|
| |
De Officis
Home
Libro III Testo
[1] P. Scipionem, Marce fili, eum, qui primus Africanus appellatus est,
dicere solitum scripsit Cato, qui fuit eius fere aequalis, numquam se minus
otiosum esse, quam cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus esset. Magnifica
vero vox et magno viro ac sapiente digna; quae declarat illum et in otio de
negotiis cogitare et in solitudine secum loqui solitum, ut neque cessaret umquam
et interdum conloquio alterius non egeret. Ita duae res, quae languorem adferunt
ceteris, illum acuebant, otium et solitudo. Vellem nobis hoc idem vere dicere
liceret, sed si minus imitatione tantam ingenii praestantiam consequi possumus,
voluntate certe proxime accedimus. Nam et a re publica forensibusque negotiis
armis impiis vique prohibiti otium persequimur et ob eam causam urbe relicta
rura peragrantes saepe soli sumus.
[2] Sed nec hoc otium cum Africani otio nec haec solitudo cum illa comparanda
est. Ille enim requiescens a rei publicae pulcherrimis muneribus otium sibi
sumebat aliquando et coetu hominum frequentiaque interdum tamquam in portum se
in solitudinem recipiebat, nostrum autem otium negotii inopia, non requiescendi
studio constitutum est. Extincto enim senatu deletisque iudiciis quid est, quod
dignum nobis aut in curia aut in foro agere possimus?
[3] Ita qui in maxima celebritate atque in oculis civium quondam vixerimus, nunc
fugientes conspectum sceleratorum, quibus omnia redundant, abdimus nos quantum
licet et saepe soli sumus. Sed quia sic ab hominibus doctis accepimus, non solum
ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid
inesset boni, propterea et otio fruor, non illo quidem, quo debeat is, qui
quondam peperisset otium civitati, nec eam solitudinem languere patior, quam
mihi adfert necessitas, non voluntas.
[4] Quamquam Africanus maiorem laudem meo iudicio assequebatur. Nulla enim eius
ingenii monumenta mandata litteris, nullum opus otii, nullum solitudinis munus
extat; ex quo intellegi debet illum mentis agitatione investigationeque earum
rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum nec solum umquam fuisse; nos
autem, qui non tantum roboris habemus, ut cogitatione tacita a solitudine
abstrahamur, ad hanc scribendi operam omne studium curamque convertimus. Itaque
plura brevi tempore eversa quam multis annis stante re publica scripsimus.
[5] Sed cum tota philosophia, mi Cicero, fr.pngera et fructuosa nec ulla pars
eius inculta ac deserta sit, tum nullus feracior in ea locus est nec uberior,
quam de officiis, a quibus constanter honesteque vivendi praecepta ducuntur.
Quare quamquam a Cratippo nostro, principe huius memoriae philosophorum, haec te
assidue audire atque accipere confido, tamen conducere arbitror talibus aures
tuas vocibus undique circumsonare, nec eas, si fieri possit, quicquam aliud
audire.
[6] Quod cum omnibus est faciendum, qui vitam honestam ingredi cogitant, tum
haud scio an nemini potius quam tibi. Sustines enim non parvam expectationem
imitandae industriae nostrae, magnam honorum, non nullam fortasse nominis.
Suscepisti onus praeterea grave et Athenarum et Cratippi; ad quos cum tamquam ad
mercaturam bonarum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est
dedecorantem et urbis auctoritatem et magistri. Quare quantum coniti animo potes,
quantum labore contendere, si discendi labor est potius quam voluptas, tantum
fac ut efficias neve committas, ut, cum omnia suppeditata sint a nobis, tute
tibi defuisse videare. Sed haec hactenus; multa enim saepe ad te cohortandi
gratia scripsimus; nunc ad reliquam partem propositae divisionis revertamur.
[7] Panaetius igitur, qui sine controversia de officiis accuratissime disputavit
quemque nos correctione quadam adhibita potissimum secuti sumus, tribus
generibus propositis, in quibus deliberare homines et consultare de officio
solerent, uno cum dubitarent, honestumne id esset, de quo ageretur, an turpe,
altero utilene esset an inutile, tertio, si id, quod speciem haberet honesti,
pugnaret cum eo, quod utile videretur, quomodo ea discerni oporteret, de duobus
generibus primis tribus libris explicavit, de tertio autem genere deinceps se
scripsit dicturum nec exsolvit id, quod promiserat.
[8] Quod eo magis miror, quia scriptum a discipulo eiusPosidonio est, triginta
annis vixisse Panaetium posteaquam illos libros edidisset. Quem locum miror a
Posidonio breviter esse tactum in quibusdam commentariis, praesertim cum scribat
nullum esse locum in tota philosophia tam necessarium.
[9] Minime vero assentior iis, qui negant eum locum a Panaetio praetermissum,
sed consulto relictum, nec omnino scribendum fuisse, quia numquam posset
utilitas cum honestate pugnare. De quo alterum potest habere dubitationem,
adhibendumne fuerit hoc genus, quod in divisione Panaetii tertium est an plane
omittendum, alterum dubitari non potest, quin a Panaetio susceptum sit, sed
relictum. Nam qui e divisione tripertita duas partes absolverit, huic necesse
est restare tertiam; praeterea in extremo libro tertio de hac parte pollicetur
se deinceps esse dicturum.
[10] Accedit eodem testis locuples Posidonius, qui etiam scribit in quadam
epistola, P. Rutilium Rufum dicere solere, qui Panaetium audierat, ut nemo
pictor esset inventus, qui in Coa Venere eam partem, quam Apelles inchoatam
reliquisset, absolveret (oris enim pulchritudo reliqui corporis imitandi spem
auferebat), sic ea, quae Panaetius praetermisisset [et non perfecisset] propter
eorum, quae perfecisset, praestantiam neminem persecutum.
[11] Quam ob rem de iudicio Panaetii dubitari non potest; rectene autem hanc
tertiam partem ad exquirendum officium adiunxerit an secus, de eo fortasse
disputari potest. Nam, sive honestum solum bonum est, ut Stoicis placet, sive,
quod honestum est, id ita summum bonum est, quemadmodum Peripateticis vestris
videtur, ut omnia ex altera parte collocata vix minimi momenti instar habeant,
dubitandum non est quin numquam possit utilitas cum honestate contendere. Itaque
accepimus Socratem exsecrari solitum eos, qui primum haec natura cohaerentia
opinione distraxissent. Cui quidem ita sunt Stoici assensi, ut et, quicquid
honestum esset, id utile esse censerent, nec utile quicquam, quod non honestum.
[12] Quodsi is esset Panaetius, qui virtutem propterea colendam diceret, quod ea
efficiens utilitatis esset, ut ii, qui res expetendas vel voluptate vel
indolentia metiuntur, liceret ei dicere utilitatem aliquando cum honestate
pugnare. Sed cum sit is, qui id solum bonum iudicet, quod honestum sit, quae
autem huic repugnent specie quadam utilitatis, eorum neque accessione meliorem
vitam fieri nec decessione peiorem, non videtur debuisse eiusmodi deliberationem
introducere, in qua quod utile videretur cum eo, quod honestum est, compararetur.
[13] Etenim quod summum bonum a Stoicis dicitur, convenienter naturae vivere, id
habet hanc, ut opinor, sententiam, cum virtute congruere semper, cetera autem,
quae secundum naturam essent, ita legere, si ea virtuti non repugnarent. Quod
cum ita sit, putant quidam hanc comparationem non recte introductam nec omnino
de eo genere quicquam praecipiendum fuisse. Atque illud quidem honestum, quod
proprie vereque dicitur id in sapientibus est solis neque a virtute divelli
umquam potest. In iis autem, in quibus sapientia perfecta non est, ipsum illud
quidem perfectum honestum nullo modo, similitudines honesti esse possunt.
[14] Haec enim officia, de quibus his libris disputamus, media Stoici appellant;
ea communia sunt et late patent, quae et ingenii bonitate multi assequuntur et
progressione discendi. Illud autem officium, quod rectum idem appellant,
perfectum atque absolutum est et, ut idem dicunt, omnes numeros habet nec
praeter sapientem cadere in quemquam potest.
[15] Cum autem aliquid actum est, in quo media officia compareant, id cumulate
videtur esse perfectum propterea, quod vulgus, quid absit a perfecto, non fere
intellegit; quatenus autem intellegit, nihil putat praetermissum, quod idem in
poematis, in picturis usu venit in aliisque compluribus, ut delectentur imperiti
laudentque ea, quae laudanda non sint, ob eam, credo, causam, quod insit in his
aliquid probi, quod capiat ignaros, qui idem, quid in unaquaque re vitii sit,
nequeant iudicare. Itaque cum sunt docti a peritis, desistunt facile sententia.
Haec igitur officia, de quibus his libris disserimus, quasi secunda quaedam
honesta esse dicunt, non sapientium modo propria, sed cum omni hominum genere
communia.
[16] Itaque iis omnes, in quibus est virtutis indoles, commoventur. Nec vero,
cum duo Decii aut duo Scipiones fortes viri commemorantur, aut cum Fabricius,
aut Aristides iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab his iustitiae
tamquam a sapiente petitur exemplum; nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem
volumus intellegi, nec ii, qui sapientes habiti et nominati, M. Cato et C.
Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum
frequentia similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium.
[17] Quocirca nec id, quod vere honestum est, fas est cum utilis repugnantia
comparari, nec id quod communiter appellamus honestum, quod colitur ab iis, qui
bonos se viros haberi volunt, cum emolumentis umquam est comparandum tamque id
honestum, quod in nostram intellegentiam cadit, tuendum conservandumque nobis
est quam illud, quod proprie dicitur vereque est honestum, sapientibus; aliter
enim teneri non potest, si quae ad virtutem est facta progressio. Sed haec
quidem de his, qui conservatione officiorum existimantur boni.
[18] Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodis neque ea volunt
praeponderari honestate, ii solent in deliberando honestum cum eo, quod utile
putant, comparare, boni viri non solent. Itaque existimo Panaetium, cum dixerit
homines solere in hac comparatione dubitare, hoc ipsum sensisse, quod dixerit
solere modo, non etiam oportere. Etenim non modo pluris putare, quod utile
videatur quam quod honestum sit, sed etiam haec inter se comparare et in his
addubitare turpissimum est. Quid ergo est quod non numquam dubitationem adferre
soleat considerandumque videatur? Credo, si quando dubitatio accidit, quale sit
id, de quo consideretur.
