| |
De Bello Civili
Il De bello civili abbraccia gli avvenimenti degli anni 49 e 48 a.C. La vicenda
ha inizio quando, nel gennaio del 49, vengono respinte dal senato le proposte di
Cesare per un componimento pacifico della contesa con Pompeo. Si ordina a Cesare
di abbandonare il comando delle legioni galliche e di rientrare a Roma come
semplice cittadino, se intende porre la sua candidatura al consolato per l'anno
successivo.
Dichiarato nemico della repubblica, Cesare marcia su Roma, mentre Pompeo, i
consoli e gran parte dei senatori fuggono dalla Capitale, per imbarcarsi poi a
Brindisi e trovare scampo a Durazzo. Cesare non giunge in tempo per bloccare
l'avversario e passa in Spagna: a Ilerda sbaraglia un esercito pompeiano (l. I).
Anche Marsiglia, che si era schierata dalla parte di Pompeo, cade in mano di
Cesare; in Africa Curione, legato di Cesare subisce una dura sconfitta e viene
ucciso (l. II). Nominato console, Cesare riprende la campagna contro Pompeo,
sbarca in Epiro e assedia Durazzo. Ma Pompeo riesce a creare gravi difficoltā
all'esercito avversario, forzando l'assedio. I due eserciti muovono quindi verso
l'interno. La battaglia decisiva viene combattuta a Farsālo in Tessaglia nel 48:
Pompeo, nonostante la superioritā delle forze e la richezza delle risorse, č
sconfitto, fugge in Egitto e qui viene ucciso (l. III).
Ai libri cesariani seguono tre operette anonime, il Bellum Alexandrinum, il
Bellum Africum e il Bellum Hispaniense, che narrano le vicende successive: la
campagna d'Egitto del 47, quella d'Africa (battaglia di Tapso) del 46 e quella
di Spagna (battaglia di Munda) del 45.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
LIBRO I
1] Litteris Cai Caesaris consulibus redditis aegre ab his impetratum est summa
tribunorum plebis contentione, ut in senatu recitarentur; ut vero ex litteris ad
senatum referretur, impetrari non potuit. Referunt consules de re publica [in
civitate]. [Incitat] L. Lentulus consul senatu rei publicae se non defuturum
pollicetur, si audacter ac fortiter sententias dicere velint; sin Caesarem
respiciant atque eius gratiam sequantur, ut superioribus fecerint temporibus, se
sibi consilium capturum neque senatus auctoritati obtemperaturum: habere se
quoque ad Caesaris gratiam atque amicitiam receptum. In eandem sententiam
loquitur Scipio: Pompeio esse in animo rei publicae non deesse, si senatus
sequatur; si cunctetur atque agat lenius, nequiquam eius auxilium, si postea
velit, senatum imploraturum.
[2] Haec Scipionis oratio, quod senatus in urbe habebatur Pompeiusque aberat, ex
ipsius ore Pompei mitti videbatur. Dixerat aliquis leniorem sententiam, ut primo
M. Marcellus, ingressus in eam orationem, non oportere ante de ea re ad senatum
referri, quam dilectus tota Italia habiti et exercitus conscripti essent, quo
praesidio tuto et libere senatus, quae vellet, decernere auderet; ut M. Calidius,
qui censebat, ut Pompeius in suas provincias proficieceretur, ne qua esset
armorum causa: timere Caesarem ereptis ab eo duabus legionibus, ne ad eius
periculum reservare et retinere eas ad urbem Pompeius videretur; ut M. Rufus,
qui sententiam Calidii paucis fere mutatis rebus sequebatur. Hi omnes convicio
L. Lentuli consulis correpti exagitabantur. Lentulus sententiam Calidii
pronuntiaturum se omnina negavit. Marcellus perterritus conviciis a sua
sententia discessit. Sic vocibus consulis, terrore praesentis exercitus, minis
amicorum Pompei plerique compulsi inviti et coacti Scipionis sententiam
sequuntur: uti ante certam diem Caesar exercitum dimittat; si non faciat, eum
adversus rem publicam facturum videri. Intercedit M. Antonius, Q. Cassius,
tribuni plebis. Refertur confestim de intersessione tribunorum. Dicuntur
sententiae graves; ut quisque acerbissime crudelissimeque dixit, ita quam maxime
ab inimicis Caesaris collaudatur.
[3] Misso ad vesperum senatu omnes, qui sunt eius ordinis, a Pompeio evocantur.
Laudat promptos Pompeius atque in posterum confirmat, segniores castigat atque
incitat. Multi undique ex veteribus Pompei exercitibus spe praemiorum atque
ordinum evocantur, multi ex duabus legionibus, quae sunt traditae a Caesare,
arcessuntur. Completur urbs et ipsum comitium tribunis, centurionibus, evocatis.
