|
| |
De Bello Civili
Il De bello civili abbraccia gli avvenimenti degli anni 49 e 48 a.C. La vicenda
ha inizio quando, nel gennaio del 49, vengono respinte dal senato le proposte di
Cesare per un componimento pacifico della contesa con Pompeo. Si ordina a Cesare
di abbandonare il comando delle legioni galliche e di rientrare a Roma come
semplice cittadino, se intende porre la sua candidatura al consolato per l'anno
successivo.
Dichiarato nemico della repubblica, Cesare marcia su Roma, mentre Pompeo, i
consoli e gran parte dei senatori fuggono dalla Capitale, per imbarcarsi poi a
Brindisi e trovare scampo a Durazzo. Cesare non giunge in tempo per bloccare
l'avversario e passa in Spagna: a Ilerda sbaraglia un esercito pompeiano (l. I).
Anche Marsiglia, che si era schierata dalla parte di Pompeo, cade in mano di
Cesare; in Africa Curione, legato di Cesare subisce una dura sconfitta e viene
ucciso (l. II). Nominato console, Cesare riprende la campagna contro Pompeo,
sbarca in Epiro e assedia Durazzo. Ma Pompeo riesce a creare gravi difficoltā
all'esercito avversario, forzando l'assedio. I due eserciti muovono quindi verso
l'interno. La battaglia decisiva viene combattuta a Farsālo in Tessaglia nel 48:
Pompeo, nonostante la superioritā delle forze e la richezza delle risorse, č
sconfitto, fugge in Egitto e qui viene ucciso (l. III).
Ai libri cesariani seguono tre operette anonime, il Bellum Alexandrinum, il
Bellum Africum e il Bellum Hispaniense, che narrano le vicende successive: la
campagna d'Egitto del 47, quella d'Africa (battaglia di Tapso) del 46 e quella
di Spagna (battaglia di Munda) del 45.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
[1] Dum haec in Hispania geruntur, C. Trebonius legatus, qui ad oppugnationem
Massiliae relictus erat, duabus ex partibus aggerrem, vineas turresque ad
oppidum agere instituit. Una erat proxima portui navalibusque, altera ad portam,
qua est aditus ex Gallia atque Hispania, ad id mare, quod adiacet ad ostium
Rhodani. Massilia enim fere tribus ex oppidi partibus mari alluitur; reliqua
quarta est, quae aditum habeat ab terra. Huius quoque spatii pars ea, quae ad
arcem pertinet, loci natura et valle altissima munita longam et difficilem habet
oppugnationem. Ad ea perficienda opera C. Trebonius magnam iumentorum atque
hominum multitudinem ex omni provincia vocat; vimina materiamque comportari
iubet. Quibus comparatis rebus aggerem in altitudinem pedum LXXX exstruit.
[2] Sed tanti erant antiquitus in oppido omnium rerum ad bellum apparatus
tantaque multitudo tormentorum, ut eorum vim nullae contextae viminibus vineae
sustinere possent. Asseres enim pedum XII cuspidibus praefixi atque hi maximis
bllistis missi per IIII ordines cratium in terra defigebantur. Itaque pedalibus
lignis coniunctis inter se porticus integebantur, atque hac agger inter manus
proferebatur. Antecedebat testudo pedum LX aequandi loci causa facta item ex
fortissimis lignis, convoluta omnibus rebus, quibus ignis iactus et lapides
defendi possent. Sed magnitudo operum, altitudo muri atque turrium, multitudo
tormentorum omnem administrationem tardabat. Crebrae etiam per Albicos
eruptiones fiebant ex oppido ignesque aggeri et turribus inferebantur; quae
facile nostri milites repellebant magnisque ultro illatis detrimentis eos, qui
eruptionem fecerant, in oppidum reiciebant.
[3] Interim L Nasidius, a Cn. Pompeio cum classe navium XVI, in quibus paucae
erant aeratae, L. Domitio Massiliensibusque subsidio missus, freto Siciliae
imprudente atque inopinante Curione pervehitur appulsisque Messanam navibus
atque inde propter repentinum terrorem principum ac senatus fuga facta navem ex
navalibus eorum deducit. Hac adiuncta ad reliquas naves cursum Massiliam versus
perficit praemissaque clam navicula Domitium Massiliensesque de suo adventu
certiores facit eosque magnopere hortatur, ut rursus cum Bruti classe additis
suis auxiliis confligant.
[4] Massilienses post superius incommodum veteres ad eundem numerum ex navalibus
productas naves refecerant summaque industria armaverant (remigum, gubernatorum
magna copia suppetebat) piscatoriasque adiecerant atque contexerant, ut essent
ab ictu telorum remiges tuti; has sagittariis tormentisque compleverunt. Tali
modo instructa classe omnium seniorum, matrum familiae, virginum precibus et
fletu excitati, extremo tempore civitati subvenirent, non minore animo ac
fiducia, quam ante dimicaverant, naves conscendunt. Communi enim fit vitio
naturae, ut inusitatis atque incognitis rebus magis confidamus vehementiusque
exterreamur; ut tum accidit. Adventus enim L. Nasidii summa spe et voluntate
civitatem compleverat. Nacti idoneum ventum ex portu exeunt et Tauroenta, quod
est castellum Massilensium, ad Nasidium perveniunt ibique naves expediunt
rursusque se ad confligendum animo confirmant et consilia communicant. Dextra
pars attribuitur Massiliensibus, sinistra Nasidio.
[5] Eodem Brutus contendit aucto navium numero. Nam ad eas, quae factae erant
Arelate per Caesarem, captivae Massiliensium accesserant sex. Has superioribus
diebus refecerat atque omnibus rebus instruxerat. Itaque suos cohortatus, quos
integros superarissent ut victos contemnerent, plenus spei bonae atque animi
adversus eos proficiscitur. Facile erat ex castris C. Trebonii atque omnibus
superioribus locis prospicere in urbem, ut omnis iuventus, quae in oppido
remanserat, omnesque superioris aetatis cum liberis atque uxoribus ex publicis
locis custodiisque aut e muro ad caelum manus tenderent, aut templa deorum
immortalium adirent et ante simulacra proiecti victoriam ab diis exposcerent.
Neque erat quisquam omnium, quin in eius diei casu suarum omnium fortunarum
eventum consistere existimaret. Nam et honesti ex iuventute et cuiusque aetatis
amplissimi nominatim evocati atque obsecrati naves conscenderant ut, si quid
adversi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore viderent;
si superavissent, vel domesticis opibus vel externis auxiliis de salute urbis
confiderent.