[19] Saepe enim tempore fit, ut quod turpe plerumque haberi soleat, inveniatur
non esse turpe. Exempli causa ponatur aliquid, quod pateat latius. Quod potest
maius scelus quam non modo hominem, sed etiam familiarem hominem occidere? Num
igitur se adstrinxit scelere, si qui tyrannum occidit quamvis familiarem? Populo
quidem Romano non videtur, qui ex omnibus praeclaris factis illud pulcherrimum
existimat. Vicit ergo utilitas honestatem? Immo vero honestas utilitatem secuta
est. Itaque, ut sine ullo errore diiudicare possimus, si quando cum illo, quod
honestum intellegimus, pugnare id videbitur, quod appellamus utile, formula
quaedam constituenda est; quam si sequemur in comparatione rerum, ab officio
numquam recedemus.
[20] Erit autem haec formula Stoicorum rationi disciplinaeque maxime
consentanea; quam quidem his libris propterea sequimur, quod, quamquam et a
veteribus Academicis et a Peripateticis vestris, qui quondam idem erant, qui
Academici, quae honesta sunt, anteponuntur iis, quae videntur utilia, tamen
splendidius haec ab eis disserentur, quibus, quicquid honestum est idem utile
videtur nec utile quicquam, quod non honestum, quam ab iis, quibus et honestum
aliquid non utile aut utile non honestum. Nobis autem nostra Academia magnam
licentiam dat, ut, quodcumque maxime probabile occurrat, id nostro iure liceat
defendere. Sed redeo ad formulam.
[21] Detrahere igitur alteri aliquid et hominem hominis incommodo suum commodum
augere magis est contra naturam quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam
cetera, quae possunt aut corpori accidere aut rebus externis. Nam principio
tollit convictum humanum et societatem. Si enim sic erimus adfecti, ut propter
suum quisque emolumentum spoliet aut violet alterum, disrumpi necesse est eam,
quae maxime est secundum naturam, humani generis societatem.
[22] Ut, si unum quodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se
valere, si proximi membri valitudinem ad se traduxisset, debilitari et interire
totum corpus necesse esset, sic, si unus quisque nostrum ad se rapiat commoda
aliorum detrahatque quod cuique possit, emolumenti sui gratia, societas hominum
et communitas evertatur necesse est. Nam sibi ut quisque malit, quod ad usum
vitae pertineat, quam alteri adquirere, concessum est non repugnante natura,
illud natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes
augeamus.
[23] Neque vero hoc solum natura, id est iure gentium, sed etiam legibus
populorum, quibus in singulis civitatibus res publica continetur, eodem modo
constitutum est, ut non liceat sui commodi causa nocere alteri. Hoc enim
spectant leges, hoc volunt, incolumem esse civium coniunctionem; quam qui
dirimunt, eos morte, exsilio, vinclis, damno coercent. Atque hoc multo magis
efficit ipsa naturae ratio, quae est lex divina et humana; cui parere qui velit
(omnes autem parebunt, qui secundum naturam volent vivere), numquam committet,
ut alienum appetat, et id, quod alteri detraxerit, sibi adsumat.
[24] Etenim multo magis est secundum naturam excelsitas animi et magnitudo
itemque comitas, iustitia, liberalitas quam voluptas, quam vita, quam divitiae;
quae quidem contemnere et pro nihilo ducere comparantem cum utilitate communi
magni animi et excelsi est. [Detrahere autem de altero sui commodi causa magis
est contra naturam quam mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem.]
[25] Itemque magis est secundum naturam, pro omnibus gentibus, si fieri possit,
conservandis aut iuvandis, maximos labores molestiasque suscipere imitantem
Herculem illum, quem hominum fama beneficiorum memor in concilio caelestium
conlocavit quam vivere in solitudine non modo sine ullis molestiis sed etiam in
maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine
et viribus. Quocirca optimo quisque et splendidissimo ingenio longe illam vitam
huic anteponit. Ex quo efficitur, hominem naturae oboedientem homini nocere non
posse.
[26] Deinde qui alterum violat, ut ipse aliquid commodi consequatur, aut nihil
existimat se facere contra naturam aut magis fugienda censet mortem, paupertatem,
dolorem, amissionem etiam liberorum, propinquorum, amicorum, quam facere cuiquam
iniuriam. Si nihil existimat contra naturam fieri hominibus violandis, quid cum
eo disseras, qui omnino hominem ex homine tollat? Sin fugiendum id quidem censet,
sed multo illa peiora, mortem, paupertatem, dolorem, errat in eo, quod ullum aut
corporis aut fortunae vitium vitiis animi gravius existimat. Ergo unum debet
esse omnibus propositum, ut eadem sit utilitas uniuscuiusque et universorum;
quam si ad se quisque rapiet, dissolvetur omnis humana consortio.
[27] Atque etiam si hoc natura praescribit, ut homo homini, quicumque sit, ob
eam ipsam causam, quod is homo sit, consultum velit, necesse est secundum eandem
naturam omnium utilitatem esse communem. Quod si ita est, una continemur omnes
et eadem lege naturae, idque ipsum si ita est, certe violare alterum naturae
lege prohibemur. Verum autem primum, verum igitur extremum.
[28] Nam illud quidem absurdum est, quod quidam dicunt, parenti se aut fratri
nihil detracturos sui commodi causa, aliam rationem esse civium reliquorum. Hi
sibi nihil iuris, nullam societatem communis utilitatis causa statuunt esse cum
civibus quae sententia omnem societatem distrahit civitatis. Qui autem civium
rationem dicunt habendam, externorum negant, ii dirimunt communem humani generis
societatem; qua sublata beneficentia, liberalitas, bonitas, iustitia funditus
tollitur; quae qui tollunt, etiam adversus deos immortales impii iudicandi sunt.
Ab iis enim constitutam inter homines societatem evertunt, cuius societatis
artissimum vinculum est magis arbitrari esse contra naturam hominem homini
detrahere sui commodi causa quam omnia incommoda subire vel externa vel corporis
vel etiam ipsius animi. ~Iustitia enim una virtus omnium est domina et regina
virtutum.
[29] Forsitan quispiam dixerit: Nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur,
abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili? Minime vero: non enim mihi
est vita mea utilior quam animi talis affectio, neminem ut violem commodi mei
gratia. Quid? si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem, vir bonus, ne ipse
frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne faciat?
[30] Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si quid ab homine ad nullam partem
utili utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturae legem,
sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei publicae atque hominum societati,
si in vita remaneas, adferre possis si quid ob eam causam alteri detraxeris, non
sit reprehendendum. Sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique incommodum
ferendum est potius quam de alterius commodis detrahendum. Non igitur magis est
contra naturam morbus aut egestas aut quid eiusmodi quam detractio atque
appetitio alieni, sed communis utilitatis derelictio contra naturam est; est
enim iniusta.
[31] Itaque lex ipsa naturae, quae utilitatem hominum conservat et continet,
decernet profecto, ut ab homine inerti atque inutili ad sapientem, bonum, fortem
virum transferantur res ad vivendum necessariae, qui si occiderit, multum de
communi utilitate detraxerit, modo hoc ita faciat, ut ne ipse de se bene
existimans seseque diligens hanc causam habeat ad iniuriam. Ita semper officio
fungetur utilitati consulens hominum et ei, quam saepe commemoro, humanae
societati.
[32] Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium est. Nulla est enim
societas nobis cum tyrannis et potius summa distractio est, neque est contra
naturam spoliare eum, si possis, quem est honestum necare, atque hoc omne genus
pestiferum atque impium ex hominum communitate exterminandum est. Etenim, ut
membra quaedam amputantur, si et ipsa sanguine et tamquam spiritu carere
coeperunt et nocent reliquis partibus corporis, sic ista in figura hominis
feritas et immanitas beluae a communi tamquam humanitate corporis segreganda
est. Huius generis quaestiones sunt omnes eae, in quibus ex tempore officium
exquiritur.
[33] Eiusmodi igitur credo res Panaetium persecuturum fuisse, nisi aliqui casus
aut occupatio eius consilium peremisset. Ad quas ipsas consultationes ex
superioribus libris satis multa praecepta sunt, quibus perspici possit, quid sit
propter turpitudinem fugiendum, quid sit, quod idcirco fugiendum non sit, quod
omnino turpe non sit. Sed quoniam operi inchoato, prope tamen absoluto, tamquam
fastigium imponimus, ut geometrae solent non omnia docere, sed postulare, ut
quaedam sibi concedantur, quo facilius quae volunt, explicent, sic ego a te
postulo, mi Cicero, ut mihi concedas si potes, nihil praeter id, quod honestum
sit, propter se esse expetendum. Sin hoc non licet per Cratippum, at illud certe
dabis, quod honestum sit, id esse maxime propter se expetendum. Mihi utrumvis
satis est et tum hoc tum illud probabilius videtur nec praeterea quicquam
probabile.
[34] Ac primum in hoc Panaetius defendendus est, quod non utilia cum honestis
pugnare aliquando posse dixerit (neque enim ei fas erat) sed ea, quae viderentur
utilia. Nihil vero utile, quod non idem honestum, nihil honestum, quod non idem
utile sit, saepe testatur negatque ullam pestem maiorem in vitam hominum
invasisse quam eorum opinionem, qui ista distraxerint. Itaque non ut aliquando
anteponeremus utilia honestis, sed ut ea sine errore diiudicaremus, si quando
incidissent, induxit eam, quae videretur esse, non quae esset, repugnantiam.
Hanc igitur partem relictam explebimus nullis adminiculis, sed, ut dicitur,
Marte nostro. Neque enim quicquam est de hac parte post Panaetium explicatum,
quod quidem mihi probaretur, de iis, quae in manus meas venerint.
[35] Cum igitur aliqua species utilitatis obiecta est, commoveri necesse est.