Omnes amici consulum, necessarii Pompei atque eorum, qui veteres inimicitias cum
Caesare gerebant, in senatum coguntur; quorum vocibus et concursu terrentur
infirmiores, dubii confirmantur, plerisque vero libere decernendi potestas
eripitur. Pollicetur L. Piso censor sese iturum ad Caesarem, item L. Roscius
praetor, qui de his rebus eum doceant: sex dies ad eam rem conficiendam spatii
postulant. Dicuntur etiam ab nonnullis sententiae, ut legati ad Caesarem
mittantur, qui voluntatem senatus ei proponant.
[4] Omnibus his resistitur, omnibusque oratio consulis, Scipionis, Catonis
opponitur. Catonem veteres inimicitiae Caesaris incitant et dolor repulsae.
Lentulus aeris alieni magnitudine et spe exercitus ac provinciarum et regum
appellandorum largitionibus movetur, seque alterum fore Sullam inter suos
gloriatur, ad quem summa imperii redeat. Scipionem eadem spes provinciae atque
exercituum impellit, quos se pro necessitudine partiturum cum Pompeio arbitratur,
simul iudiciorum metus, adulatio atque ostentatia sui et potentium, qui in re
publica iudiciisque tum plurimum pollebant. Ipse Pompeius, ab inimicis Caesaris
incitatus, et quod neminem dignitate secum exaequari volebat, totum se ab eius
amicitia averterat et cum communibus inimicis in gratiam redierat, quorum ipse
maximam partem illo affinitatis tempore iniunxerat Caesari; simul infamia duarum
legionum permotus, quas ab itinere Asiae Syriaeque ad suam potentiam
dominatumque converterat, rem ad arma deduci studebat.
[5] His de causis aguntur omnia raptim atque turbate. Nec docendi Caesaris
propinquis eius spatium datur, nec tribunis plebis sui periculi deprecandi neque
etiam extremi iuris intercessione retinendi, quod L. Sulla reliquerat, facultas
tribuitur, sed de sua salute septimo die cogitare coguntur, quod illi
turbulentissimi superioribus temporibus tribuni plebis octavo denique mense
suarum actionum respicere ac timere consuerant. Decurritur ad illud extremum
atque ultimum senatus consultum, quo nisi paene in ipso urbis incendio atque in
desperatione omnium salutis sceleratorum audacia numquam ante descensum est:
dent operam consules, praetores, tribuni plebis, quique pro consulibus sint ad
urbem, ne quid res publica detrimenti capiat. Haec senatusconsulto perscribuntur
a.d. VII Id. Ian. Itaque V primis diebus, quibus haberi senatus potuit, qua ex
die consulatum iniit Lentulus, biduo excepto comitiali et de imperio Caesaris et
de amplissimis viris, tribunis plebis, gravissime acerbissimeque decernitur.
Profugiunt statim ex urbe tribuni plebis seseque ad Caesarem conferunt. Is eo
tempore erat Ravennae exspectabatque suis lenissimis postulatis responsa, si qua
hominum aequitate res ad otium deduci posset.
[6] Proximis diebus habetur extra urbem senatus. Pompeius eadem illa, quae per
Scipionem ostenderat agit; senatus virtutem constantiamque collaudat; copias
suas exponit; legiones habere sese paratas X; praeterea cognitum compertumque
sibi alieno esse animo in Caesarem milites neque eis posse persuaderi, uti eum
defendant aut sequantur. Statim de reliquis rebus ad senatum refertur: tota
Italia delectus habeatur; Faustus Sulla propere in Mauretaniam mittatur; pecunia
uti ex aerario Pompeio detur. Refertur etiam de rege Iuba, ut socius sit atque
amicus; Marcellus vero passurum se in praesentia negat. De Fausto impedit
Philippus, tribunus plebis. De reliquis rebus senatusconsulta perscribuntur.
Provinciae privatis decernuntur duae consulares, reliquae praetoriae. Scipioni
obvenit Syria, L. Domitio Gallia; Philippus et Cotta privato consilio
praetereuntur, neque eorum sortes deiciuntur. In reliquas provincias praetores
mittuntur. Neque exspectant, quod superioribus annis acciderat, ut de eorum
imperio ad popullim feratur paludatique votis nuncupatis exeant. Consules, quod
ante id tempus accidit nunquam, ex urbe proficiscuntur, lictoresque habent in
urbe et Capitolio privati contra omnia vetustatis exempla. Tota Italia delectus
habentur, arma imperantur; pecuniae a municipiis exiguntur, e fanis tolluntur:
omnia divina humanaque iura permiscentur.