[6] Commisso proelio Massiliensibus res nulla ad virtutem defuit; sed memores
eorum praeceptorum, quae paulo ante ab suis aeceperant, hoc animo decertabant,
ut nullum aliud tempus ad conandum habituri viderentur, et quibus in pugna vitae
periculum accideret, non ita multo se reliquorum civium fatum antecedere
existimareut, quibus urbe capta eadem esset belli fortuna patienda. Diductisque
nostris paulatim navibus et artificio gubernatorum et mobilitati navium locus
dabatur, et si quando nostri facultatem nacti ferreis manibus iniectis navem
religaverant, undique suis laborantibus succurrebant. Neque vero coniuncti
Albici comminus pugnando deficiebant neque multum cedebant virtute nostris.
Simul ex minoribus navibus magna vis eminus missa telorum multa nostris de
improviso imprudentibus atque impeditis vulnera inferebant. Conspicataeque naves
triremes duae navem D. Bruti, quae ex insigni facile agnosci poterat, duabus ex
partibus sese in eam incitaverant Sed tantum re provisa Brutus celeritate navis
enisus est, ut parvo momento antecederet. Illae adeo graviter inter se incitatae
conflixerunt, ut vehementissime utraque ex concursu laborarent, altera vero
praefracto rostro tota collabefieret. Qua re animadversa, quae proximae ei loco
ex Bruti classe naves erant, in eas impeditas impetum faciunt celeriterque ambas
deprimunt.
[7] Sed Nasidianae naves nullo usui fuerunt celeriterque pugna excesserunt; non
enim has aut conspectus patriae aut propinquorum praecepta ad extremum vitae
periculum adire cogebant. Itaque ex eo numero navium nulla desiderata est: ex
Massiliensium classe V sunt depressae, IV captae, una cum Nasidianis profugit;
quae omnes citeriorem Hispaniam petiverunt. At ex reliquis una praemissa
Massiliam huius nuntii perferendi gratia cum iam appropinquaret urbi, omnis sese
multitudo ad cognoscendum effudit, et re cognita tantus luctus excepit, ut urbs
ab hostibus capta eodem vestigio videretur. Massilienses tamen nihilo secius ad
defensionem urbis reliqua apparare coeperunt.
[8] Est animadveraum ab legionibus, qui dextram partem operis administrabant, ex
crebris hostium eruptionibus magno sibi ease praesidio posse, si ibi pro
castello ac receptaculo turrim ex latere sub muro fecissent Quam primo ad
repentinos incursus humilem parvamque fecerunt. Huc se referebant; hinc, si qua
maior oppresserat vis, propugnabant; hinc ad repellendum et prosequendum hostem
procurrebant. Patebat haec quoquo versus pedes XXX, sed parietum crassitudo
pedes V. Postea vero, ut est rerum omnium magister usus, hominum adhibita
sollertia inventum est magno esse usui posse, si haec esset in altitudinem
turris elata. Id hac ratione perfectum est.
[9] Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationem, eam in parietes
instruxerunt, ita ut capita tignorum extrema parietum structura tegerentur, ne
quid emineret, ubi ignis hostium adhaeresceret. Hanc super contignationem,
quantum tectum plutei ac vinearum passum est, laterculo adstruxerunt supraque
eum locum duo tigna transversa iniecerunt non longe ab extremis parietibus,
quibus suspenderent eam contignationem, quae turri tegimento esset futura,
supraque ea tigna directo transversas trabes iniecerunt easque axibus
religaverunt (has trabes paulo longiores atque eminentiores, quam extremi
parietes erant, effecerant, ut esset ubi tegimenta praependere possent ad
defendendos ictus ac repellendos, cum infra eam contignationem parietes
exstruerentur) eamque contabulationem summam lateribus lutoque constraverunt, ne
quid ignis hostium nocere posset, centonesque insuper iniecerunt, ne aut tela
tormentis immissa tabulationem perfringerent, aut saxa ex catapultis latericium
discuterent Storias autem ex funibus ancorariis tres in longitudinem parietum
turris latas IIII pedes fecerunt easque ex tribus partibus, quae ad hostes
vergebant, eminentibus trabibus circum turrim praependentes religaverunt; quod
unum genus tegimenti alils locis erant experti nullo telo neque tormento traici
posse. Ubi vero ea pars turris, quae erat perfecta, tecta atque munita est ab
omni ictu hostium, pluteos ad alia opera abduxerunt; turris tectum per se ipsum
pressionibus ex contignatione prima supendere ac tollere coeperunt Ubi, quantum
storiarum demissio patiebatur, tantum elevarant, intra haec tegimenta abditi
atque muniti parietes lateribus exstruebant rursusque alia pressione ad
aedificandum sibi locum expediebant. Ubi tempus alterius contabulationis
videbatur, tigna item ut primo tecta extremis lateribus instruebant exque ea
contignatione rursus summam contabulationem storiasque elevabant. Ita tuto ac
sine ullo vulnere ac periculo sex tabulata exstruxerunt fenestrasque, quibus in
locis visum est, ad tormenta mittenda in struendo reliquerunt.
[10] Ubi ex ea turri, quae circum essent opera, tueri se posse confisi sunt,
musculum pedes LX longum ex materia bipedali, quem a turri latericia ad hostium
turrim murumque perducerent, facere instituerunt; cuius musculi haec erat forma.
Duae primum trabes in solo aeque longae distantes inter se pedes IIII
collocantur, inque eis columellae pedum in altitudinem V defiguntur. Has inter
se capreolis molli fastigio coniungunt, ubi tigna, quae musculi tegendi causa
ponant, collocentur. Eo super tigna bipedalia iniciunt eaque laminis clavisque
religant. Ad extremum musculi tectum trabesque extremas quadratas regulas IIII
patentes digitos defigunt, quae lateres, qui super musculo struantur,
contineant. Ita fastigato atque ordinatim structo, ut trabes erant in capreolis
collocatae, lateribus lutoque musculus, ut ab igni, qui ex muro iaceretur, tutus
esset, contegitur. Super lateres coria inducuntur, ne canalibus aqua immissa
lateres diluere posset Coria autem, ne rursus igni ac lapidibus corrumpantur,
centonibus conteguntur. Hoc opus omne tectum vineis ad ipsam turrim perficiunt
subitoque inopinantibus hostibus machinatione navali, phalangis subiectis, ad
turrim hostium admovent, ut aedificio iungatur.