Sed si, cum animum attenderis, turpitudinem videas adiunctam ei rei, quae
speciem utilitatis attulerit, tum non utilitas relinquenda est, sed
intellegendum, ubi turpitudo sit, ibi utilitatem esse non posse. Quod si nihil
est tam contra naturam quam turpitudo (recta enim et convenientia et constantia
natura desiderat aspernaturque contraria) nihilque tam secundum naturam quam
utilitas, certe in eadem re utilitas et turpitudo esse non potest. Itemque, si
ad honestatem nati sumus eaque aut sola expetenda est, ut Zenoni visum est, aut
certe omni pondere gravior habenda quam reliqua omnia, quod Aristoteli placet,
necesse est, quod honestum sit, id esse aut solum aut summum bonum, quod autem
bonum, id certe utile, ita, quicquid honestum, id utile.
[36] Quare error hominum non proborum, cum aliquid, quod utile visum est,
arripuit, id continuo secernit ab honesto. Hinc sicae, hinc venena, hinc falsa
testamenta nascuntur, hinc furta, peculatus, expilationes, direptionesque
sociorum et civium, hinc opum nimiarum, potentiae non ferendae, postremo etiam
in liberis civitatibus regnandi existunt cupiditates, quibus nihil nec taetrius
nec foedius excogitari potest. Emolumenta enim rerum fallacibus iudiciis vident,
poenam, non dico legum, quam saepe perrumpunt, sed ipsius turpitudinis, quae
acerbissima est, non vident.
[37] Quam ob rem hoc quidem deliberantium genus pellatur e medio ( est enim
totum sceleratum et impium), qui deliberant, utrum id sequantur, quod honestum
esse videant, an se scientes scelere contaminent; in ipsa enim dubitatione
facinus inest, etiamsi ad id non pervenerint. Ergo ea deliberanda omnino non
sunt, in quibus est turpis ipsa deliberatio.
[38] Atque etiam ex omni deliberatione celandi et occultandi spes opinioque
removenda est; satis enim nobis, si modo in philosophia aliquid profecimus,
persuasum esse debet, si omnes deos hominesque celare possimus, nihil tamen
avare, nihil iniuste, nihil libidinose, nihil incontinenter esse faciendum. Hinc
ille Gyges inducitur a Platone, qui cum terra discessisset magnis quibusdam
imbribus, descendit in illum hiatum aeneumque equum, ut ferunt fabulae,
animadvertit, cuius in lateribus fores essent; quibus apertis corpus hominis
mortui vidit magnitudine invisitata anulumque aureum in digito; quem ut detraxit,
ipse induit (erat autem regius pastor), tum in concilium se pastorum recepit.
Ibi cum palam eius anuli ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipse autem
omnia videbat; idem rursus videbatur, cum in locum anulum inverterat. Itaque hac
oportunitate anuli usus reginae stuprum intulit eaque adiutrice regem dominum
interemit, sustulit quos obstare arbitrabatur, nec in his eum facinoribus
quisquam potuit videre. Sic repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae. Hunc
igitur ipsum anulum si habeat sapiens, nihil plus sibi licere putet peccare,
quam si non haberet; honesta enim bonis viris, non occulta quaeruntur.
[39] Atque hoc loco philosophi quidam minime mali illi quidem, sed non satis
acuti, fictam et commenticiam fabulam prolatam dicunt a Platone, quasi vero ille
aut factum id esse aut fieri potuisse defendat. Haec est vis huius anuli et
huius exempli: si nemo sciturus, nemo ne suspicaturus quidem sit, cum aliquid
divitiarum, potentiae, dominationis, libidinis causa feceris, si id diis
hominibusque futurum sit semper ignotum, sisne facturus? Negant id fieri posse.
Quamquam potest id quidem, sed quaero, quod negant posse, id si posset, quidnam
facerent. Urgent rustice sane. Negant enim posse et in eo perstant, hoc verbum
quid valeat non vident. Cum enim quaerimus, si celare possint, quid facturi sint,
non quaerimus, possintne celare, sed tamquam tormenta quaedam adhibemus, ut si
responderint se impunitate proposita facturos, quod expediat, facinorosos se
esse fateantur, si negent, omnia turpia per se ipsa fugienda esse concedant. Sed
iam ad propositum revertamur.
[40] Incidunt multae saepe causae, quae conturbent animos utilitatis specie,
non, cum hoc deliberetur, relinquendane sit honestas propter utilitatis
magnitudinem (nam id quidem improbum est), sed illud, possitne id, quod utile
videatur, fieri non turpiter. Cum Collatino collegae Brutus imperium abrogabat,
poterat videri facere id iniuste; fuerat enim in regibus expellendis socius
Bruti consiliorum et adiutor. Cum autem consilium hoc principes cepissent,
cognationem Superbi nomenque Tarquiniorum et memoriam regni esse tollendam, quod
erat utile, patriae consulere, id erat ita honestum, ut etiam ipsi Collatino
placere deberet. Itaque utilitas valuit propter honestatem, sine qua ne utilitas
quidem esse potuisset.
[41] At in eo rege, qui urbem condidit, non item. Species enim utilitatis animum
pepulit eius; cui cum visum esset utilius solum quam cum altero regnare, fratrem
interemit. Omisit hic et pietatem et humanitatem, ut id, quod utile videbatur,
neque erat, assequi posset, et tamen muri causa opposuit, speciem honestatis nec
probabilem nec sane idoneam. Peccavit igitur, pace vel Quirini vel Romuli
dixerim.
[42] Nec tamen nostrae nobis utilitates omittendae sunt aliisque tradendae, cum
his ipsi egeamus, sed suae cuique utilitati, quod sine alterius iniuria fiat,
serviendum est. Scite Chrysippus, ut multa, "qui stadium, inquit, currit, eniti
et contendere debet quam maxime possit, ut vincat, supplantare eum, quicum
certet, aut manu depellere nullo modo debet; sic in vita sibi quemque petere,
quod pertineat ad usum, non iniquum est, alteri deripere ius non est".
[43] Maxime autem perturbantur officia in amicitiis, quibus et non tribuere,
quod recte possis et tribuere quod non sit aequum, contra officium est. Sed
huius generis totius breve et non difficile praeceptum est. Quae enim videntur
utilia, honores, divitiae, voluptates, cetera generis eiusdem, haec amicitiae
numquam anteponenda sunt. At neque contra rem publicam neque contra ius iurandum
ac fidem amici causa vir bonus faciet, ne si iudex quidem erit de ipso amico;
ponit enim personam amici, cum induit iudicis. Tantum dabit amicitiae, ut veram
amici causam esse malit, ut orandae litis tempus, quoad per leges liceat,
accomodet.
[44] Cum vero iurato sententia dicendast, meminerit deum se adhibere testem, id
est, ut ego arbitror, mentem suam, qua nihil homini dedit deus ipse divinius.
Itaque praeclarum a maioribus accepimus morem rogandi iudicis, si eum teneremus,
qvae salva fide facere possit. Haec rogatio ad ea pertinet, quae paulo ante dixi
honeste amico a iudice posse concedi. Nam si omnia facienda sint, quae amici
velint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint.
[45] Loquor autem de communibus amicitiis; nam in sapientibus viris perfectisque
nihil potest esse tale. Damonem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoc animo inter
se fuisse, ut, cum eorum alteri Dionysius tyrannus diem necis destinavisset et
is, qui morti addictus esset, paucos sibi dies commendandorum suorum causa
postulavisset, vas factus est alter eius sistendi, ut si ille non revertisset,
moriendum esset ipsi. Qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem
tyrannus petivit, ut se ad amicitiam tertium adscriberent.
[46] Cum igitur id, quod utile videtur in amicitia, cum eo, quod honestum est,
comparatur, iaceat utilitatis species, valeat honestas. Cum autem in amicitia,
quae honesta non sunt, postulabuntur, religio et fides anteponatur amicitiae;
sic habebitur is, quem exquirimus dilectus officii. Sed utilitatis specie in
republica saepissime peccatur, ut in Corinthi disturbatione nostri; durius etiam
Athenienses, qui sciverunt, ut Aeginetis, qui classe valebant, pollices
praeciderentur. Hoc visum est utile; nimis enim imminebat propter propinquitatem
Aegina Piraeo. Sed nihil, quod crudele, utile; est enim hominum naturae, quam
sequi debemus, maxima inimica crudelitas.
[47] Male etiam, qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque exterminant, ut
Pennus apud patres nostros, Papius nuper. Nam esse pro cive, qui civis non sit,
rectum est non licere, quam legem tulerunt sapientissimi consules Crassus et
Scaevola. Usu vero urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa
praeclara, in quibus publicae utilitatis species prae honestate contemnitur.
Plena exemplorum est nostra res publica cum saepe, tum maxime bello Punico
secundo, quae Cannensi calamitate accepta maiores animos habuit quam unquam
rebus secundis; nulla timoris significatio, nulla mentio pacis. Tanta vis est
honesti, ut speciem utilitatis obscuret.
[48] Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent sustinere statuerentque,
ut urbe relicta, coniugibus et liberis Troezene depositis, naves conscenderent
libertatemque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam suadentem, ut in
urbe manerent Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem
sequi videbatur, sed ea nulla erat repugnante honestate.
[49] Themistocles post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in
contione se habere consilium rei publicae salutare, sed id sciri non opus esse;
postulavit, ut aliquem populus daret, quicum communicaret; datus est Aristides.
Huic ille, classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum, clam incendi
posse quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum
audisset, in contionem magna exspectatione venit dixitque perutile esse
consilium, quod Themistocles adferret, sed minime honestum. Itaque Athenienses,
quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunt totamque eam rem, quam ne
audierant quidem, auctore Aristide repudiaverunt. Melius hi quam nos, qui
piratas immunes, socios vectigales habemus. Maneat ergo, quod turpe sit, id
numquam esse utile, ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipiscare;
hoc enim ipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est.
