianuarias Lepido et
Tullo consulibus stetisse in comitio cum telo, manum consulum et principum
civitatis interficiendorum causa paravisse, sceleri ac furori tuo non mentem
aliquam aut timorem tuum sed fortunam populi Romani obstitisse? Ac iam illa
omitto (neque enim sunt aut obscura aut non multa commissa postea); quotiens tu
me designatum, quotiens consulem interficere conatus es! quot ego tuas
petitiones ita coniectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam
declinatione et, ut aiunt, corpore effugi! nihil [agis, nihil] adsequeris [,
nihil moliris] neque tamen conari ac velle desistis.
[16] Quotiens tibi iam extorta est ista sica de manibus, quotiens [vero] excidit
casu aliquo et elapsa est! [tamen ea carere diutius non potes] quae quidem
quibus abs te initiata sacris ac devota sit, nescio, quod eam necesse putas esse
in consulis corpore defigere. Nunc vero quae tua est ista vita? Sic enim iam
tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia,
quae tibi nulla debetur. Venisti paulo ante in senatum. Quis te ex hac tanta
frequentia totque tuis amicis ac necessariis salutavit? Si hoc post hominum
memoriam contigit nemini, vocis expectas contumeliam, cum sis gravissimo iudicio
taciturnitatis oppressus? Quid, quod adventu tuo ista subsellia vacuefacta sunt,
quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul
atque adsedisti, partem istam subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo
tandem animo [hoc] tibi ferundum putas?
[17] Servi mehercule mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt omnes cives
tui, domum meam relinquendam putarem; tu tibi urbem non arbitraris? et, si me
meis civibus iniuria suspectum tam graviter atque offensum viderem, carere me
aspectu civium quam infestis omnium oculis conspici mallem; tu cum conscientia
scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam diu tibi debitum, dubitas,
quorum mentes sensusque volneras, eorum aspectum praesentiamque vitare? Si te
parentes timerent atque odissent tui neque eos ulla ratione placare posses, ut
opinor, ab eorum oculis aliquo concederes. Nunc te patria, quae communis est
parens omnium nostrum, odit ac metuit et iam diu nihil te iudicat nisi de
parricidio suo cogitare; huius tu neque auctoritatem verebere nec iudicium
sequere nec vim pertimesces?
[18] Quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita loquitur: 'Nullum iam
aliquot annis facinus exstitit nisi per te, nullum flagitium sine te; tibi uni
multorum civium neces, tibi vexatio direptioque sociorum inpunita fuit ac
libera; tu non solum ad neglegendas leges et quaestiones, verum etiam ad
evertendas perfringendasque valuisti. Superiora illa, quamquam ferenda non
fuerunt, tamen, ut potui, tuli; nunc vero me totam esse in metu propter unum te,
quicquid increpuerit, Catilinam timeri, nullum videri contra me consilium iniri
posse, quod a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. Quam ob rem discede atque
hunc mihi timorem eripe; si est verus, ne opprimar, sin falsus, ut tandem
aliquando timere desinam.'
[19] Haec si tecum, ita ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare debeat,
etiamsi vim adhibere non possit? Quid, quod tu te ipse in custodiam dedisti,
quod vitandae suspicionis causa ad M'. Lepidum te habitare velle dixisti? A quo
non receptus etiam ad me venire ausus es atque, ut domi meae te adservarem,
rogasti. Cum a me quoque id responsum tulisses, me nullo modo posse isdem
parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quod isdem moenibus
contineremur, ad Q. Metellum praetorem venisti. A quo repudiatus ad sodalem tuum,
virum optumum, M. Metellum, demigrasti; quem tu videlicet et ad custodiendum
diligentissimum et ad suspicandum sagacissimum et ad vindicandum fortissimum
fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a vinculis abesse debere,
qui se ipse iam dignum custodia iudicarit!
[20] Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aequo animo non potes, abire
in aliquas terras et vitam istam multis suppliciis iustis debitisque ereptam
fugae solitudinique mandare? 'Refer', inquis, 'ad senatum'; id enim postulas et,
si hic ordo [sibi] placere decreverit te ire in exilium, optemperaturum te esse
dicis. Non referam, id quod abhorret a meis moribus, et tamen faciam, ut
intellegas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Catilina, libera rem
publicam metu, in exilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. Quid est,
Catilina? ecquid attendis, ecquid animadvertis horum silentium? Patiuntur,
tacent. Quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum
perspicis?