[11] Quo malo perterriti subito oppidani saxa quam maxima possunt vectibus
promovent praecipitataque muro in musculum devolvunt. Ictum firmitas materiae
sustinet, et quicquid incidit fastigio musculi elabitur. Id ubi vident, mutant
consilium: cupas taeda ac pice refertas incendunt easque de muro in musculum
devolvunt. Involutae labuntur, delapsae ab lateribus longuriis furcisque ab
opere removentur. Interim sub musculo milites vectibus infima saxa turris
hostium, quibus fundamenta continebantur, convellunt. Musculus ex turri
latericia a nostris telis tormentisque defenditur; hostes ex muro ac turibus
submoventur: non datur libera muri defendendi facultas. Compluribus iam
lapidibus ex ea, quae suberat, turri subductis repentina ruina pars eius turris
concidit, pars reliqua consequens procumbebat: cum hostes urbis direptione
perterriti inermes cum infulis se porta foras universi proripiunt ad legatos
atque exercitum supplices manus tendunt.
[12] Qua nova re oblata omnis administratio belli consistit, militesque aversi a
proelio ad studium audiendi et cognoscendi feruntur. Ubi hostes ad legatos
exercitumque pervenerunt, universi se ad pedes proiciunt; orant, ut adventus
Caesaris exspectetur: captam suam urbem videre: opera perfecta, turrim subrutam;
itaque ab defensione desistere. Nullam exoriri moram posse, quo minus, cum
venisset, si imperata non facerent ad nutum, e vestigio diriperentur. Docent, si
omnino turris concidisset, non posse milites contineri, quin spe praedae in
urbem irrumperent urbemque delerent. Haec atque eiusdem generis complura ut ab
hominibus doctis magna cum misericordia fletuque pronuntiantur.
[13] Quibus rebus commoti legati milites ex opere deducunt, oppuguatione
desistunt; operibus custodias relinquunt. Indutiarum quodam genere misericordia
facto adventus Caesaris exspectatur. Nullum ex muro, nullum a nostris mittitur
telum; ut re confecta omnes curam et diligentiam remittunt. Caesar enim per
litteras Trebonio magnopere mandaverat, ne per vim oppidum expugnari pateretur,
ne gravius permoti milites et defectionis odio et contemptione sui et diutino
labore omnes puberes interficerent; quod se facturos minabantur, aegreque tunc
sunt retenti, quin oppidum irrumperent, graviterque cam rem tulerunt, quod
stetisse per Treboninm, quo minus oppido potirentur, videbatur.
[14] At hostes sine fide tempus atque occasionem fraudis ac doli quaerunt
interiectisque aliquot diebus nostris languentibus atque animo remissis subito
meridiano tempore, cum alius discessisset, alius ex diutino labore in ipsis
operibus quieti se dedisset, arma vero omnia reposita contectaque essent, portis
se foras erumpunt, secundo magnoque vento ignem operibus inferunt. Hunc sic
distulit ventus, uti uno tempore agger, plueti, testudo, turris, tormenta
flammam conciperent et prius haec omnia consumerentur, quam, quemadmodum
accidisset, animadverti posset. Nostri repentina fortuna permoti arma, quae
possunt, arripiunt; alii ex castris sese incitant. Fit in hostes impetus; sed de
muro sagittis tormentisque fugientes persequi prohibentur. Illi sub murum se
recipiunt ibique musculum turrimque latericiam libere incendunt. Ita multorum
mensium labor hostium perfidia et vi tempestatis puncto temporis interiit.
Temptaverunt hoc idem Massilienses postero die. Eandem nacti tempestatem maiore
cum fiducia ad alteram turrim aggeremque eruptione pugnaverunt multumque ignem
intulerunt. Sed ut superioris temporis contentionem nostri omnem remiserant, ita
proximi diei casu admoniti omnia ad defensionem paraverant. Itaque multis
interfectis reliquos infecta re in oppidum reppulerunt.
[15] Trebonius ea, quae sunt amissa, multo majore militum studio administrare et
reficere instituit. Nam ubi tantos suos labores et apparatus male cecidisse
viderunt indutiisque per scelus violatis suam virtutem irrisui fore
perdoluerunt, quod, unde agger omnino comportari posset, nihil erat reliquum,
omnibus arboribus longe lateque in finibus Massiliensium excisis et convectis,
aggerem novi generis atque inauditum ex latericiis duobus muris senum pedum
crassitudine atque eorum murorum contignatione facere instituerunt aequa fere
altitudine, atque ille congesticius ex materia fuerat agger. Ubi aut spatium
inter muros aut imbecillitas materiae postulare videretur, pilae interponuntur,
traversaria tigna iniciuntur, quae firmamento esse possint, et quicquid est
contignatum cratibus consternitur, crates luto integuntur. Sub tecto miles
dextra ac sinistra muro tectus, adversus plutei obiectu, operi quaecumque sunt
usui sine periculo supportat. Celeriter res administratur; diuturni laboris
detrimentum sollertia et virtute militum brevi reconciliatur. Portae, quibus
locis videtur, eruptionis causa in muro relinquuntur.
[16] Quod ubi hostes viderunt, ea, quae vix longinquo spatio refici non posse
sperassent, paucorum dierum opera et labore ita refecta, ut nullus perfidiae
neque eruptioni locus esset nec quicquam omnino relinqueretur, qua aut telis
militibus aut igni operibus noceri posset, eodemque exemplo sentiunt totam
urbem, qua sit aditus ab terra, muro turribusque circumiri posse, sic ut ipsis
consistendi in suis munitionibus locus non esset, cum paene inaedificata muris
ab exercitu nostro moenia viderentur ac telum manu coniceretur, suorumque
tormentorum usum, quibus ipsi magna speravissent, spatio propinquitatis interire
parique condicione ex muro ac turribus bellandi data se virtute nostris
adaequare non posse intellegunt, ad easdem deditionis condiciones recurrunt.
[17] M. Varro in ulteriore Hispania initio cognitis eis rebus, quae sunt in
Italia gestae, diffidens Pompeianis rebus amicissime de Caesare loquebatur:
pracoccupatum sese legatione ab Cn. Pompeio teneri obstrictum fide;
necessitudinem quidem sibi nihilo minorem cum Caesare intercedere, neque se
ignorare, quod esset officium legati, qui fiduciariam operam obtineret, quae
vires suae, quae voluntas erga Caesarem totius provinciae. Haec omnibus ferebat
sermonibus neque se in ullam partem movebat. Postea vero, cum Caesarem ad
Massiliam detineri cognovit, copias Petreii cum exercitu Afranii esse
coniunctas, magna auxilia convenisse, magna esse in spe atque exspectari et
consentire omnem citeriorem provinciam, quaeque postea acciderant, de angustiis
ad Ilerdam rei fumentariae, accepit, atque haec ad eum latius atque inflatius
Afranius perscribebat, se quoque ad motus fortunae movere coepit.