[50] Sed incidunt, ut supra dixi, saepe causae, cum repugnare utilitas honestati
videatur, ut animadvertendum sit, repugnetque plane an possit cum honestate
coniungi. Eius generis hae sunt quaestiones: Si exempli gratia vir bonus
Alexandrea Rhodum magnum frumenti numerum advexerit in Rhodiorum inopia et fame
summaque annonae caritate, si idem sciat complures mercatores Alexandrea
solvisse navesque in cursu frumento onustas petentes Rhodum viderit, dicturusne
sit id Rhodiis an silentio suum quam plurimo venditurus? Sapientem et bonum
virum fingimus; de eius deliberatione et consultatione quaerimus, qui celaturus
Rhodios non sit, si id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit.
[51] In huiusmodi causis aliud Diogeni Babylonio videri solet, magno et gravi
Stoico, aliud Antipatro, discipulo eius, homini acutissimo; Antipatro omnia
patefacienda, ut ne quid omnino, quod venditor norit, emptor ignoret, Diogeni
venditorem, quatenus iure civili constitutum sit, dicere vitia oportere, cetera
sine insidiis agere et, quoniam vendat, velle quam optime vendere. "Advexi,
exposui, vendo meum non pluris, quam ceteri, fortasse etiam minoris, cum maior
est copia; cui fit iniuria?"
[52] Exoritur Antipatri ratio ex altera parte: "Quid ais? tu, cum hominibus
consulere debeas et servire humanae societati eaque lege natus sis et ea habeas
principia naturae, quibus parere et quae sequi debeas, ut utilitas tua communis
sit utilitas vicissimque communis utilitas tua sit, celabis homines, quid iis
adsit commoditatis et copiae? Respondebit Diogenes fortasse sic: "Aliud est
celare, aliud tacere, neque ego nunc te celo, si tibi non dico, quae natura
deorum sit, qui sit finis bonorum, quae tibi plus prodessent cognita quam
tritici vilitas. Sed non, quicquid tibi audire utile est, idem mihi dicere
necesse est."
[53] "Immo vero," inquiet ille "necesse est, si quidem meministi esse inter
homines natura coniunctam societatem." "Memini," inquiet ille, "sed num ista
societas talis est, ut nihil suum cuiusque sit? Quod si ita est, ne vendendum
quidem quicquam est, sed donandum."
Vides in hac tota disceptatione non illud dici "quamvis hoc turpe sit, tamen,
quoniam expedit, faciam", sed ita expedire, ut turpe non sit, ex altera autem
parte, ea re, quia turpe sit, non esse faciendum.
[54] Vendat aedes vir bonus, propter aliqua vitia, quae ipse norit, ceteri
ignorent, pestilentes sint et habeantur salubres, ignoretur in omnibus cubiculis
apparere serpentes, sint, male materiatae et ruinosae, sed hoc praeter dominum
nemo sciat; quaero, si haec emptoribus venditor non dixerit aedesque vendiderit
pluris multo. quam se venditurum putarit, num id iniuste aut improbe fecerit? "Ille
vero" inquit Antipater. "Quid est enim aliud erranti viam non monstrare, quod
Athenis execrationibus publicis sanctum est, si hoc non est, emptorem pati ruere
et per errorem in maximam fraudem incurrere. Plus etiam est quam viam non
monstrare; nam est scientem in errorem alterum inducere."
[55] Diogenes contra "Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem est? Ille,
quod non placebat, proscripsit, tu quod placebat, emisti. Quod si qui
proscribunt villam bonam beneque aedificatam non existimantur fefellisse, etiam
si illa nec bona est nec aedificata ratione, multo minus, qui domum non
laudarunt. Ubi enim iudicium emptoris est, ibi fraus venditoris quae potest
esse? Sin autem dictum non omne praestandum est, quod dictum non est, id
praestandum putas? Quid vero est stultius quam venditorem eius rei, quam vendat,
vitia narrare? Quid autem tam absurdum quam si domini iussu ita praeco praedicet:
"6domum pestilentem vendo?"
[56] Sic ergo in quibusdam causis dubiis ex altera parte defenditur honestas, ex
altera ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile videatur, non modo facere
honestum sit, sed etiam non facere turpe. Haec est illa, quae videtur utilium
fieri cum honestis saepe dissensio. Quae diiudicanda sunt; non enim, ut
quaereremus, exposuimus, sed ut explicaremus.
[57] Non igitur videtur nec frumentarius ille Rhodios nec hic aedium venditor
celare emptores debuisse. Neque enim id est celare, quicquid reticeas, sed cum,
quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa velis eos, quorum intersit id
scire. Hoc autem celandi genus quale sit et cuius hominis, quis non videt? Certe
non aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non viri boni, versuti potius
obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi, veteratoris, vafri. Haec tot et
alia plura nonne inutile est vitiorum subire nomina?
[58] Quod si vituperandi qui reticuerunt, quid de iis existimandum est, qui
orationis vanitatem adhibuerunt? C. Canius, eques Romanus, nec infacetus et
satis litteratus, cum se Syracusas otiandi, ut ipse dicere solebat, non
negotiandi causa contulisset, dictitabat se hortulos aliquos emere velle, quo
invitare amicos et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod cum
percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis, venales
quidem se hortos non habere, sed licere uti Canio, si vellet, ut suis, et simul
ad cenam hominem in hortos invitavit in posterum diem. Cum ille promisisset, tum
Pythius, qui esset ut argentarius apud omnes ordines gratiosus, piscatores ad se
convocavit et ab iis petivit, ut ante suos hortulos postridie piscarentur,
dixitque quid eos facere vellet. Ad cenam tempori venit Canius; opipare a Pythio
adparatum convivium, cumbarum ante oculos multitudo, pro se quisque, quod
ceperat, adferebat; ante pedes Pythii pisces abiciebantur.
[59] Tum Canius "quaeso", inquit, "quid est hoc, Pythi? tantumne piscium?
tantumne cumbarum?" Et ille: "Quid mirum?" inquit, "hoc loco est Syracusis
quidquid est piscium, hic aquatio, hac villa isti carere non possunt." Incensus
Canius cupiditate contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo. Quid
multa? impetrat. Emit homo cupidus et locuples tanti, quanti Pythius voluit, et
emit instructos. Nomina facit, negotium conficit. Invitat Canius postridie
familiares suos, venit ipse mature, scalmum nullum videt. Quaerit ex proximo
vicino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos nullos videret. "Nullae,
quod sciam," ille, "sed hic piscari nulli solent. Itaque heri mirabar quid
accidisset."
[60] Stomachari Canius, sed quid faceret? Nondum enim C. Aquilius, collega et
familiaris meus, protulerat de dolo malo formulas; in quibus ipsis, cum ex eo
quaereretur, quid esset dolus malus, respondebat, cum esset aliud simulatum,
aliud actum. Hoc quidem sane luculente, ut ab homine perito definiendi. Ergo et
Pythius et omnes aliud agentes, aliud simulantes perfidi, improbi, malitiosi.
Nullum igitur eorum factum potest utile esse, cum sit tot vitiis inquinatum.
[61] Quod si Aquiliana definitio vera est, ex omni vita simulatio
dissimulatioque tollenda est. Ita nec ut emat melius nec ut vendat quicquam
simulabit aut dissimulabit vir bonus. Atque iste dolus malus et legibus erat
vindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege
Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona. Reliquorum
autem iudiciorum haec verba maxime excellunt: in arbitrio rei uxoriae melivs
aeqvivs, in fiducia vt inter bonos bene agier. Quid ergo? aut in eo, qvod melivs
aeqvivs, potest ulla pars inesse fraudis? aut cum dicitur inter bonos bene agier,
quicquam agi dolose aut malitiose potest? Dolus autem malus in simulatione, ut
ait Aquilius, continetur. Tollendum est igitur ex rebus contrahendis omne
mendacium. Non inlicitatorem venditor, non qui contra se liceatur emptor apponet.
Uterque si ad eloquendum venerit, non plus quam semel eloquetur.
[62] Quintus quidem Scaevola, Publi filius, cum postulasset, ut sibi fundus,
cuius emptor erat, semel indicaretur idque venditor ita fecisset, dixit se
pluris aestumare; addidit centum milia. Nemo est, qui hoc viri boni fuisse neget;
sapientis negant, ut si minoris quam potuisset vendidisset. Haec igitur est illa
pernicies, quod alios bonos alios sapientes existimant. Ex quo Ennius "nequiquam
sapere sapientem, qui ipse sibi prodesse non quiret". Vere id quidem, si, quid
esset prodesse mihi cum Ennio conveniret.
[63] Hecatonem quidem Rhodium, discipulum Panaetii, video in iis libris, quos de
officio scripsit Q. Tuberoni, dicere, sapientis esse nihil contra mores, leges,
instituta facientem habere rationem rei familiaris. Neque enim solum nobis
divites esse volumus, sed liberis, propinquis, amicis maximeque rei publicae.
Singulorum enim facultates et copiae divitiae sunt civitatis. Huic Scaevolae
factum, de quo paulo ante dixi, placere nullo modo potest. Etenim omnino tantum
se negat facturum compendii sui causa, quod non liceat.
[64] Huic nec laus magna tribuenda nec gratia est. Sed sive et simulatio et
dissimulatio dolus malus est, perpaucae res sunt, in quibus non dolus malus iste
versetur, sive vir bonus est is, qui prodest quibus potest, nocet nemini, certe
istum virum bonum non facile reperimus. Numquam igitur est utile peccare, quia
semper est turpe, et, quia semper est honestum virum bonum esse, semper est
utile.
[65] Ac de iure quidem praediorum sanctum apud nos est iure civili, ut in iis
vendendis vitia dicerentur, quae nota essent venditori. Nam cum ex duodecim
tabulis satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata, quae qui
infitiatus esset, dupli poena subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poena
est constituta; quicdquid enim esset in praedio vitii, id statuerunt, si
venditor sciret, nisi nominatim dictum esset, praestari oportere.
[66] Ut, cum in arce augurium augures acturi essent iussissentque Ti. Claudium
Centumalum, qui aedes in Caelio monte habebat, demoliri ea, quorum altitudo
officeret auspiciis, Claudius proscripsit insulam [vendidit], emit P. Calpurnius
Lanarius. Huic ab auguribus illud idem denuntiatum est. Itaque Calpurnius cum
demolitus esset cognossetque Claudium aedes postea proscripsisse, quam esset ab
auguribus demoliri iussus, arbitrum illum adegit QUICQUID SIBI DARE FACERE
OPORTERET EX FIDE BONA. M. Cato sententiam dixit, huius nostri Catonis pater (ut
enim ceteri ex patribus, sic hic, qui illud lumen progenuit, ex filio est
nominandus)--is igitur iudex ita pronuntiavit, cum in vendundo rem eam scisset
et non pronuntiasset, emptori damnum praestari oportere.