[7] Quibus rebus cognitis Caesar apud milites contionatur. Omnium temporum
iniurias inimicorum in se commemorat; a quibus deductum ac depravatum Pompeium
queritur invidia atque obtrectatione laudis suae, cuius ipse honori et dignitati
semper faverit adiutorque fuerit. Novum in re publica introductum exemplum
queritur, ut tribunicia intercessio armis notaretur atque opprimeretur, quae
superioribus annis armis esset restituta. Sullam nudata omnibus rebus tribunicia
potestate tamen intercessionem liberam reliquisse. Pompeium, qui amissa
restituisse vldeatur, dona etiam, quae ante habuerint, ademisse. Quotienscumque
sit decretum, darent operam magistratus, ne quid res publica detrimenti caperet
(qua voce et quo senatus consulto populus Romanus ad arma sit vocatus), factum
in perniciosis legibus, in vi tribunicia, in secessione populi templis locisque
editioribus occupatis: atque haec superioris aetatis exempla expiata Saturnini
atque Gracchorum casibus docet; quarum rerum illo tempore nihil factum, ne
cogitatum quidem. nulla lex promulgata, non cum populo agi coeptum, nulla
secessio facta. Hortatur, cuius imperatoris ductu v VIIII annis rem publicam
felicissime gesserint plurimaque proelia secunda fecerint, omnem Galliam
Germaniamque pacaverint, ut eius existimationem dignitatemque ab inimicis
defendant. Conclamant legionis XIII, quae aderat, milites--hanc enim initio
tumultus evocaverat, reliquae nondum convenerant--sese paratos esse imperatoris
sui tribunorumque plebis iniurias defendere.
[8] Cognita militum voluntate Ariminum cum ea legione proficiscitur ibique
tribunos plebis, qui ad eum profugerant, convenit; reliquas legiones ex hibernis
evocat et subsequi iubet. Eo L. Caesar adulescens venit, cuius pater Caesaris
erat legatus. Is reliquo sermone confecto, cuius rei causa venerat, habere se a
Pompeio ad eum privati officii mandata demonstrat: velle Pompeium se Caesari
purgatum, ne ea, quae rei publicae causa egerit, in suam contumeliam vertat.
Semper se rei publicae commoda privatis necessitudinibus habuisse potiora.
Caesarem quoque pro sua dignitate debere et studium et iracundiam suam rei
publicae dimittere neque adeo graviter irasci inimicis, ut, cum illis nocere se
speret, rei publicae noceat. Pauca eiusdem generis addit cum excusatione Pompei
coniuncta. Eadem fere atque eisdem verbis praetor Roscius agit cum Caesare
sibique Pompeium commemorasse demonstrat.
[9] Quae res etsi nihil ad levandas iniurias pertinere videbantur, tamen idoneos
nactus homines, per quos ea, quae vellet, ad eum perferrentur, petit ab utroque,
quoniam Pompei mandata ad se detulerint, ne graventur sua quoque ad eum
postulata deferre, si parvo labore magnas controversias tollere atque omnem
Italiam metu liberare possint. Sibi semper primam rei publicae fuisse dignitatem
vitaque potiorem. Doluisse se, quod populi Romani beneficium sibi per
contumeliam ab inimicis extorqueretur, ereptoque semenstri imperio in urbem
retraheretur, cuius absentis rationem haberi proximis comitiis populus iussisset.
Tamen hanc iacturam honoris sui rei publicae causa aequo animo tulisse; cum
litteras ad senatum miserit, ut omnes ab exercitibus discederent, ne id quidem
impetravisse. Tota Italia delectus haberi, retineri legiones II, quae ab se
simulatione Parthici belli sint abductae, civitatem esse in armis. Quonam haec
omnia nisi ad suam perniciem pertinere? Sed tamen ad omnia se descendere paratum
atque omnia pati rei publicae causa. Proficiscatur Pompeius in suas provincias,
ipsi exercitus dimittant, discedant in Italia omnes ab armis, metus e civitate
tollatur, libera comitia atque omnis res publica senatui populoque Romano
permittatur. Haec quo facilius certisque condicionibus fiant et iureiurando
sanciantur, aut ipse propius accedat aut se patiatur accedere: fore uti per
colloquia omnes controversiae componantur.
[10] Acceptis mandatis Roscius cum L. Caesare Capuam pervenit ibique consules
Pompeiumque invenit; postulata Caesaris renuntiat. Illi deliberata re respondent
scriptaque ad eum mandata per eos remittunt; quorum haec erat summa: Caesar in
Galliam reverteretur, Arimino excederet, exercitus dimitteret; quae si fecisset,
Pompeium in Hispanias iturum. Interea, quoad fides esset data Caesarem facturum,
quae polliceretur, non intermissuros consules Pompeiumque delectus.
[11] Erat iniqua condicio postulare, ut Caesar Arimino excederet atque in
provinciam reverteretur, ipsum et provincias et legiones alienas tenere;
exercitum Caesaris velle dimitti, delectus habere; polliceri se in provineiam
iturum neque, ante quem diem iturus sit, definire, ut, si peracto consulatu
Caesar profectus esset, nulla tamen mendacii religione obstrictus videretur;
tempus vero colloquio non dare neque accessurum polliceri magnam pacis
desperationem afferebat. Itaque ab Arimino M. Antonium cum cohortibus V Arretium
mittit; ipse Arimini cum duabus subsistit ibique delectum habere instituit;
Pisaurum, Fanum, Anconam singulis cohortibua occupat.