[18] Delectum habuit tota provincia, legionibus completis duabus cohortes
circiter XXX alarias addidit. Frumenti magnum numerum coegit, quod
Massiliensibus, item quod Afranio Petreioque mitteret. Naves longas X Gaditanis
ut facerent imperavit, complures praeterea Hispali faciendas curavit. Pecuniam
omnem omniaque ornamenta ex fano Herculis in oppidum Gades contulit; eo sex
cohortes praesidii causa ex provincia misit Gaiumque Gallonium, equitem Romanum,
familiarem Domitii, qui eo procurandae hereditatis causa venerat missus a
Domitio, oppido Gadibus praefecit; arma omnia privata ac publica in domum
Gallonii contulit. Ipse habuit graves in Caesarem contiones. Saepe ex tribunali
praedicavit adversa Caesarem proelia fecisse, magnum numerum ab eo militum ad
Afranium perfugisse: haec se certis nuntiis, certis auctoribus comperisse.
Quibus rebus perterritos cives Romanos eius provinciae sibi ad rem publicam
administrandam HS | CLXXX | [18,000,000] et argenti pondo XX milia, tritici
modium CXX milia polliceri coegit. Quas Caesari esse amicas civitates
arbitrabatur, his graviora onera iniungebat praesidiaque eo deducebat et iudicia
in privatos reddebat qui verba atque orationem adversus rem publicam habuissent:
eorum bona in publicum addicebat, Provinciam omnem in sua et Pompei verba
iusiurandum adigebat. Cognitis eis rebus, quae sunt gestae in citeriore
Hispania, bellum parabat. Ratio autem haec erat belli, ut se cum II legionibus
Gades conferret, naves frumentumque omne ibi contineret; provinciam enim omnem
Caesaris rebus favere cognoverat. In insula frumento navibusque comparatis
bellum duci non difficile existimabat. Caesar, etsi multis necessariisque rebus
in Italiam revocabatur, tamen constituerat nullam partem belli in Hispaniis
relinquere, quod magna esse Pompei beneficia et magnas clientelas in citeriore
provincia sciebat.
[19] Itaque duabus legionibus missis in ulteriorem Hispaniam cum Q. Cassio,
tribuno plebis, ipse DC cum equitibus magnis itineribus progreditur edictumque
praemittit, ad quam diem magistratus principesque omnium civitatum sibi esse
praesto Cordubae vellet. Quo edicto tota provincia pervulgato nulla fuit
civitas, quin ad id tempus partem senatus Cordubam mitteret, non civis Romanus
paulo notior, quin ad diem conveniret. Simul ipse Cordubae conventus per se
portas Varroni clausit, custodias vigiliasque in turribus muroque disposuit,
cohortes duas, quae colonicae appellabantur, cum eo casu venissent, tuendi
oppidi causa apud se retinuit. Eisdem diebus Carmo nenses, quae est longe
firmissima totius provinciae civitas, deductis tribus in arcem oppidi cobortibus
a Varrone praesidio, per se cohortes eiecit portasque praeclusit.
[20] Hoc vero magis properare Varro, ut cum legionibus quam primum Gades
contenderet, ne itinere aut traiectu intercluderetur: tanta ac tam secunda in
Caesarem voluntas provinciae reperiebatur. Progresso ei paulo longius litterae
Gadibus redduntur: simulatque sit cognitum de edicto Caesaris, consensisse
Gaditanos principes eum tribunis cohortium, quae essent ibi in praesidio, ut
Gallonium ex oppido expellerent, urbem insulamque Caesari servarent. Hoc inito
consilio denuntiavisse Gallonio, ut sua sponte, dum sine periculo liceret,
excederet Gadibus; si id non fecisset, sibi consilium capturos. Hoc timore
adductum Gallonium Gadibus excessisse. His cognitis rebus altera ex duabus
legionibus, quae vernacula appellabatur, ex castris Varronis adstante et
inspectante ipso signa sustulit seseque Hispalim recepit atque in foro et
porticibus sine maleficio consedit. Quod factum adeo eius conventus cives Romani
comprobaverunt, ut domum ad se quisque hospitio cupidissime reciperet. Quibus
rebus perterritus Varro, cum itinere converso sese Italicam venturum
praemisisset, certior ab suis factus est praeclusas esse portas. Tum vero omni
interclusus itinere ad Caesarem mittit, paratum se esse legionem, cui iusserit,
tradere. Ille ad eum Sextum Caesarem mittit atque huic tradi iubet. Tradita
legione Varro Cordubam ad Caesarem venit; relatis ad eum publicis cum fide
rationibus quod penes eum est pecuniae tradit et, quid ubique habeat frumenti et
navium, ostendit.
[21] Caesar contione habita Cordubae omnibus generatim gratias agit: civibus
Romanis, quod oppidum in sua potestate studuissent habere; Hispanis, quod
praesidia expulissent; Gaditanis, quod conatus adversariorum infregissent
seseque in libertatem vindicassent; tribunis militum centurionibusque, qui eo
praesidii causa venerant, quod eorum consilia sua virtute confirmassent.
Pecunias, quas erant in publicum Varroni cives Romani polliciti, remittit; bona
restituit eis, quos liberius locutos hanc poenam tulisse cognoverat. Tributis
quibusdam populis publicis privatisque praemiis reliquos in posterum bona spe
complet biduumque Cordubae commoratus Gades proficiscitur; pecunias
monumentaque, quae ex fano Herculis collata erant in privatam domum, referri in
templum iubet. Provinciae Q. Cassium praeficit; huic III legiones attribuit.
Ipse eis navibus, quas M. Varro quasque Gaditani iussu Varronis fecerant,
Tarraconem paucis diebus pervenit. Ibi totius fere citerioris provinciae
legationes Caesaris adventum exspectabant. Eadem ratione privatim ac publice
quibusdam civitatibus habitis honoribus Tarracone discedit pedibusque Narbonem
atque inde Massiliam perverit, Ibi legem de dictatore latam seseque dictatorem
dictum a M. Lepido praetore cognoscit.