[67] Ergo ad fidem bonam statuit pertinere notum esse emptori vitium, quod
nosset venditor. Quod si recte iudicavit, non recte frumentarius ille, non recte
aedium pestilentium venditor tacuit. Sed huiusmodi reticentiae iure civili
comprehendi non possunt; quae autem possunt diligenter tenentur. M. Marius
Gratidianus, propinquus noster, C. Sergio Oratae vendiderat aedes eas, quas ab
eodem ipse paucis ante annis emerat. Eae serviebant, sed hoc in mancipio Marius
non dixerat; adducta res in iudicium est. Oratam Crassus, Gratidianum defendebat
Antonius. Ius Crassus urgebat, "quod vitii venditor non dixisset sciens, id
oportere praestari", aequitatem Antonius, "quoniam id vitium ignotum Sergio non
fuisset, qui illas aedes vendidisset, nihil fuisse necesse dici nec eum esse
deceptum, qui id, quod emerat, quo iure esset, teneret". Quorsus haec? Ut illud
intellegas, non placuisse maioribus nostris astutos.
[68] Sed aliter leges, aliter philosophi tollunt astutias; leges, quatenus manu
tenere possunt, philosophi, quatenus ratione et intellegentia. Ratio ergo hoc
postulat, ne quid insidiose, ne quid simulate, ne quid fallaciter. Suntne igitur
insidiae tendere plagas, etiam si excitaturus non sis, nec agitaturus? Ipsae
enim ferae nullo insequente saepe incidunt. Sic tu aedes proscribas, tabulam
tamquam plagam ponas, [domum propter vitia vendas,] in eam aliquis incurrat
inprudens?
[69] Hoc quamquam video propter depravationem consuetudinis neque more turpe
haberi neque aut lege sanciri aut iure civili, tamen naturae lege sanctum est.
Societas est enim (quod etsi saepe dictum est, dicendum est tamen saepius),
latissime quidem quae pateat, omnium inter omnes, interior eorum, qui eiusdem
gentis sint, propior eorum, qui eiusdem civitatis. Itaque maiores aliud ius
gentium, aliud ius civile esse voluerunt, quod civile, non idem continuo gentium,
quod autem gentium, idem civile esse debet. Sed nos veri iuris germanaeque
iustitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus, umbra et imaginibus
utimur. Eas ipsas utinam sequeremur! feruntur enim ex optimis naturae et
veritatis exemplis.
[70] Nam quanti verba illa: UTI NE PROPTER TE FIDEMVE TUAM CAPTUS FRAUDATUSVE
SIM! quam illa aurea: UT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET ET SINE FRAUDATIONE!Sed,
qui sint "boni" et quid sit "bene agi," magna quaestio est. Q. quidem Scaevola,
pontifex maximus, summam vim esse dicebat in omnibus iis arbitriis, in quibus
adderetur EX FIDE BONA, fideique bonae nomen existimabat manare latissime, idque
versari in tutelis, societatibus, fiduciis, mandatis, rebus emptis, venditis,
conductis, locatis, quibus vitae societas contineretur; in iis magni esse
iudicis statuere, praesertim cum in plerisque essent iudicia contraria, quid
quemque cuique praestare oporteret.
[71] Quocirca astutiae tollendae sunt eaque malitia, quae vult illa quidem
videri se esse prudentiam, sed abest ab ea distatque plurimum; prudentia est
enim locata in dilectu bonorum et malorum, malitia, si omnia quae turpia sunt,
mala sunt, mala bonis ponit ante. Nec vero in praediis solum ius civile ductum a
natura malitiam fraudemque vindicat, sed etiam in mancipiorum venditione
venditoris fraus omnis excluditur. Qui enim scire debuit de sanitate, de fuga,
de furtis, praestat edicto aedilium. Heredum alia causa est.
[72] Ex quo intellegitur, quoniam iuris natura fons sit, hoc secundum naturam
esse, neminem id agere, ut ex alterius praedetur inscitia. Nec ulla pernicies
vitae maior inveniri potest quam in malitia simulatio intellegentiae, ex quo
ista innumerabilia nascuntur, ut utilia cum honestis pugnare videantur. Quotus
enim quisque reperietur, qui impunitate et ignoratione omnium proposita
abstinere possit iniuria.
[73] Periclitemur, si placet, et in iis quidem exemplis, in quibus peccari
volgus hominum fortasse non putet. Neque enim de sicariis, veneficis,
testamentariis, furibus, peculatoribus, hoc loco disserendum est, qui non verbis
sunt et disputatione philosophorum, sed vinclis et carcere fatigandi, sed haec
consideremus, quae faciunt ii, qui habentur boni. L. Minuci Basili locupletis
hominis falsum testamentum quidam e Graecia Romam attulerunt. Quod quo facilius
obtinerent, scripserunt heredes secum M. Crassum et Q. Hortensium, homines
eiusdem aetatis potentissimos. Qui cum illud falsum esse suspicarentur, sibi
autem nullius essent conscii culpae, alieni facinoris munusculum non
repudiaverunt. Quid ergo? Satin est hoc, ut non deliquisse videantur? Mihi
quidem non videtur, quamquam alterum vivum amavi, alterum non odi mortuum.
[74] Sed cum Basilus M. Satrium sororis filium nomen suum ferre voluisset eumque
fecisset heredem (hunc dico patronum agri Piceni et Sabini; o turpe notam
temporum [nomen illorum]!), non erat aequum principes civis rem habere, ad
Satrium nihil praeter nomen pervenire. Etenim si is, qui non defendit iniuriam
neque propulsat a suis, cum potest, iniuste facit, ut in primo libro disserui,
qualis habendus est is, qui non modo non repellit, sed etiam adiuvat iniuriam?
Mihi quidem etiam verae hereditates non honestae videntur, si sunt malitiosis
blanditiis, officiorum non veritate, sed simulatione quaesitae. Atqui in talibus
rebus aliud utile interdum, aliud honestum videri solet. Falso; nam eadem
utilitatis quae honestatis est regula.
[75] Qui hoc non perviderit, ab hoc nulla fraus aberit, nullum facinus. Sic enim
cogitans "est istuc quidem honestum, verum hoc expedit", res a natura copulatas
audebit errore divellere, qui fons est fraudium, maleficiorum, scelerum omnium.
Itaque si vir bonus habeat hanc vim, ut, si digitis concrepuerit, possit in
locupletium testamenta nomen eius inrepere, hac vi non utatur, ne si exploratum
quidem habeat id omnino neminem umquam suspicaturum. At dares hanc vim M.
Crasso, ut digitorum percussione heres posset scriptus esse, qui re vera non
esset heres, in foro, mihi crede, saltaret. Homo autem iustus isque, quem
sentimus virum bonum, nihil cuiquam, quod in se transferat, detrahet. Hoc qui
admiratur, is se, quid sit vir bonus, nescire fateatur.
[76] At vero, si qui voluerit animi sui complicatam notionem evolvere, iam se
ipse doceat eum virum bonum esse, qui prosit, quibus possit, noceat nemini nisi
lacessitus iniuria. Quid ergo? Hic non noceat, qui quodam quasi veneno perficiat,
ut veros heredes moveat, in eorum locum ipse succedat? "Non igitur faciat"
dixerit quis, "quod utile sit, quod expediat?" Immo intellegat nihil nec
expedire nec utile esse, quod sit iniustum. Hoc qui non didicerit, bonus vir
esse non poterit.
[77] C. Fimbriam consularem audiebam de patre nostro puer iudicem M. Lutatio
Pinthiae fuisse, equiti Romano sane honesto, cum is sponsionem fecisset ni vir
bonvs esset. Itaque ei dixisse Fimbriam se illam rem numquam iudicaturum, ne aut
spoliaret fama probatum hominem, si contra iudicavisset, aut statuisse videretur
virum bonum esse aliquem, cum ea res innumerabilibus officiis et laudibus
contineretur. Huic igitur viro bono, quem Fimbria etiam, non modo Socrates
noverat, nullo modo videri potest quicquam esse utile, quod non honestum sit.
Itaque talis vir non modo facere, sed ne cogitare quidem quicquam audebit, quod
non audeat praedicare. Haec non turpe est dubitare philosophos, quae ne rustici
quidem dubitent? a quibus natum est id, quod iam contritum est vetustate
proverbium. Cum enim fidem alicuius bonitatemque laudant, dignum esse dicunt,
quicum in tenebris mices. Hoc quam habet vim nisi illam, nihil expedire quod non
deceat, etiam si id possis nullo refellente optinere?
[78] Videsne hoc proverbio neque Gygi illi posse veniam dari neque huic, quem
paulo ante fingebam digitorum percussione hereditates omnium posse converrere?
Ut enim, quod turpe est, id, quamvis occultetur, tamen honestum fieri nullo modo
potest, sic, quod honestum non est, id utile ut sit effici non potest adversante
et repugnante natura.
[79] At enim cum permagna praemia sunt, est causa peccandi. C. Marius, cum a spe
consulatus longe abesset et iam septimum annum post praeturam iaceret neque
petiturus umquam consulatum videretur, Q. Metellum, cuius legatus erat, summum
virum et civem cum ab eo, imperatore suo, Romam missus esset, apud populum
Romanum criminatus est, bellum illum ducere, si se consulem fecissent, brevi
tempore aut vivum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani
redacturum. Itaque factus est ille quidem consul, sed a fide iustitiaque
discessit, qui optimum et gravissimum civem, cuius legatus et a quo missus esset,
in invidiam falso crimine adduxerit.