[12] Interea certior factus Iguium Thermum praetorem cohortibus V tenere,
oppidum munire, omniumque esse Iguvinorum optimam erga se voluntatem, Curionem
cum tribus cohortibus, quas Pisauri et Arimini habebat, mittit. Cuius adventu
cognito diffisus municipii voluntati Thermus cohortes ex urbe reducit et
profugit. Milites in itinere ab eo discedunt ac domum revertuntur. Curio summa
omnium voluntate Iguvium recepit. Quibus rebus cognitis confisus municipiorum
voluntatibus Caesar cohortes legionis XIII ex praesidiis deducit Auximumque
proficiscitur; quod oppidum Attius cohortibus introductis tenebat delectumque
toto Piceno circummissis senatoribus habebat.
[13] Adventu Caesaris cognito decuriones Auximi ad Attium Varum frequentes
conveniunt; docent sui iudicii rem non esse; neque se neque reliquos municipes
pati posse C. Caesarem imperatorem, bene de re publica meritum, tantis rebus
gestis oppido moenibusque prohiberi; proinde habeat rationem posteritatis et
periculi sui. Quorum oratione permotus Varus praesidium, quod introduxerat, ex
oppido educit ac profugit. Hunc ex primo ordine pauci Caesaris consecuti milites
consistere coegerunt. Commisso proelio deseritur a suisVarus; nonnulla pars
militum domum discedit; reliqui ad Caesarem perveniunt, atque una cum eis
deprensus L. Pupius, primi pili centurio, adducitur, qui hunc eundem ordinem in
exercitu Cn. Pompei antea duxerat. At Caesar milites Attianos collaudat, Pupium
dimittit, Auximatibus agit gratias seque eorum facti memorem fore pollicetur.
[14] Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, ut cum Lentulus
consul ad aperiendum aerarium venisset ad pecuniamque Pompeio ex senatusconsulto
proferendam, protinus aperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. Caesar enim
adventare iam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur. Hunc Marcellus
collega et plerique magistratus consecuti sunt. Cn. Pompeius pridie eius diei ex
urbe profectus iter ad legiones habebat, quas a Caesare acceptas in Apulia
hibernorum causa disposuerat. Delectus circa urbem intermittuntur; nihil citra
Capuam tutum esse omnibus videtur. Capuae primum se confirmant et colligunt
delectumque colonorum, qui lege Iulia Capuam deducti erant, habere instituunt;
gladiatoresque, quos ibi Caesar in ludo habebat, ad forum productos Lentulus spe
libertatis confirmat atque iis equos attribuit et se sequi iussit; quos postea
monitus ab suis, quod ea res omnium iudicio reprehendebatur, circum familias
conventus Campani custodiae causa distribuit.
[15] Auximo Caesar progressus omnem agrum Picenum percurrit. Cunctae earum
regionum praefecturae libentissimis animis eum recipiunt exercitumque eius
omnibus rebus iuvant. Etiam Cingulo, quod oppidum Labienus constituerat suaque
pecunia exaedificaverat, ad eum legati veniunt quaeque imperaverit se
cupidissime facturos pollicentur. Milites imperat: mittunt. Interea legio XII
Caesarem consequitur. Cum his duabus Asculum Picenulu proficiscitur. Id oppidum
Lentulus Spinther X cohortibus tenebat; qui Caesaris adventu cognito profugit ex
oppido cohortesque secum abducere conatus magna parte militum deseritur.
Relictus in itinere cum paucis incidit in Vibullium Rufum missum a Pompeio in
agrum Picenum confirmandorum hominum causa. A quo factus Vibullius certior, quae
res in Piceno gererentur, milites ab eo accipit, ipsum dimittit. Item ex
finitimis regionibus quas potest contrahit cohortes ex delectibus Pompeianis; in
his Camerino fugientem Lucilium Hirrum cum sex cohortibus, quas ibi in praesidio
habuerat, excipit; quibus coactis XII efficit. Cum his ad Domitium Ahenobarbum
Corfinium magnis itineribus pervenit Caesaremque adesse cum legionibus duabus
nuntiat. Domitius per se circiter XX cohortes Alba, ex Marsis et Paelignis,
finitimis ab regionibus coegerat.
[16] Recepto Firmo expulsoque Lentulo Caesar conquiri milites, qui ab eo
discesserant, delectumque institui iubet; ipse unum diem ibi rei frumentariae
causa moratus Corfinium contendit. Eo cum venisset, cohortes V praemissae a
Domitio ex oppido pontem fluminis interrumpebant, qui erat ab oppido milia
passuum circiter III. Ibi cum antecursoribus Caesaris proelio commisso celeriter
Domitiani a ponte repulsi se in oppidum receperunt. Caesar legionibus
transductis ad oppidum constitit iuxtaque murum castra posuit.
[17] Re cognita Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos regionum magno proposito
praemio cum litteris mittit, qui petant atque orent, ut sibi subveniat: Caesarem
duobus exercitibus et locorum angustiis facile intercludi posse frumentoque
prohiberi. Quod nisi fecerit, se cohortesque amplius XXX magnumque numerum
senatorum atque equitum Romanorum in periculum esse venturum. Interim suos
cohortatus tormenta in muris disponit certasque cuique partes ad custodiam urbis
attribuit; militibus in contione agros ex suis possessionibus pollicetur,
quaterna in singulos iugera, et pro rata parte centurionibus evocatisque.