[22] Massilienses omnibus defessi malis, rei frumentariae ad summam inopiam
adducti, bis navali proelio superati, crebris eruptionibus fusi, gravi etiam
pestilentia conflictati ex diutina conclusione et mutatione victus (panico enim
vetere atque hordeo corrupto omnes alebantur, quod ad huiusmodi casus antiquitus
paratum in publicum contulerant) deiecta turri, labefacta magna parte muri,
auxiliis provinciarum et exercituum desperatis, quos in Caesaris potestatem
venisse cognoverant, sese dedere sine fraude constituunt. Sed paucis ante diebus
L. Domitius cognita Massiliensium voluntate navibus III comparatis, ex quibus
duas familiaribus suis attribuerat, unam ipse conscenderat nactus turbidam
tempestatem profectus est. Hunc conspicatae naves, quae iussu Bruti consuetudine
cotidiana ad portum excubabant, sublatis ancoris sequi coeperunt. Ex his unum
ipsius navigium contendit et fugere perseveravit auxilioque tempestatis ex
conspectu abiit, duo perterrita concursu nostrarum navium sese in portum
receperunt. Massilienses arma tormentaque ex oppido, ut est imperatum,
proferunt, naves ex portu navalibusque educunt, pecuniam ex publico tradunt.
Quibus rebus confectis Caesar magis eos pro nomine et vetustate, quam pro
meritis in se civitatis conservans duas ibi legiones praesidio relinquit,
ceteras in Italiam mittit; ipse ad urbem proficiscitur.
[23] Eisdem temporibus C. Curio in Africam profectus ex Sicilia et iam ab initio
copias P. Attii Vari despiciens duas legiones ex IIII, quas a Caesare acceperat,
D equites transportabat biduoque et noctibus tribus navigatione consumptis
appellit ad eum locum, qui appellatur Anquillaria. Hic locus abest a Clupeis
passuum XXII milia habetque non incommodam aestate stationem et duobus
eminentibus promuntoriis continetur. Huius adventum L. Caesar filius cum X
longis navibus ad Clupea praestolans, quas naves Uticae ex praedonum bello
subductas P. Attius reficiendas huius belli causa curaverat, veritus navium
multitudinem ex alto refugerat appulsaque ad proximum litus trireme constrata et
in litore relicta pedibus Adrumetum perfugerat. Id oppidum C. Considius Longus
unius legionis praesidio tuebatur. Reliquae Caesaris naves eius fuga se
Adrumetum receperunt. Hunc secutus Marcius Rufas quaestor navibus XII, quas
praesidio onerariis navibus Curio ex Sicilia eduxerat, postquam in litore
relictam navem conspexit, hanc remulco abstraxit; ipse ad C. Curionem cum classe
redit.
[24] Curio Marcium Uticam navibus praemittit; ipse eodem cum exercitu
proficiscitur biduique iter progressus ad flumen Bagradam pervenit. Ibi C.
Caninium Rebilum legatum cum legionibus reliquit; ipse cum equitatu antecedit ad
castra exploranda Cornelia, quod is locus peridoneus castris habebatur. Id autem
est iugum directum eminens in mare, utraque ex parte praeruptum atque asperum,
sed tamen paulo leniore fastigio ab ea parte, quae ad Uticam vergit. Abest
directo itinere ab Utica paulo amplius passuum milibus III. Sed hoc itinere est
fons, quo mare succedit longius, lateque is locus restagnat; quem si qui vitare
voluerit, sex milium circuitu in oppidum pervenit.
[25] Hoc explorato loco Curio castra Vari conspicit muro oppidoque coniuncta ad
portam, quae appellatur Belica, admodum munita natura loci, una ex parte ipso
oppido Utica, altero a theatro, quod est ante oppidum, substructionibus eius
operis maximis, aditu ad castra difficili et angusto. Simul animadvertit multa
undique portari atque agi plenissimis viis, quae repentini tumultus timore ex
agris in urbem conferantur. Huc equitatum mittit, ut diriperet atque haberet
loco praedae; eodemque tempore his rebus subsidio DC Numidae ex oppido
peditesque CCCC mittuntur a Varo, quos auxilii causa rex Iuba paucis diebus ante
Uticam miserat. Huic et paternum hospitium cum Pompeio et simultas cum Curione
intercedebat, quod tribunus plebis legem promulgaverat, qua lege regnum Iubae
publicaverat. Concurrunt equites inter se; neque vero primum impetum nostrorum
Numidae ferre potuerunt, sed interfectis circiter CXX reliqui se in castra ad
oppidum receperunt. Interim adventu longarum navium Curio pronuntiare onerariis
navibus iubet, quae stabant ad Uticam numero circiter CC, se in hostium
habiturum loco, qui non e vestigio ad castra Cornelia naves traduxisset. Qua
pronuntiatione facta temporis puncto sublatis ancoris omnes Uticam relinquunt et
quo imperatum est transeunt. Quae res omnium rerum copia complevit exercitum.
[26] His rebus gestis Curio se in castra ad Bagradam recipit atque universi
exercitus conclamatione imperator appellatur posteroque die exercitum Uticam
ducit et prope oppidum castra ponit. Nondum opere castrorum perfecto equites ex
statione nuntiant magna auxilia equitum peditumque ab rege missa Uticam venire;
eodemque tempore vis magna pulveris cernebatur, et vestigio temporis primum
agmen erat in conspectu. Novitate rei Curio permotus praemittit equites, qui
primum impetum sustineant ac morentur; ipse celeriter ab opere deductis
legionibus aciem instruit. Equitesque committunt proelium et, priusquam plane
legiones explicari et consistere possent, tota auxilia regis impedita ac
perturbata, quod nullo ordine et sine timore iter fecerant, in fugam coniciunt
equitatuque omni fere incolumi, quod se per litora celeriter in oppidum recepit,
magnum peditum numerum interficiunt.
[27] Proxima nocte centuriones Marsi duo ex castris Curionis cum manipularibus
suis XXII ad Attium Varum perfugiunt. Hi, sive vere quam habuerant opinionem ad
eum perferunt, sive etiam auribus Vari serviunt (nam, quae volumus, et credimus
libenter et, quae sentimus ipsi, reliquos sentire speramus), confirmant quidem
certe totius exercitus animos alienos esse a Curione maximeque opus esse in
conspectum exercitus venire et colloquendi dare facultatem. Qua opinione
adductus Varus postero die mane legiones ex castris educit. Facit idem Curio,
atque una valle non magna interiecta suas uterque copias instruit.
[28] Erat in exercitu Vari Sextus Quintilius Varus, quem fuisse Corfinii supra
demonstratum est. Hic dimissus a Caesare in Africam venerat, legionesque eas
traduxerat Curio, quas superioribus temporibus Corfinlo receperat Caesar, adeo
ut paucis mutatis centurionibus eidem ordines manipulique constarent. Hanc
nactus appellationis causam Quintilius circuire aciem Curionis atque obsecrare
milites coepit, ne primam sacramenti, quod apud Domitium atque apud se
quaestorem dixissent, memoriam deponerent, neu contra eos arma ferrent, qui
eadem essent usi fortuna eademque in obsidione perpessi, neu pro his pugnarent,
a quibus cum contumelia perfugae appellarentur. Huc pauca ad spem largitionis
addidit, quae ab sua liberalitate, si se atque Attium secuti essent, exspectare
deberent. Hac habita oratione nullam in partem ab exercitu Curionis fit
significatio, atque ita suas uterque copias reducit.