[80] Ne noster quidem Gratidianus officio viri boni functus est tum, cum praetor
esset, collegiumque praetorium tribuni plebi adhibuissent, ut res nummaria de
communi sententia constitueretur; iactabatur enim temporibus illis nummus sic,
ut nemo posset scire, quid haberet. Conscripserunt communiter edictum cum poena
atque iudicio constitueruntque, ut omnes simul in rostra post meridiem
escenderent. Et ceteri quidem alius alio: Marius ab subselliis in rostra recta
idque, quod communiter compositum fuerat, solus edixit. Et ea res, si quaeris,
ei magno honori fuit; omnibus vicis statuae, ad eas tus, cerei. Quid multa? Nemo
umquam multitudini fuit carior.
[81] Haec sunt, quae conturbent in deliberatione non numquam, cum id, in quo
violatur aequitas, non ita magnum, illud autem, quod ex eo paritur, permagnum
videtur, ut Mario praeripere collegis et tribunis plebi popularem gratiam non
ita turpe, consulem ob eam rem fieri, quod sibi tum proposuerat, valde utile
videbatur. Sed omnium una regula est, quam tibi cupio esse notissimam: aut illud,
quod utile videtur, turpe ne sit, aut si turpe est, ne videatur esse utile. Quid
igitur? possumusne aut illum Marium virum bonum iudicare aut hunc? Explica atque
excute intellegentiam tuam, ut videas, quae sit in ea [species] forma et notio
viri boni. Cadit ergo in virum bonum mentiri, emolumenti sui causa criminari,
praeripere, fallere? Nihil profecto minus.
[82] Est ergo ulla res tanti aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni et
splendorem et nomen amittas? Quid est, quod afferre tantum utilitas ista, quae
dicitur, possit, quantum auferre, si boni viri nomen eripuerit, fidem
iustitiamque detraxerit? Quid enim interest, utrum ex homine se convertat quis
in beluam an hominis figura immanitatem gerat beluae?
Quid? qui omnia recta et honesta neglegunt, dummodo potentiam consequantur,
nonne idem faciunt, quod is, qui etiam socerum habere voluit eum, cuius ipse
audacia potens esset. Utile ei videbatur plurimum posse alterius invidia. Id
quam iniustum in patriam et quam turpe esset, non videbat. Ipse autem socer in
ore semper Graecos versus de Phoenissis habebat, quos dicam ut potero; incondite
fortasse sed tamen, ut res possit intellegi:
'Nam si violandum est ius, regnandi gratia,
Violandum est; aliis rebus pietatem colas.'
Capitalis Eteocles vel potius Euripides, qui id unum quod omnium sceleratissimum
fuerit, exceperit.
[83] Quid igitur minuta colligimus, hereditates, mercaturas, venditiones
fraudulentas? Ecce tibi, qui rex populi Romani dominusque omnium gentium esse
concupiverit idque perfecerit. Hanc cupiditatem si honestam quis esse dicit,
amens est; probat enim legum et libertatis interitum earumque oppressionem
taetram et detestabilem gloriosam putat. Qui autem fatetur honestum non esse in
ea civitate, quae libera fuerit quaeque esse debeat, regnare, sed ei, qui id
facere possit, esse utile, qua hunc obiurgatione aut quo potius convitio a tanto
errore coner avellere? Potest enim, di immortales, cuiquam esse utile
foedissimum et taeterrimum parricidium patriae, quamvis is, qui se eo
obstrinxerit, ab oppressis civibus parens nominetur? Honestate igitur dirigenda
utilitas est, et quidem sic, ut haec duo verbo inter se discrepare, re unum
sonare videantur.
[84] Non habeo ad volgi opinionem quae maior utilitas quam regnandi esse possit,
nihil contra inutilius ei, qui id iniuste consecutus sit, invenio, cum ad
veritatem coepi revocare rationem. Possunt enim cuiquam esse utiles angores,
sollicitudines, diurni et nocturni metus, vita insidiarum periculorumque
plenissima? 'Multi iniqui atque infideles regno, pauci benivoli' inquit Accius.
At cui regno? quod a Tantalo et Pelope proditum iure optinebatur. Nam quanto
plures ei regi putas, qui exercitu populi Romani populum ipsum Romanum
oppressisset civitatemque non modo liberam, sed etiam gentibus imperantem
servire sibi coegisset?
[85] Hunc tu quas conscientiae labes in animo censes habuisse, quae vulnera?
Cuius autem vita ipsi potest utilis esse, cum eius vitae ea condicio sit, ut qui
illam eripuerit, in maxima et gratia futurus sit et gloria? Quod si haec utilia
non sunt, quae maxime videntur, quia plena sunt dedecoris ac turpitudinis, satis
persuasum esse debet, nihil esse utile, quod non honestum sit.
[86] Quamquam id quidem cum saepe alias, tum Pyrrhi bello a C. Fabricio consule
iterum et a senatu nostro iudicatum est. Cum enim rex Pyrrhus populo Romano
bellum ultro intulisset cumque de imperio certamen esset cum rege generoso ac
potente, perfuga ab eo venit in castra Fabricii eique est pollicitus, si
praemium sibi proposuisset, se, ut clam venisset, sic clam in Pyrrhi castra
rediturum et eum veneno necaturum. Hunc Fabricius reducendum curavit ad Pyrrhum
idque eius factum laudatum a senatu est. Atqui si speciem utilitatis
opinionemque quaerimus, magnum illud bellum perfuga unus et gravem adversarium
imperii sustulisset, sed magnum dedecus et flagitium, quicum laudis certamen
fuisset, eum non virtute, sed scelere superatum.
[87] Utrum igitur utilius vel Fabricio, qui talis in hac urbe qualis Aristides
Athenis fuit, vel senatui nostro qui numquam utilitatem a dignitate seiunxit,
armis cum hoste certare an venenis? Si gloriae causa imperium expetundum est,
scelus absit, in quo non potest esse gloria; sin ipsae opes expetuntur quoquo
modo, non poterunt utiles esse cum infamia. Non igitur utilis illa L. Philippi
Q. f. sententia, quas civitates L. Sulla pecunia accepta ex senatus consulto
liberavisset, ut eae rursus vectigales essent, neque iis pecuniam, quam pro
libertate dederant, redderemus. Ei senatus est assensus. Turpe imperio!
Piratarum enim melior fides quam senatus. 'At aucta vectigalia, utile igitur.'
Quousque audebunt dicere quicquam utile, quod non honestum?
[88] Potest autem ulli imperio, quod gloria debet fultum esse et benevolentia
sociorum, utile esse odium et infamia? Ego etiam cum Catone meo saepe dissensi.
Nimis mihi praefracte videbatur aerarium vectigaliaque defendere, omnia
publicanis negare, multa sociis, cum in hos benefici esse deberemus, cum illis
sic agere, ut cum colonis nostris soleremus, eoque magis, quod illa ordinum
coniunctio ad salutem rei publicae pertinebat. Male etiam Curio, cum causam
Transpadanorum aequam esse dicebat, semper autem addebat "vincat utilitas".
Potius doceret non esse aequam, quia non esset utilis rei publicae, quam cum
utilem diceret non esse, aequam fateretur.
[89] Plenus est sextus liber de officiis Hecatonis talium quaestionum, sitne
boni viri in maxima caritate annonae familiam non alere. In utramque partem
disputat, sed tamen ad extremum utilitate, ut putat, officium dirigit magis quam
humanitate. Quaerit, si in mari iactura facienda sit, equine pretiosi potius
iacturam faciat an servuli vilis. Hic alio res familiaris, alio ducit humanitas.
"Si tabulam de naufragio stultus arripuerit, extorquebitne eam sapiens, si
potuerit?" Negat, quia sit iniurium. Quid? dominus navis eripietne suum? Minime,
non plus quam navigantem in alto eicere de navi velit, quia sua sit. Quoad enim
perventum est eo, quo sumpta navis est, non domini est navis, sed navigantium.
[90] Quid? si una tabula sit, duo naufragi, eique sapientes, sibine uterque
rapiat an alter cedat alteri? Cedat vero, sed ei, cuius magis intersit vel sua
vel rei publicae causa vivere. Quid? si haec paria in utroque? Nullum erit
certamen, sed quasi sorte aut micando victus alteri cedet alter Quid? si pater
fana expilet, cuniculos agat ad aerarium, indicetne id magistratibus filius?
Nefas id quidem est, quin etiam defendat patrem si arguatur. Non igitur patria
praestat omnibus officiis? Immo vero, sed ipsi patriae conducit pios habere
cives in parentes. Quid? si tyrannidem occupare, si patriam prodere conabitur
pater, silebitne filius? Immo vero obsecrabit patrem, ne id faciat. Si nihil
proficiet, accusabit, minabitur etiam; ad extremum, si ad perniciem patriae res
spectabit, patriae salutem anteponet saluti patris.
[91] Quaerit etiam, si sapiens adulterinos nummos acceperit imprudens pro bonis,
cum id nescierit, soluturusne sit eos, si cui debeat, pro bonis. Diogenes ait,
Antipater negat, cui potius assentior. Qui vinum fugiens vendat sciens, debeatne
dicere. Non necesse putat Diogenes, Antipater viri boni existimat. Haec sunt
quasi controversiae iura Stoicorum. In mancipio vendundo dicendane vitia, non ea,
quae nisi dixeris, redhibeatur mancipium iure civili, sed haec, mendacem esse,
aleatorem, furacem, ebriosum. Alteri dicenda videntur, alteri non videntur.
[92] Si quis aurum vendens orichalcum se putet vendere, indicetne ei vir bonus
aurum illud esse, an emat denario, quod sit mille denarium? Perspicuum est iam
et quid mihi videatur et quae sit inter eos philosophos, quos nominavi,
controversia. Pacta et promissa semperne servanda sint, qvae nec vi nec dolo
malo, ut praetores solent, facta sint. Si quis medicamentum cuipiam dederit ad
aquam intercutem pepigeritque, si eo medicamento sanus factus esset, ne illo
medicamento umquam postea uteretur, si eo medicamento sanus factus sit et annis
aliquot post inciderit in eundem morbum nec ab eo, quicum pepigerat, impetret,
ut iterum eo liceat uti, quid faciendum sit. Cum sit is inhumanus, qui non
concedat, nec ei quicquam fiat iniuriae, vitae et saluti consulendum.