[18] Interim Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a Corfinio VII milium
intervallo abest, cupere ea facere, quae vellet, sed a Q. Lucretio senatore et
Attio Peligno prohiberi, qui id oppidum VII cohortium praesidio tenebant. Mittit
eo M. Antonium cum legionis XIII cohortibus V. Sulmonenses simulatque signa
nostra viderunt, portas aperuerunt universique, et oppidani et milites, obviam
gratulantes Antonio exierunt. Lucretius et Attius de muro se deiecerunt. Attius
ad Antonium deductus petit ut ad Caesarem mitteretur. Antonius cum cohortibus et
Attio eodem die, quo profectus erat, revertitur. Caesar eas cohortes cum
exercitu suo coniunxit Attiumque incolumem dimisit. Caesar primis diebus castra
magnis operibus munire et ex finitimis municipiis frumentum comportare
reliquasque copias exspectare instituit. Eo triduo legio VIII ad eum venit
cohortesque ex novis Galliae dilectibus XXII equitesque ab rege Norico circiter
CCC. Quorum adventu altera castra ad alteram oppidi partem ponit; his castris
Curionem praefecit. Reliquis diebus oppidum vallo castellisque circummunire
instituit. Cuius operis maxima parte effecta eodem fere tempore missi a Pompeio
revertuntur.
[19] Litteris perlectis Domitius dissimulans in consilio pronuntiat Pompeium
celeriter subsidio venturum hortaturque eos, ne animo deficiant quaeque usui ad
defendendum oppidum sint parent. Ipse arcano cum paucis familiaribus suis
colloquitur consiliumque fugae capere constituit. Cum vultus Domiti cum oratione
non consentiret, atque omnia trepidantius timidiusque ageret, quam superioribus
diebus consuesset, multumque cum suis consiliandi causa secreto praeter
consuetudinem colloqueretur, concilia conventusque hominum fugeret, res diutius
tegi dissimularique non potuit. Pompeius enim rescripserat: sese rem in summum
periculum deducturum non esse, neque suo consilio aut voluntate Domitium se in
oppidum Corfinium contulisse; proinde, si qua fuisset facultas, ad se cum
omnibus copiis veniret. Id ne fieri posset, obsidione atque oppidi
circummunitione fiebat.
[20] Divulgato Domiti consilio milites, qui erant Corfinii, prima vesperi
secessionem faciunt atque ita inter se per tribunos militum centurionesque atque
honestissimos sui generis colloquuntur: obsideri se a Caesare, opera
munitionesque prope esse perfectas; ducem suum Domitium, cuius spe atque fiducia
permanserint, proiectis omnibus fugae consilium capere: debere se suae salutis
rationem habere. Ab his primo Marsi dissentire incipiunt eamque oppidi partem,
quae munitissima videretur, occupant, tantaque inter eos dissensio exsistit, ut
manum conserere atque armis dimicare conentur; post paulo tamen internuntiis
ultro citroque missis quae ignorabant, de L. Domiti fuga, cognoscunt. Itaque
omnes uno consilio Domitium productum in publicum circumsistunt et custodiunt
legatosque ex suo numero ad Caesarem mittunt: sese paratos esse portas aperire,
quaeque imperaverit facere et L. Domitium vivum in eius potestati tradere.
[21] Quibus rebus cognitis Caesar, etsi magni interesse arbitrabatur quam primum
oppido potiri cohortesque ad se in castra traducere, ne qua aut largitionibus
aut animi confirmatione aut falsis nuntiis commutatio fieret voluntatis, quod
saepe in bello parvis momentis magni casus intercederent, tamen veritus, ne
militum introitu et nocturni temporis licentia oppidum diriperetur, eos, qui
venerant, collaudat atque in oppidum dimittit, portas murosque adservari iubet.
Ipse eis operibus, quae facere instituerat, milites disponit non certis spatiis
intermissis, ut erat superiorum dierum consuetudo, sed perpetuis vigiliis
stationibusque, ut contingant inter se atque omnem munitionem expleant; tribunos
militum et praefectos circummittit atque hortatur, non solum ab eruptionibus
caveant, sed etiam singulorum hominum occultos exitus adservent. Neque vero tam
remisso ac languido animo quisquam omnium fuit, qui ea nocte conquieverit. Tanta
erat summae rerum exspectatio, ut alius in aliam partem mente atque animo
traheretur, quid ipsis Corfiniensibus, quid Domitio, quid Lentulo, quid reliquis
accideret, qui quosque eventus exciperent.