[29] At in castris Curionis magnus omnium incessit timor animis. Is variis
hominum sermonibus celeriter augetur. Unusquisque enim opiniones fingebat et ad
id, quod ab alio audierat, sui aliquid timoris addebat. Hoc ubi uno auctore ad
plures permanaverat, atque alius alii tradiderat, plures auctores eius rei
videbantur. Civile bellum; genus hominum, cui liceret libere facere et sequi,
quod vellet; legiones eae, quae paulo ante apud adversarios fuerant, nam etiam
Caesaris beneficium mutaverat consuetudo, qua offerrentur; municipia etiam
diversis partibus coniuncta, namque ex Marsis Pelignisque veniebant ei qui
superiore nocte: haec in contuberniis commilitesque nonnulli graviora; sermones
militum dubii durius accipiebantur, nonnulli etiam ab eis, qui diligentiores
videri volebant, fingebantur.
[30] Quibus de causis consilio convocato de summa rerum deliberare incipit.
Erant sententiae, quae conandum omnibus modis castraque Vari oppugnanda
censerent, quod in huiusmodi militum consiliis otium maxime contrarium esse
arbitrarentur; postremo praestare dicebant per virtutem in pugna belli fortunam
experiri, quam desertos et circumventos ab suis gravissimum supplicium perpeti.
Erant, qui censerent de tertia vigilia in castra Cornelia recedendum, ut maiore
spatio temporis interiecto militum mentes sanarentur, simul, si quid gravius
accidisset, magna multitudine navium et tutius et facilius in Siciliam receptus
daretur.
[31] Curio utrumque improbans consilium, quantum alteri sententiae deesset
animi, tantum alteri superesse dicebat: hos turpissimae fugae rationem habere,
illos etiam iniquo loco dimicandum putare. "Qua enim," inquit, "fiducia et opere
et natura loci munitissima castra expugnari posse confidimus? Aut vero quid
proficimus, si accepto magno detrimento ab oppugnatione castrorum discedimus?
Quasi non et felicitas rerum gestarum exercitus benevolentiam imperatoribus et
res adversae odia colligant! Castrorum autem mutatio quid habet nisi turpem
fugam et desperationem omnium et alienationem exercitus? Nam neque pudentes
suspicari oportet sibi parum credi, neque improbos scire sese timeri, quod his
licentiam timor augeat noster, illis studia deminuat." "Quod si iam," inquit,
"haec explorata habeamus, quae de exercitus alienatione dicuntur, quae quidem
ego aut omnino falsa aut certe minora opinione esse confido, quanto haec
dissimulari et occultari, quam per nos confirmari praestet? An non, uti corporis
vulnera, ita exercitus incommoda sunt tegenda, ne spem adversariis augeamus? At
etiam, ut media nocte proficiscamur, addunt, quo maiorem, credo, licentiam
habeant, qui peccare conentur. Namque huiusmodi res aut pudore aut metu
tenentur; quibus rebus nox maxime adversaria est. Quare neque tanti sum animi,
ut sine spe castra oppugnanda censeam, neque tanti timoris, uti spe deficiam,
atque omnia prius experienda arbitror magnaque ex parte iam me una vobiscum de
re iudicium facturum confido."
[32] Dimisso consilio contionem advocat militum. Commemorat, quo sit eorum usus
studio ad Corfinium Caesar, ut magnam partem Italiae beneficio atque auctoritate
eorum suam fecerit. "Vos enim vestrumque factum omnia," inquit, "deinceps
municipia sunt secuta, neque sine causa et Caesar amicissime de vobis et illi
gravissime iudicaverunt. Pompeius enim nullo proelio pulsus vestri facti
praeiudicio demotus Italia excessit; Caesar me, quem sibi carissimum habuit,
provinciam Siciliam atque Africam, sine quibus urbem atque Italiam tueri non
potest, vestrae fidei commisit. At sunt, qui vos hortentur, ut a nobis
desciscatis. Quid enim est illis optatius, quam uno tempore et nos circumvenire
et vos nefario scelere obstringere? aut quid irati gravius de vobis sentire
possunt, quam ut eos prodatis, qui se vobis omnia debere iudicant, in eorum
potestatem veniatis, qui se per vos perisse existimant? An vero in Hispania res
gestas Caesaris non audistis? duos pulsos exercitus, duos superatos duces, duas
receptas provincias? haec acta diebus XL, quibus in conspectum adversariorum
venerit Caesar? An, qui incolumes resistere non potuerunt, perditi resistant?
vos autem incerta victoria Caesarem secuti diiudicata iam belli fortuna victum
sequamini, cum vestri officii praemia percipere debeatis? Desertos enim se ac
proditos a vobis dicunt et prioris sacramenti mentionem faciunt. Vosne vero L.
Domitium, an vos Domitius deseruit? Nonne extremam pati fortunam paratos
proiecit ille? nonne sibi clam salutem fuga petivit? nonne proditi per illum
Caesaris beneficio estis conservati? Sacramento quidem vos tenere qui potuit,
cum proiectis fascibus et deposito imperio privatus et captus ipse in alienam
venisset potestatem? Relinquitur nova religio, ut eo neglecto sacramento, quo
tenemini, respiciatis illud, quod deditione ducis et capitis deminutione
sublatum est. At, credo, si Caesarem probatis, in me offenditis. Qui de meis in
vos meritis praedicaturus non sum, quae sunt adhuc et mea voluntate et vestra
exspectatione leviora; sed tamen sui laboris milites semper eventu belli praemia
petiverunt, qui qualis sit futurus, ne vos quidem dubitatis: diligentiam quidem
nostram aut, quem ad finem adhuc res processit, fortunam cur praeteream? An
poenitet vos, quod salvum atque incolumem exercitum nulla omnino nave desiderata
traduxerim? quod classem hostium primo impetu adveniens profligaverim? quod his
per biduum equestri proelio superaverim? quod ex portu sinuque adversariorum CC
naves oneratas abduxerim eoque illos compulerim, ut neque pedestri itinere neque
navibus commeatu iuvari possint? Hac vos fortuna atque his ducibus repudiatis
Corfiniensem ignominiam, Italiae fugam, Hispaniarum deditionem, Africi belli
praeiudicia, sequimini! Equidem me Caesaris militem dici volui, vos me
imperatoris nomine appellavistis. Cuius si vos poenitet, vestrum vobis
beneficium remitto, mihi meum nomen restituite, ne ad contumeliam honorem
dedisse videamini."