[93] Quid? si qui sapiens rogatus sit ab eo, qui eum heredem faciat, cum ei
testamento sestertium milies relinquatur, ut antequam hereditatem adeat luce
palam in foro saltet, idque se facturum promiserit, quod aliter heredem eum
scripturus ille non esset, faciat quod promiserit necne? Promisisse nollem et id
arbitror fuisse gravitatis; quoniam promisit, si saltare in foro turpe ducet,
honestius mentietur, si ex hereditate nihil ceperit, quam si ceperit, nisi forte
eam pecuniam in rei publicae magnum aliquod tempus contulerit, ut vel saltare,
cum patriae consulturus sit, turpe non sit.
[94] Ac ne illa quidem promissa servanda sunt, quae non sunt iis ipsis utilia,
quibus illa promiseris. Sol Phaetonti filio, ut redeamus ad fabulas, facturum se
esse dixit, quidquid optasset. Optavit, ut in currum patris tolleretur; sublatus
est; atque is ante quam constitit ictu fulminis deflagravit; quanto melius
fuerat in hoc promissum patris non esse servatum. Quid? quod Theseus exegit
promissum a Neptuno? Cui cum tres optationes Neptunus dedisset, optavit
interitum Hippolyti filii, cum is patri suspectus esset de noverca; quo optato
impetrato, Theseus in maximis fuit luctibus.
[95] Quid? quod Agamemnon cum devovisset Dianae, quod in suo regno pulcherrimum
natum esset illo anno, immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo quidem anno natum
pulchrius. Promissum potius non faciendum, quam tam taetrum facinus admittendum
fuit. Ergo et promissa non facienda nonnumquam neque semper deposita reddenda.
Si gladium quis apud te sana mente deposuerit, repetat insaniens, reddere
peccatum sit, officium non reddere. Quid? si is, qui apud te pecuniam deposuerit,
bellum inferat patriae, reddasne depositum? Non credo, facies enim contra rem
publicam, quae debet esse carissima. Sic multa, quae honesta natura videntur
esse, temporibus fiunt non honesta. Facere promissa, stare conventis, reddere
deposita commutata utilitate fiunt non honesta. Ac de iis quidem, quae videntur
esse utilitates contra iustitiam simulatione prudentiae, satis arbitror dictum.
[96] Sed quoniam a quattuor fontibus honestatis primo libro officia duximus, in
eisdem versemur, cum docebimus, ea, quae videantur esse utilia neque sint, quam
sint virtutis inimica. Ac de prudentia quidem, quam vult imitari malitia,
itemque de iustitia, quae semper est utilis, disputatum est. Reliquae sunt duae
partes honestatis quarum altera in animi excellentis magnitudine et praestantia
cernitur, altera in conformatione et moderatione continentiae et temperantiae.
[97] Utile videbatur Ulixi, ut quidem poetae tragici prodiderunt, nam apud
Homerum, optimum auctorem, talis de Ulixe nulla suspicio est, sed insimulant eum
tragoediae simulatione insaniae militiam subterfugere voluisse. Non honestum
consilium, at utile, ut aliquis fortasse dixerit, regnare et Ithacae vivere
otiose cum parentibus, cum uxore, cum filio. Ullum tu decus in cotidianis
laboribus cum hac tranquillitate conferendum putas? Ego vero istam contemnendam
et abiciendam, quoniam quae honesta non sit ne utilem quidem esse arbitror.
[98] Quid enim auditurum putas fuisse Ulixem, si in illa simulatione
perseverasset? Qui cum maximas res gesserit in bello, tamen haec audiat ab Aiace
"Cuius ipse princeps iuris iurandi fuit,
Quod omnes scitis, solus neglexit fidem.
Furere adsimulare, ne coiret, institit.
Quod ni Palamedi perspicax prudentia
Istius percepset malitiosam audaciam
Fide sacratae ius perpetuo falleret."
[99] Illi vero non modo cum hostibus, verum etiam cum fluctibus, id quod fecit,
dimicare melius fuit quam deserere consentientem Graeciam ad bellum barbaris
inferendum. Sed omittamus et fabulas et externa; ad rem factam nostramque
veniamus. M. Atilius Regulus, cum consul iterum in Africa ex insidiis captus
esset duce Xanthippo Lacedaemonio, imperatore autem patre Hannibalis Hamilcare,
iuratus missus est ad senatum, ut nisi redditi essent Poenis captivi nobiles
quidam, rediret ipse Carthaginem. Is cum Romam venisset, utilitatis speciem
videbat, sed eam, ut res declarat, falsam iudicavit; quae erat talis: manere in
patria, esse domui suae cum uxore, cum liberis, quam calamitatem accepisset in
bello communem fortunae bellicae iudicantem tenere consularis dignitatis gradum.
Quis haec negat esse utilia? quem censes? Magnitudo animi et fortitudo negat.
[100] Num locupletiores quaeris auctores? Harum enim est virtutum proprium nihil
extimescere, omnia humana despicere, nihil, quod homini accidere possit
intolerandum putare. Itaque quid fecit? In senatum venit, mandata exposuit,
sententiam ne diceret, recusavit; quamdiu iure iurando hostium teneretur, non
esse se senatorem. Atque illud etiam, ("O stultum hominem," dixerit quispiam, "et
repugnantem utilitati suae!"), reddi captivos negavit esse utile; illos enim
adulescentes esse et bonos duces, se iam confectum senectute. Cuius cum
valuisset auctoritas, captivi retenti sunt, ipse Carthaginem rediit, neque eum
caritas patriae retinuit nec suorum. Neque vero tum ignorabat se ad
crudelissimum hostem et ad exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum
conservandum putabat. Itaque tum, cum vigilando necabatur, erat in meliore
causa, quam si domi senex captivus, periurus consularis remansisset.
[101] At stulte, qui non modo non censuerit captivos remittendos, verum etiam
dissuaserit. Quo modo stulte? etiamne, si rei publicae conducebat? Potest autem,
quod inutile rei publicae sit, id cuiquam civi utile esse? Pervertunt homines ea,
quae sunt fundamenta naturae, cum utilitatem ab honestate seiungunt. Omnes enim
expetimus utilitatem ad eamque rapimur nec facere aliter ullo modo possumus. Nam
quis est, qui utilia fugiat? aut quis potius, qui ea non studiosissime
persequatur? Sed quia nusquam possumus nisi in laude, decore, honestate utilia
reperire, propterea illa prima et summa habemus, utilitatis nomen non tam
splendidum quam necessarium ducimus.
[102] Quid est igitur, dixerit quis, in iure iurando? num iratum timemus Iovem?
At hoc quidem commune est omnium philosophorum, non eorum modo, qui deum nihil
habere ipsum negotii dicunt, nihil exhibere alteri, sed eorum etiam, qui deum
semper agere aliquid et moliri volunt, numquam nec irasci deum nec nocere. Quid
autem iratus Juppiter plus nocere potuisset, quam nocuit sibi ipse Regulus?
Nulla igitur vis fuit religionis, quae tantam utilitatem perverteret. An ne
turpiter faceret? Primum minima de malis? Non igitur tantum mali turpitudo ista
habebat, quantum ille cruciatus. Deinde illud etiam apud Accium:
"Fregistin fidem?
Neque dedi neque do infideli cuiquam."
quamquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dicitur.
[103] Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus videri quaedam utilia, quae non sint,
sic se dicere videri quaedam honesta, quae non sunt, ut hoc ipsum videtur
honestum conservandi iuris iurandi causa ad cruciatum revertisse, sed fit non
honestum, quia, quod per vim hostium esset actum, ratum esse non debuit. Addunt
etiam, quicquid valde utile sit, id fieri honestum, etiam si antea non videretur.
Haec fere contra Regulum. Sed prima videamus.
[104] Non fuit Juppiter metuendus ne iratus noceret, qui neque irasci solet nec
nocere. Haec quidem ratio non magis contra Reguli, quam contra omne ius iurandum
valet. Sed in iure iurando non qui metus, sed quae vis sit, debet intellegi. Est
enim ius iurandum affirmatio religiosa; quod autem affirmate, quasi deo teste
promiseris, id tenendum est. Iam enim non ad iram deorum, quae nulla est, sed ad
iustitiam et ad fidem pertinet. Nam praeclare Ennius:
"O Fides alma apta pinnis et ius iurandum Iovis."
Qui ius igitur iurandum violat, is fidem violat, quam in Capitolio vicinam Iovis
optimi maximi, ut in Catonis oratione est, maiores nostri esse voluerunt.
[105] At enim ne iratus quidem Juppiter plus Regulo nocuisset, quam sibi nocuit
ipse Regulus. Certe, si nihil malum esset nisi dolere. Id autem non modo non
summum malum, sed ne malum quidem esse maxima auctoritate philosophi affirmant.
Quorum quidem testem non mediocrem, sed haud scio an gravissimum Regulum nolite
quaeso vituperare. Quem enim locupletiorem quaerimus quam principem populi
Romani, qui retinendi officii causa cruciatum subierit voluntarium? Nam quod
aiunt minima de malis, id est, ut turpiter potius quam calamitose; an est ullum
maius malum turpitudine? Quae si in deformitate corporis habeat aliquid
offensionis, quanta illa depravatio et foeditas turpificati animi debet videri?
[106] Itaque nervosius qui ista disserunt, solum audent malum dicere id, quod
turpe sit, qui autem remissius, ii tamen non dubitant summum malum dicere. Nam
illud quidem "Neque dedi neque do infideli cuiquam" idcirco recte a poeta, quia,
cum tractaretur Atreus, personae serviendum fuit. Sed si hoc sibi sument, nullam
esse fidem, quae infideli data sit, videant, ne quaeratur latebra periurio.
[107] Est autem ius etiam bellicum fidesque iuris iurandi saepe cum hoste
servanda. Quod enim ita iuratum est, ut mens conciperet fieri oportere, id
servandum est; quod aliter, id si non fecerit, nullum est periurium. Ut, si
praedonibus pactum pro capite pretium non attuleris, nulla fraus est, ne si
iuratus quidem id non feceris. Nam pirata non est ex perduellium numero
definitus, sed communis hostis omnium; cum hoc nec fides debet nec ius iurandum
esse commune.