[21] At si hoc idem huic adulescenti optimo, P. Sestio, si fortissimo viro, M.
Marcello, dixissem, iam mihi consuli hoc ipso in templo iure optimo senatus vim
et manus intulisset. De te autem, Catilina, cum quiescunt, probant, cum
patiuntur, decernunt, cum tacent, clamant, neque hi solum, quorum tibi
auctoritas est videlicet cara, vita vilissima, sed etiam illi equites Romani,
honestissimi atque optimi viri, ceterique fortissimi cives, qui circumstant
senatum, quorum tu et frequentiam videre et studia perspicere et voces paulo
ante exaudire potuisti. Quorum ego vix abs te iam diu manus ac tela contineo,
eosdem facile adducam, ut te haec, quae vastare iam pridem studes, relinquentem
usque ad portas prosequantur.
[22] Quamquam quid loquor? te ut ulla res frangat, tu ut umquam te corrigas, tu
ut ullam fugam meditere, tu ut ullum exilium cogites? Utinam tibi istam mentem
di inmortales duint! tametsi video, si mea voce perterritus ire in exilium
animum induxeris quanta tempestas invidiae nobis, si minus in praesens tempus
recenti memoria scelerum tuorum, at in posteritatem impendeat. Sed est tanti,
dum modo ista sit privata calamitas et a rei publicae periculis seiungatur. Sed
tu ut vitiis tuis commoveare, ut legum poenas pertimescas, ut temporibus rei
publicae cedas, non est postulandum. Neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor
umquam a turpitudine aut metus a periculo aut ratio a furore revocarit.
[23] Quam ob rem, ut saepe iam dixi, proficiscere ac, si mihi inimico, ut
praedicas, tuo conflare vis invidiam, recta perge in exilium; vix feram sermones
hominum, si id feceris, vix molem istius invidiae, si in exilium iussu consulis
ieris, sustinebo. Sin autem servire meae laudi et gloriae mavis, egredere cum
inportuna sceleratorum manu, confer te ad Manlium, concita perditos cives,
secerne te a bonis, infer patriae bellum, exsulta impio latrocinio, ut a me non
eiectus ad alienos, sed invitatus ad tuos isse videaris.
[24] Quamquam quid ego te invitem, a quo iam sciam esse praemissos, qui tibi ad
Forum Aurelium praestolarentur armati, cui iam sciam pactam et constitutam cum
Manlio diem, a quo etiam aquilam illam argenteam, quam tibi ac tuis omnibus
confido perniciosam ac funestam futuram, cui domi tuae sacrarium [scelerum
tuorum] constitutum fuit, sciam esse praemissam? Tu ut illa carere diutius
possis, quam venerari ad caedem proficiscens solebas, a cuius altaribus saepe
istam impiam dexteram ad necem civium transtulisti?
[25] Ibis tandem aliquando, quo te iam pridem ista tua cupiditas effrenata ac
furiosa rapiebat; neque enim tibi haec res adfert dolorem, sed quandam
incredibilem voluptatem. Ad hanc te amentiam natura peperit, voluntas exercuit,
fortuna servavit. Numquam tu non modo otium, sed ne bellum quidem nisi nefarium
concupisti. Nactus es ex perditis atque ab omni non modo fortuna, verum etiam
spe derelictis conflatam inproborum manum.
[26] Hic tu qua laetitia perfruere, quibus gaudiis exultabis, quanta in
voluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum neque audies virum bonum
quemquam neque videbis! Ad huius vitae studium meditati illi sunt, qui feruntur,
labores tui, iacere humi non solum ad obsidendum stuprum, verum etiam ad facinus
obeundum, vigilare non solum insidiantem somno maritorum, verum etiam bonis
otiosorum. Habes, ubi ostentes tuam illam praeclaram patientiam famis, frigoris,
inopiae rerum omnium, quibus te brevi tempore confectum esse senties.
[27] Tantum profeci tum, cum te a consulatu reppuli, ut exsul potius temptare
quam consul vexare rem publicam posses, atque ut id, quod esset a te scelerate
susceptum, latrocinium potius quam bellum nominaretur. Nunc, ut a me, patres
conscripti, quandam prope iustam patriae querimoniam detester ac deprecer,
percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis vestris
mentibusque mandate. Etenim, si mecum patria, quae mihi vita mea multo est
carior, si cuncta Italia, si omnis res publica loquatur: 'M.Tulli, quid agis?