[33] Qua oratione permoti milites crebro etiam dicentern interpellabant, ut
magno cum dolore infidelitatis suspicionem sustinere viderentur, discedentem
vero ex contione universi cohortantur, magno sit animo, necubi dubitet proelium
committere et suam fidem virtutemque experiri. Quo facto commutata omnium et
voluntate et opinione consensu summo constituit Curio, cum primum sit data
potestas, proelio rem committere posteroque die productos eodem loco, quo
superioribus diebus constiterat, in acie collocat. Ne Varus quidem dubitat
copias producere, sive sollicitandi milites sive aequo loco dimicandi detur
occasio, ne facultatem praetermittat.
[34] Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est, non ita magna, at
difficili et arduo ascensu. Hanc uterque, si adversariorum copiae transire
conarentur, exspectabat, quo aequiore loco proelium committeret. Simul ab
sinistro cornu P. Attii equitatus omnis et una levis armaturae interiecti
complures, cum se in vallem demitterent, cernebantur. Ad eos Curio equitatum et
duas Marrucinorum cohortes mittit; quorum primum impetum equites hostium non
tulerunt, sed admissis equis ad suos refugerunt; relicti ab his, qui una
procurrerant levis armaturae, circumveniebantur atque interficiebantur ab
nostris. Huc tota Vari conversa acies suos fugere et concidi videbat. Tunc
Rebilus, legatus Caesaris, quem Curio secum ex Sicilia duxerat, quod magnum
habere usum in re militari sciebat, "perterritum," inquit, "hostem vides, Curio:
quid dubitas uti temporis opportunitate?" Ille unum elocutus, ut memoria
tenerent milites ea, quae pridie sibi confirmassent, sequi sese iubet et
praecurrit ante omnes. Adeo erat impedita vallis, ut in ascensu nisi sublevati a
suis primi non facile eniterentur. Sed praeoccupatus animus Attianorum militum
timore et fuga et caede suorum nihil de resistendo cogitabat, omnesque se iam ab
equitatu circumveniri arbitrabantur. Itaque priusquam telum abici posset, aut
nostri propius accederent, omnis Vari acies terga vertit seque in castra
recepit.
[35] Qua in fuga Fabius Pelignus quidam ex infimis ordinibus de exercitu
Curionis primus agmen fugientium consecutus magna voce Varum nomine appellans
requirebat, uti unus esse ex eius militibus et monere aliquid velle ac dicere
videretur. Ubi ille saepius appellatus aspexit ac restitit et, quis esset aut
quid vellet, quaesivit, umerum apertum gladio appetit paulumque afuit, quin
Varum interficeret; quod ille periculum sublato ad eius conatum scuto vitavit.
Fabius a proximis militibus circumventus interficitur. Hac fugientium
multitudine ac turba portae castrorum occupantur atque iter impeditur, pluresque
in eo loco sine vulnere quam in proelio aut fuga intereunt, neque multum afuit,
quin etiam castris expellerentur, ac nonnulli protinus eodem cursu in oppidum
contenderunt. Sed cum loci natura et munitio castrorum aditum prohibebant, tum
quod ad proelium egressi Curionis milites eis rebus indigebant, quae ad
oppugnationem castrorum erant usui. Itaque Curio exercitum in castra reducit
suis omnibus praeter Fabium incolumibus, ex numero adversariorum circiter DC
interfectis ac mille vulneratis; qui omnes discessu Curionis multique praeterea
per simulationem vulnerum ex castris in oppidum propter timorem sese recipiunt.
Qua re animadversa Varus et terrore exercitus cognito bucinatore in castris et
paucis ad speciem tabernaculis relictis de tertia vigilia silentio exercitum in
oppidum reducit.
[36] Postero die Curio obsidere Uticam et vallo circummunire instituit. Erat in
oppido multitudo insolens belli diuturnitate otii, Uticenses pro quibusdam
Caesaris in se beneficiis illi amicissimi, conventus is, qui ex variis generibus
constaret, terror ex superioribus proeliis magnus. Itaque de deditione omnes
palam loquebantur et cum P. Attio agebant, ne sua pertinacia omnium fortunas
perturbari vellet. Haec cum agerentur, nuntii praemissi ab rege Iuba venerunt,
qui ilium adesse cum magnis copiis dicerent et de custodia ac defensione urbis
hortarentur. Quac res eorum perterritos animos confirmavit.
[37] Nuntiabantur haec eadem Curioni, sed aliquamdiu fides fieri non poterat:
tantam habebat suarum rerum fiduciam. Iamque Caesaris in Hispania res secundae
in Africam nuntiis ac litteris perferebantur. Quibus omnibus rebus sublatus
nihil contra se regem nisurum existimabat. Sed ubi certis auctoribus comperit
minus V et XX milibus longe ab Utica eius copias abesse, relictis munitionibus
sese in castra Cornelia recepit. Huc frumentum comportare, castra munire,
materiam conferre coepit statimque in Siciliam misit, uti duae legiones
reliquusque equitatus ad se mitteretur. Castra erant ad bellum ducendum
aptissima natura loci et munitione et maris propinquitate et aquae et salis
copia, cuius magna vis iam ex proximis erat salinis eo congesta. Non materia
multitudine arborum, non frumentum, euius erant plenissimi agri, deficere
poterat. Itaque omnium suorum consensu Curio reliquas copias exspectare et
bellum ducere parabat.
[38] His constitutis rebus probatisque consiliis ex perfugis quibusdam oppidanis
audit Iubam revocatum finitimo bello et controversiis Leptitanorum restitisse in
regno, Saburram, eius praefectum, cum mediocribus copiis missum Uticae
appropinquare. His auctoribus temere credens consilium commutat et proelio rem
committere constituit. Multum ad hanc rem probandam adiuvat adulescentia,
magnitudo animi, superioris temporis proventus, fiducia rei bene gerendae. His
rebus impulsus equitatum omnem prima nocte ad castra hostium mittit ad flumen
Bagradam, quibus praeerat Saburra, de quo ante erat auditum; sed rex omnibus
copiis insequebatur et sex milium passuum intervallo a Saburra consederat.
Equites missi nocte iter conficiunt, imprudentes atque inopinantes hostes
aggrediuntur. Numidae enim quadam barbara consuetudine nullis ordinibus passim
consederant. Hos oppressos somno et dispersos adorti magnum eorum numerum
interficiunt; multi perterriti profugiunt. Quo facto ad Curionem equites
revertuntur captivosque ad eum reducunt.