[108] Non enim falsum iurare periurare est, sed quod ex animi tvi sententia
iuraris, sicut verbis concipitur more nostro, id non facere periurium est. Scite
enim Euripides: "Iuravi lingua, mentem iniuratam gero". Regulus vero non debuit
condiciones pactionesque bellicas et hostiles perturbare periurio. Cum iusto
enim et legitimo hoste res gerebatur, adversus quem et totum ius fetiale et
multa sunt iura communia. Quod ni ita esset, numquam claros viros senatus
vinctos hostibus dedidisset.
[109] At vero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia,
cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis, pacem
cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis, iniussu enim populi senatusque
fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl. erant,
quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium
repudiaretur. Atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor et
auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut Numantinis,
quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogationem suasit
eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto ferebant; qua accepta est
hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in eadem causa esset,
deprecante accepta lex non est. Hic ea, quae videbatur utilitas, plus valuit
quam honestas, apud superiores utilitatis species falsa ab honestatis
auctoritate superata est.
[110] At non debuit ratum esse, quod erat actum per vim. Quasi vero forti viro
vis possit adhiberi. Cur igitur ad senatum proficiscebatur, cum praesertim de
captivis dissuasurus esset? Quod maximum in eo est, id reprehenditis. Non enim
suo iudicio stetit, sed suscepit causam, ut esset iudicium senatus; cui nisi
ipse auctor fuisset, captivi profecto Poenis redditi essent. Ita incolumis in
patria Regulus restitisset. Quod quia patriae non utile putavit, idcirco sibi
honestum et sentire illa et pati credidit. Nam quod aiunt, quod valde utile sit,
id fieri honestum, immo vero esse, non fieri. Est enim nihil utile, quod idem
non honestum, nec quia utile, honestum, sed, quia honestum, utile. Quare ex
multis mirabilibus exemplis haud facile quis dixerit hoc exemplo aut laudabilius
aut praestantius.
[111] Sed ex tota hac laude Reguli unum illud est admiratione dignum, quod
captivos retinendos censuit. Nam quod rediit, nobis nunc mirabile videtur, illis
quidem temporibus aliter facere non potuit. Itaque ista laus non est hominis,
sed temporum. Nullum enim vinculum ad astringendam fidem iure iurando maiores
artius esse voluerunt. Id indicant leges in duodecim tabulis, indicant sacratae,
indicant foedera, quibus etiam cum hoste devincitur fides, indicant notiones
animadversionesque censorum, qui nulla de re diligentius quam de iure iurando
iudicabant.
[112] L. Manlio A. f., cum dictator fuisset, M. Pomponius tr. pl. diem dixit,
quod is paucos sibi dies ad dictaturam gerendam addidisset; criminabatur etiam,
quod Titum filium, qui postea est Torquatus appellatus, ab hominibus relegasset
et ruri habitare iussisset. Quod cum audivisset adulescens filius negotium
exhiberi patri, accurisse Romam et cum primo luci Pomponii domum venisse dicitur.
Cui cum esset nuntiatum, qui illum iratum allaturum ad se aliquid contra patrem
arbitraretur, surrexit e lectulo remotisque arbitris ad se adulescentem iussit
venire. At ille, ut ingressus est, confestim gladium destrinxit iuravitque se
illum statim interfecturum, nisi ius iurandum sibi dedisset se patrem missum
esse facturum. Iuravit hoc terrore coactus Pomponius; rem ad populum detulit,
docuit, cur sibi causa desistere necesse esset, Manlium missum fecit. Tantum
temporibus illis ius iurandum valebat. Atque hic T. Manlius is est, qui ad
Anienem Galli, quem ab eo provocatus occiderat, torque detracto cognomen invenit,
cuius tertio consulatu Latini ad Veserim fusi et fugati, magnus vir in primis et
qui perindulgens in patrem, idem acerbe severus in filium.
[113] Sed, ut laudandus Regulus in conservando iure iurando, sic decem illi,
quos post Cannensem pugnam iuratos ad senatum misit Hannibal, se in castra
redituros ea, quorum erant potiti Poeni, nisi de redimendis captivis
impetravissent, si non redierunt, vituperandi. De quibus non omnes uno modo; nam
Polybius, bonus auctor inprimis, ex decem nobilissimis, qui tum erant missi,
novem revertisse dicit re a senatu non impertrata; unum ex decem, qui paulo
post, quam erat egressus e castris, redisset, quasi aliquid esset oblitus, Romae
remansisse. Reditu enim in castra liberatum se esse iure iurando interpretabatur,
non recte. Fraus enim distringit, non dissolvit periurium. Fuit igitur stulta
calliditas, perverse imitata prudentiam. Itaque decrevit senatus, ut ille
veterator et callidus, vinctus ad Hannibalem duceretur.
[114] Sed illud maximum: octo hominum milia tenebat Hannibal, non quos in acie
cepisset, aut qui periculo mortis diffugissent, sed qui relicti in castris
fuissent a Paulo et a Varrone consulibus. Eos senatus non censuit redimendos,
cum id parva pecunia fieri posset, ut esset insitum militibus nostris aut
vincere aut emori. Qua quidem re audita fractum animum Hannibalis scribit idem,
quod senatus populusque Romanus rebus afflictis tam excelso animo fuisset. Sic
honestatis comparatione ea, quae videntur utilia, vincuntur.
[115] C. Acilius autem, qui Graece scripsit historiam, plures ait fuisse, qui in
castra revertissent eadem fraude, ut iure iurando liberarentur eosque a
censoribus omnibus ignominiis notatos. Sit iam huius loci finis. Perspicuum est
enim ea, quae timido animo, humili, demisso fractoque fiant, quale fuisset
Reguli factum, si aut de captivis quod ipsi opus esse videretur, non quod rei
publicae, censuisset aut domi remanere voluisset, non esse utilia, quia sint
flagitiosa, foeda, turpia.
[116] Restat quarta pars, quae decore, moderatione, modestia, continentia,
temperantia continetur. Potest igitur quicquam utile esse, quod sit huic talium
virtutum choro contrarium? Atqui ab Aristippo Cyrenaici atque Annicerii
philosophi nominati omne bonum in voluptate posuerunt virtutemque censuerunt ob
eam rem esse laudandam, quod efficiens esset voluptatis. Quibus obsoletis floret
Epicurus, eiusdem fere adiutor auctorque sententiae. Cum his "viris" equisque,
ut dicitur, si honestatem tueri ac retinere sententia est, decertandum est.
[117] Nam si non modo utilitas, sed vita omnis beata corporis firma
constitutione eiusque constitutionis spe explorata, ut a Metrodoro scriptum est,
continetur, certe haec utilitas et quidem summa (sic enim censent), cum
honestate pugnabit. Nam ubi primum prudentiae locus dabitur? an ut conquirat
undique suavitates? Quam miser virtutis famulatus servientis voluptati. Quod
autem munus prudentiae? an legere intellegenter voluptates? fac nihil isto esse
iucundius, quid cogitari potest turpius? Iam, qui dolorem summum malum dicat,
apud eum quem habet locum fortitudo, quae est dolorum laborumque contemptio?
Quamvis enim multis locis dicat Epicurus, sicuti dicit, satis fortiter de
dolore, tamen non id spectandum est, quid dicat, sed quid consentaneum sit ei
dicere, qui bona voluptate terminaverit, mala dolore. Et si illum audiam de
continentia et temperantia, dicit ille quidem multa multis locis, sed aqua
haeret, ut aiunt. Nam qui potest temperantiam laudare is, qui ponat summum bonum
in voluptate? Est enim temperantia libidinum inimica, libidines autem
consectatrices voluptatis.
[118] Atque in his tamen tribus generibus quoquo modo possunt, non incallide
tergiversantur. Prudentiam introducunt scientiam suppeditantem voluptates,
depellentem dolores. Fortitudinem quoque aliquo modo expediunt, cum tradunt
rationem neglegendae mortis, perpetiendi doloris. Etiam temperantiam inducunt
non facillime illi quidem, sed tamen quoquo modo possunt. Dicunt enim voluptatis
magnitudinem doloris detractione finiri. Iustitia vacillat vel iacet potius
omnesque eae virtutes, quae in communitate cernuntur et in societate generis
humani. Neque enim bonitas nec liberalitas nec comitas esse potest, non plus
quam amicitia, si haec non per se expetantur, sed ad voluptatem utilitatemve
referantur.
[119] Conferamus igitur in pauca. Nam ut utilitatem nullam esse docuimus, quae
honestati esset contraria, sic omnem voluptatem dicimus honestati esse
contrariam. Quo magis reprehendendos Calliphontem et Dinomachum iudico, qui se
dirempturos controversiam putaverunt, si cum honestate voluptatem tamquam cum
homine pecudem copulavissent. Non recipit istam coniunctionem honestas,
aspernatur, repellit. Nec vero finis bonorum et malorum, qui simplex esse debet,
ex dissimillimis rebus misceri et temperari potest. Sed de hoc (magna enim res
est) alio loco pluribus; nunc ad propositum.
[120] Quemadmodum igitur, si quando ea, quae videtur utilitas, honestati
repugnat, diiudicanda res sit, satis est supra disputatum. Sin autem speciem
utilitatis etiam voluptas habere dicetur, nulla potest esse ei cum honestate
coniunctio. Nam, ut tribuamus aliquid voluptati, condimenti fortasse non nihil,
utilitatis certe nihil habebit.
[121] Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem sententia magnum, sed perinde
erit, ut acceperis. Quamquam hi tibi tres libri inter Cratippi commentarios
tamquam hospites erunt recipiendi, sed, ut, si ipse venissem Athenas, quod
quidem esset factum, nisi me e medio cursu clara voce patria revocasset,
aliquando me quoque audires, sic, quoniam his voluminibus ad te profecta vox est
mea, tribues iis temporis, quantum poteris, poteris autem quantum voles. Cum
vero intellexero te hoc scientiae genere gaudere, tum et praesens tecum
propediem, ut spero, et dum aberis, absens loquar. Vale igitur, mi Cicero,
tibique persuade esse te quidem mihi carissimum, sed multo fore cariorem, si
talibus monumentis praeceptisque laetabere.
Torna all'inizio
|