Tune eum, quem esse hostem comperisti, quem ducem belli futurum vides, quem
expectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem sceleris, principem
coniurationis, evocatorem servorum et civium perditorum, exire patiere, ut abs
te non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur? Nonne hunc in
vincla duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio mactari imperabis?
[28] Quid tandem te impedit? mosne maiorum? At persaepe etiam privati in hac re
publica perniciosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium Romanorum
supplicio rogatae sunt? At numquam in hac urbe, qui a re publica defecerunt,
civium iura tenuerunt. An invidiam posteritatis times? Praeclaram vero populo
Romano refers gratiam, qui te, hominem per te cognitum nulla commendatione
maiorum tam mature ad summum imperium per omnis honorum gradus extulit, si
propter invidiam aut alicuius periculi metum salutem civium tuorum neglegis.
[29] Sed, si quis est invidiae metus, non est vehementius severitatis ac
fortitudinis invidia quam inertiae ac nequitiae pertimescenda. An, cum bello
vastabitur Italia, vestabuntur urbes, tecta ardebunt tum te non existumas
invidiae incendio conflagraturum?' His ego sanctissimis rei publicae vocibus et
eorum hominum, qui hoc idem sentiunt, mentibus pauca respondebo. Ego si hoc
optimum factu iudicarem, patres conscripti, Catilinam morte multari, unius
usuram horae gladiatori isti ad vivendum non dedissem. Etenim si summi viri et
clarissimi cives saturnini et Gracchorum et Flacci et superiorum complurium
sanguine non modo se non contaminarunt, sed etiam honestarunt, certe verendum
mihi non erat, ne quid hoc parricida civium interfecto invidiae [mihi] in
posteritatem redundaret. Quodsi ea mihi maxime inpenderet tamen hoc animo fui
semper, ut invidiam virtute partam gloriam, non invidiam putarem.
[30] Quamquam non nulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae inminent non
videant aut ea, quae vident, dissimulent; qui spem Catilinae mollibus sententiis
aluerunt coniurationemque nascentem non credendo corroboraverunt; quorum
auctoritate multi non solum improbi, verum etiam inperiti, si in hunc
animadvertissem, crudeliter et regie factum esse dicerent. Nunc intellego, si
iste, quo intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tam stultum fore, qui
non videat coniurationem esse factam neminem tam improbum, qui non fateatur. Hoc
autem uno interfecto intellego hanc rei publicae pestem paulisper reprimi, non
in perpetuum comprimi posse. Quodsi se eiecerit secumque suos eduxerit et eodem
ceteros undique collectos naufragos adgregarit, extinguetur atque delebitur non
modo haec tam adulta rei publicae pestis, verum etiam stirps ac semen malorum
omnium.
[31] Etenim iam diu, patres conscripti, in his periculis coniurationis
insidiisque versamur, sed nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris et
audaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. Quodsi ex tanto
latrocinio iste unus tolletur, videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura
et metu esse relevati, periculum autem residebit et erit inclusum penitus in
venis atque in visceribus rei publicae. Ut saepe homines aegri morbo gravi cum
aestu febrique iactantur, si aquam gelidam biberunt, primo relevari videntur,
deinde multo gravius vehementiusque adflictantur, sic hic morbus, qui est in re
publica, relevatus istius poena vehementius reliquis vivis ingravescet.
[32] Quare secedant inprobi, secernant se a bonis, unum in locum congregentur,
muro denique, [id] quod saepe iam dixi, secernantur a nobis; desinant insidiari
domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis
curiam, malleolos et faces ad inflammandam urbem comparare; sit denique
inscriptum in fronte unius cuiusque, quid de re publica sentiat. Polliceor hoc
vobis, patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligentiam, tantam in
vobis auctoritatem, tantam in equitibus Romanis virtutem, tantam in omnibus
bonis consensionem, ut Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata,
oppressa, vindicata esse videatis.
[33] Hisce ominibus, Catilina, cum summa rei publicae salute, cum tua peste ac
pernicie cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque iunxerunt,
proficiscere ad impium bellum ac nefarium. Tu, Iuppiter, qui isdem quibus haec
urbs auspiciis a Romulo es constitutus, quem Statorem huius urbis atque imperii
vere nominamus, hunc et huius socios a tuis [aris] ceterisque templis, a tectis
urbis ac moenibus, a vita fortunisque civium [omnium] arcebis et homines bonorum
inimicos, hostis patriae, latrones Italiae scelerum foedere inter se ac nefaria
societate coniunctos aeternis suppliciis vivos mortuosque mactabis.
Torna all'inizio
|