[22] Quarta vigilia circiter Lentulus Spinther de muro cum vigiliis
custodibusque nostris colloquitur; velle, si sibi fiat potestas, Caesarem
convenire. Facta potestate ex oppido mittitur, neque ab eo prius Domitiani
milites discedunt, quam in conspectum Caesaris deducatur. Cum eo de salute sua
agit, orat atque obsecrat, ut sibi parcat, veteremque amicitiam commemorat
Caesarisque in se beneficia exponit; quae erant maxima: quod per eum in
collegium pontificum venerat, quod provinciam Hispaniam ex praetura habuerat,
quod in petitione consulatus erat sublevatus. Cuius orationem Caesar interpellat:
se non maleficii causa ex provincia egressum, sed uti se a contumeliis
inimicorum defenderet, ut tribunos plebis in ea re ex civitate expulsos in suam
dignitatem restitueret, ut se et populum Romanum factione paucorum oppressum in
libertatem vindicaret. Cuius oratione confirmatus Lentulus, ut in oppidum
reverti liceat, petit: quod de sua salute impetraverit, fore etiam reliquis ad
suam spem solatio; adeo esse perterritos nonnullos, ut suae vitae durius
consulere cogantur. Facta potestate discedit.
[23] Caesar, ubi luxit, omnes senatores senatorumque liberos, tribunos militum
equitesque Romanos ad se produci iubet. Erant quinquaginta; ordinis senatorii L.
Domitius, P. Lentulus Spinther, L. Caecilius Rufus, Sex. Quintilius Varus
quaestor, L. Rubrius; praeterea filius Domiti aliique complures adulescentes et
magnus numerus equitum Romanorum et decurionum, quos ex municipiis Domitius
evocaverat. Hos omnes productos a contumeliis militum conviciisque prohibet;
pauca apud eos loquitur, [queritur] quod sibi a parte eorum gratia relata non
sit pro suis in eos maximis beneficiis; dimittit omnes incolumes. HS |LX|, quod
advexerat Domitius atque in publico deposuerat, allatum ad se ab IIII viris
Corfiniensibus Domitio reddit, ne continentior in vita hominum quam in pecunia
fuisse videatur, etsi eam pecuniam publicam esse constabat datamque a Pompeio in
stipendium. Milites Domitianos sacramentum apud se dicere iubet atque eo die
castra movet iustumque iter conficit VII omnino dies ad Corfinium commoratus, et
per fines Marrucinorum, Frentranorum, Larinatium in Apuliam pervenit.
[24] Pompeius his rebus cognitis, quae erant ad Corfinium gestae, Luceria
proficiscitur Canusium atque inde Brundisium. Copias undique omnes ex novis
dilectibus ad se cogi iubet; servos, pastores armat atque eis equos attribuit;
ex his circiter CCC equites conficit. L. Manlius praetor Alba cum cohortibus sex
profugit, Rutilius Lupus praetor Tarracina cum tribus; quae procul equitatum
Caesaris conspicatae, cui praeerat Vibius Curius, relicto praetore signa ad
Curium transferunt atque ad eum transeunt. Item reliquis itineribus nonnullae
cohortes in agmen Caesaris, aliae in equites incidunt. Reducitur ad eum
deprensus ex itinere N. Magius Cremona, praefectus fabrum Cn. Pompei. Quem
Caesar ad eum remittit cum mandatis: quoniam ad id tempus facultas colloquendi
non fuerit, atque ipse Brundisium sit venturus, interesse rei publicae et
communis salutis se cum Pompeio colloqui; neque vero idem profici longo itineris
spatio, cum per alios condiciones ferantur, ac si coram de omnibus condicionibus
disceptetur.
[25] His datis mandatis Brundisium cum legionibus VI pervenit, veteranis III et
reliquis, quas ex novo dilectu confecerat atque in itinere compleverat;
Domitianas enim cohortes protinus a Corfinio in Siciliam miserat. Reperit
consules Dyrrachium profectos cum magna parte exercitus, Pompeium remanere
Brundisii cum cohortibus viginti; neque certum inveniri poterat, obtinendine
Brundisii causa ibi remansisset, quo facilius omne Hadriaticum mare ex ultimis
Italiae partibus regionibusque Graeciae in potestate haberet atque ex utraque
parte bellum administrare posset, an inopia navium ibi restitisset, veritusque
ne ille Italiam dimittendam non existimaret, exitus administrationesque
Brundisini portus impedire instituit. Quorum operum haec erat ratio. Qua fauces
erant angustissimae portus, moles atque aggerem ab utraque parte litoris
iaciebat, quod his locis erat vadosum mare. Longius progressus, cum agger
altiore aqua contineri non posset, rates duplices quoquo versus pedum XXX e
regione molis collocabat. Has quaternis ancoris ex IIII angulis destinabat, ne
fluctibus moverentur. His perfectis collocatisque alias deinceps pari
magnitudine rates iungebat. Has terra atque aggere integebat, ne aditus atque
incursus ad defendendum impediretur. A fronte atque ab utroque latere cratibus
ac pluteis protegebat; in quarta quaque earum turres binorum tabulatorum
excitabat, quo commodius ab impetu navium incendiisque defenderet.