[39] Curio cum omnibus copiis quarta vigilia exierat cohortibus V castris
praesidio relictis. Progressus milia passuum VI equites convenit, rem gestam
cognovit; e captivis quaerit, quis castris ad Bagradam praesit: respondent
Saburram. Reliqua studio itineris conficiendi quaerere praetermittit proximaque
respiciens signa, "videtisne," inquit, "milites, captivorum orationem cum
perfugis convenire? abesse regem, exiguas esse copias missas, quae paucis
equitibus pares esse non potuerint? Proinde ad praedam, ad gloriam properate, ut
iam de praemiis vestris et de referenda gratia cogitare incipiamus." Erant per
se magna, quae gesserant equites, praesertim cum eorum exiguus numerus cum tanta
multitudine Numidarum confertur. Haec tamen ab ipsis inflatius commemorabantur,
ut de suis homines laudibus libenter praedicant. Multa praeterea spolia
praeferebantur, capti homines equique producebantur, ut, quicquid intercederet
temporis, hoc omne victoriam morari videretur. Ita spei Curionis militum studia
non deerant. Equites sequi iubet sese iterque accelerat, ut quam maxime ex fuga
perterritos adoriri posset. At illi itinere totius noctis confecti subsequi non
poterant, atque alii alio loco resistebant. Ne haec quidem Curionem ad spem
morabantur.
[40] Iuba certior factus a Saburra de nocturno proelio II milia Hispanorum et
Gallorum equitum, quos suae custodiae causa circum se habere consuerat, et
peditum eam partem, cui maxime confidebat, Saburrae submisit; ipse cum reliquis
copiis elephantisque LX lentius subsequitur. Suspicatus praemissis equitibus
ipsum affore Curionem Saburra copias equitum peditumque instruit atque his
imperat, ut simulatione timoris paulatim cedant ac pedem referant: sese, cum
opus esset, signum proelii daturum et, quod rem postulare cognovisset,
imperaturum. Curio ad superiorem spem addita praesentis temporis olninione,
hostes fugere arbitratus copias ex locis superioribus in campum deducit.
[41] Quibus ex locis cum longius esset progressus, confecto iam labore exercitu
XII milium spatio constitit. Dat suis signum Saburra, aciem constituit et
circumire ordines atque hortari incipit; sed peditatu dumtaxat procul ad speciem
utitur, equites in aciem immittit. Non deest negotio Curio suosque hortatur, ut
spem omnem in virtute reponant. Ne militibus quidem ut defessis neque equitibus
ut paucis et labore confectis studium ad pugnandum virtusque deerat; sed hi
erant numero CC, reliqui in itinere substiterant. Hi, quamcumque in partem
impetum fecerant, hostes loco cedere cogebant, sed neque longius fugientes
prosequi neque vehementius equos incitare poterant. At equitatus hostium ab
utroque cornu circuire aciem nostram et aversos proterere incipit. Cum cohortes
ex acie procucurrissent, Numidae integri celeritate impetum nostrorum
effugiebant rurusque ad ordines suos se recipientes circuibant et ab acie
excludebant. Sic neque in loco manere ordinesque servare neque procurrere et
casum subire tutum videbatur. Hostium copiae submissis ab rege auxiliis crebro
augebantur; nostros vires lassitudine deficiebant, simul ei, qui vulnera
acceperant, neque acie excedere neque in locum tutum referri poterant, quod tota
acies equitatu hostium circumdata tenebatur. Hi de sua salute desperantes, ut
extremo vitae tempore homines facere consuerunt, aut suam mortem miserabantur
aut parentes suos commendabant, si quos ex eo periculo fortuna servare
potuisset. Plena erant omnia timoris et luctus.
[42] Curio, ubi perterritis omnibus neque cohortationes suas neque preces audiri
intellegit, unam ut in miseris rebus spem reliquam salutis esse arbitratus,
proximos colles capere universos atque eo signa inferri iubet. Hos quoque
praeoccupat missus a Saburra equitatus. Tum vero ad summam desperationem nostri
perveniunt et partim fugientes ab equitatu interficiuntur, partim integri
procumbunt. Hortatur Curionem Cn. Domitius, praefectus equitum, cum paucis
equitibus circumsistens, ut fuga salutem petat atque in castra contendat, et se
ab eo non discessurum pollicetur. At Curio numquam se amisso exercitu, quem a
Caesare fidei commissum acceperit, in eius conspectum reversurum confirmat atqne
ita proelians interficitur. Equites ex proelio perpauci se recipiunt; sed ei,
quos ad novissimum agmen equorum reficiendorum causa substitisse demonstratum
est, fuga totius exercitus procul animadversa sese incolumes in castra
conferunt. Milites ad unum omnes interficiuntur.
[43] His rebus cognitis Marcius Rufus quaestor in castris relictus a Curione
cohortatur suos, ne animo deficiant. Illi orant atque obsecrant, ut in Siciliam
navibus reportentur. Pollicetur magistrisque imperat navium, ut primo vespere
omnes scaphas ad litus appulsas habeant. Sed tantus fuit omnium terror, ut alii
adesse copias Iubae dicerent, alii cum legionibus instare Varum iamque se
pulverem venientium cernere, quarum rerum nihil omnino acciderat, alii classem
hostium celeriter advolaturam suspicarentur. Itaque perterritis omnibus sibi
quisque consulebat. Qui in classe erant, proficisci properabant. Horum fuga
navium onerariarum magistros incitabat; pauci lenunculi ad officium imperiumque
conveniebant. Sed tanta erat completis litoribus contentio, qui potissimum ex
magno numero conscenderent, ut multitudine atque onere nonnulli deprimerentur,
reliqui hoc timore propius adire tardarentur.
[44] Quibus rebus accidit, ut pauci milites patresque familiae, qui aut gratia
aut misericordia valerent aut naves adnare possent, recepti in Siciliam
incolumes pervenirent. Reliquae copiae missis ad Varum noctu legatorum numero
centurionibus sese ei dediderunt. Quarum cohortium milites postero die ante
oppidum Iuba conspicatus suam esse praedicans praedam magnam partem eorum
interfici iussit, paucos electos in regnum remisit, cum Varus suam fidem ab eo
laedi quereretur neque resistere auderet. Ipse equo in oppidum vectus
prosequentibus compluribus senatoribus, quo in numero erat Ser. Sulpicius et
Licinius Damasippus paucis, quae fieri vellet, Uticae constituit atque imperavit
diebusque post paucis se in regnum cum omnibus copiis recepit.
|