[26] Contra haec Pompeius naves magnas onerarias, quas in portu Brundisino
deprehenderat, adornabat. Ibi turres cum ternis tabulatis erigebat easque multis
tormentis et omni genere telorum completas ad opera Caesaris adpellebat, ut
rates perrumperet atque opera disturbaret. Sic cotidie utrimque eminus fundis,
sagittis reliquisque telis pugnabatur. Atque haec Caesar ita administrabat, ut
condiciones pacis dimittendas non existimaret; ac tametsi magnopere admirabatur
Magium, quem ad Pompeium cum mandatis miserat, ad se non remitti, atque ea res
saepe temptata etsi impetus eius consiliaque tardabat, tamen omnibus rebus in eo
perseverandum putabat. Itaque Caninium Rebilum legatum, familiarem
necessariumque Scriboni Libonis, mittit ad eum colloquii causa; mandat, ut
Libonem de concilianda pace hortetur; imprimis, ut ipse cum Pompeio
colloqueretur, postulat; magnopere sese confidere demonstrat, si eius rei sit
potestas facta, fore, ut aequis condicionibus ab armis discedatur. Cuius rei
magnam partem laudis atque existimationis ad Libonem perventuram, si illo
auctore atque agente ab armis sit discessum. Libo a colloquio Canini digressus
ad Pompeium proficiscitur. Paulo post renuntiat, quod consules absint, sine
illis non posse agi de compositione. Ita saepius rem frustra temptatam Caesar
aliquando dimittendam sibi iudicat et de bello agendum.
[27] Prope dimidia parte operis a Caesare effecta diebusque in ea re consumptis
VIIII naves a consulibus Dyrrachio remissae, quae priorem partem exercitus eo
deportaverant, Brundisium revertuntur. Pompeius sive operibus Caesaris permotus
sive etiam quod ab initio Italia excedere constituerat, adventu navium
profectionem parare incipit et, quo facilius impetum Caesaris tardaret, ne sub
ipsa profectione milites oppidum irrumperent, portas obstruit, vicos plateasque
inaedificat, fossas transversas viis praeducit atque ibi sudes stipitesque
praeacutos defigit. Haec levibus cratibus terraque inaequat; aditus autem atque
itinera duo, quae extra murum ad portum ferebant, maximis defixis trabibus atque
eis praeacutis praesepit. His paratis rebus milites silentio naves conscendere
iubet, expeditos autem ex evocatis, sagittariis funditoribusque raros in muro
turribusque disponit. Hos certo signo revocare constituit, cum omnes milites
naves conscendissent, atque eis expedito loco actuaria navigia relinquit.
[28] Brundisini Pompeianorum militum iniuriis atque ipsius Pompei contumeliis
permoti Caesaris rebus favebant. Itaque cognita Pompei profectione
concursantibus illis atque in ea re occupatis vulgo ex tectis significabant. Per
quos re cognita Caesar scalas parari militesque armari iubet, ne quam rei
gerendae facultatem dimittat. Pompeius sub noctem naves solvit. Qui erant in
muro custodiae causa collocati, eo signo, quod convenerat, revocantur notisque
itineribus ad naves decurrunt. Milites positis scalis muros ascendunt, sed
moniti a Brundisinis, ut vallum caecum fossasque caveant, subsistunt et longo
itinere ab his circumducti ad portum perveniunt duasque naves cum militibus,
quae ad moles Caesaris adhaeserant, scaphis lintribusque reprehendunt,
reprehensas excipiunt.
[29] Caesar etsi ad spem conficiendi negotii maxime probabat coactis navibus
mare transire et Pompeium sequi, priusquam ille sese transmarinis auxiliis
confirmaret, tamen eius rei moram temporisque longinquitatem timebat, quod
omnibus coactis navibus Pompeius praesentem facultatem insequendi sui ademerat.
Relinquebatur, ut ex longinquioribus regionibus Galliae Picenique et a freto
naves essent exspectandae. Id propter anni tempus longum atque impeditum
videbatur. Interea veterem exercitum, duas Hispanias confirmari, quarum erat
altera maximis beneficiis Pompei devincta, auxilia, equitatum parari, Galliam
Italiamque temptari se absente nolebat.
[30] Itaque in praesentia Pompei sequendi rationem omittit, in Hispaniam
proficisci constituit: duumviris municipiorum omnium imperat, ut naves
conquirant Brundisiumque deducendas curent. Mittit in Sardiniam cum legione una
Valerium legatum, in Siciliam Curionem pro praetore cum legionibus duabus;
eundem, cum Siciliam recepisset, protinus in Africam traducere exercitum iubet.
Sardiniam obtinebat M. Cotta, Siciliam M. Cato; Africam sorte Tubero obtinere
debebat. Caralitani, simul ad se Valerium mitti audierunt, nondum profecto ex
Italia sua sponte Cottam ex oppido eiciunt. Ille perterritus, quod omnem
provinciam consentire intellegebat, ex Sardinia in Africam profugit. Cato in
Sicilia naves longas veteres reficiebat, novas civitatibus imperabat. Haec magno
studio agebat. In Lucanis Brutiisque per legatos suos civium Romanorum delectus
habebat, equitum peditumque certum numerum a civitatibus Siciliae exigebat.
Quibus rebus paene perfectis adventu Curionis cognito queritur in contione sese
proiectum ac proditum a Cn. Pompeio, qui omnibus rebus imparatissimis non
necessarium bellum suscepisset et ab se reliquisque in senatu interrogatus omnia
sibi esse ad bellum apta ac parata confirmavisset. Haec in contione questus ex
provincia fugit.
[31] Nacti vacuas ab imperiis Sardiniam Valerius, Curio Siciliam, cum
exercitibus eo perveniunt. Tubero cum in Africam venisset, invenit in provincia
cum imperio Attium Varum; qui ad Auximum, ut supra demonstravimus, amissis
cohortibus protinus ex fuga in Africam pervenerat atque eam sua sponte vacuam
occupaverat delectuque habito duas legiones effecerat, hominum et locorum
notitia et usu eius provinciae nactus aditus ad ea conanda, quod paucis ante
annis ex praetura eam provinciam obtinuerat. Hic venientem Uticam navibus
Tuberonem portu atque oppido prohibet neque adfectum valetudine filium exponere
in terra patitur, sed sublatis ancoris excedere eo loco cogit.
[32] His rebus confectis Caesar, ut reliquum tempus a labore intermitteretur,
milites in proxima municipia deducit; ipse ad urbem proficiscitur. Coacto senatu
iniurias inimicorum commemorat. Docet se nullum extraordinarium honorem
appetisse, sed exspectato legitimo tempore consulatus eo fuisse contentum, quod
omnibus civibus pateret. Latum ab X tribunis plebis contradicentibus inimicis,
Catone vero acerrime repugnante et pristina consuetudine dicendi mora dies
extrahente, ut sui ratio absentis haberetur, ipso consule Pompeio ; qui si
improbasset, cur ferri passus esset? Si probasset, cur se uti populi beneficio
prohibuisset? Patientiam proponit suam, cum de exercitibus dimittendis ultro
postulavisset; in quo iacturam dignitatis atque honoris ipse facturus esset.
Acerbitatem inimicorum docet, qui, quod ab altero postularent, in se recusarent,
atque omnia permisceri mallent, quam imperium exercitusque dimittere. Iniuriam
in eripiendis legionibus praedicat, crudelitatem et insolentiam in
circumscribendis tribunis plebis; condiciones a se latas, expetita colloquia et
denegata commemorat. Pro quibus rebus hortatur ac postulat, ut rem publicam
suscipiant atque una secum administrent. Sin timore defugiant, illis se oneri
non futurum et per se rem publicam administraturum. Legatos ad Pompeium de
compositione mitti oportere, neque se reformidare, quod in senatu Pompeius paulo
ante dixisset, ad quos legati mitterentur, his auctoritatem attribui timoremque
eorum, qui mitterent significari. Tenuis atque infirmi haec animi videri. Se
vero, ut operibus anteire studuerit, sic iustitia et aequitate velle superare.
[33] Probat rem senatus de mittendis legatis: sed, qui mitterentur, non
reperiebantur, maximeque timoris causa pro se quisque id munus legationis
recusabat. Pompeius enim discedens ab urbe in senatu dixerat eodem se habiturum
loco, qui Romae remansissent et qui in castris Caesaris fuissent. Sic triduum
disputationibus excusationibusque extrahitur. Subicitur etiam L. Metellus,
tribunus plebis, ab inimicis Caesaris, qui hanc rem distrahat, reliquasque res,
quascumque agere instituerit, impediat. Cuius cognito consilio Caesar frustra
diebus aliquot consumptis, ne reliquum tempus amittat, infectis eis, quae agere
destinaverat, ab urbe proficiscitur atque in ulteriorem Galliam pervenit.
[34] Quo cum venisset, cognoscit missum a Pompeio Vibullium Rufum, quem paucis
ante diebus Corfinio captum ipse dimiserat; profectum item Domitium ad
occupandam Massiliam navibus actuariis septem, quas Igilii et in Cosano a
privatis coactas servis, libertis, colonis suis compleverat; praemissos etiam
legatos Massilienses domum, nobiles adulescentes, quos ab urbe discedens
Pompeius erat adhortatus, ne nova Caesaris officia veterum suorum beneficiorum
in eos memoriam expellerent. Quibus mandatis acceptis Massilienses portas
Caesari clauserant; Albicos, barbaros homines, qui in eorum fide antiquitus
erant montesque supra Massiliam incolebant, ad se vocaverant; frumentum ex
finitimis regionibus atque ex omnibus castellis in urbem convexerant; armorum
officinas in urbe instituerant; muros portas classem reficiebant.
[35] Evocat ad se Caesar Massilia XV primos; cum his agit, ne initium inferendi
belli a Massiliensibus oriatur: debere eos Italiae totius auctoritatem sequi
potius quam unius hominis voluntati obtemperare. Reliqua, quae ad eorum sanandas
mentes pertinere arbitrabatur, commemorat. Cuius orationem legati domum referunt
atque ex auctoritate haec Caesari renuntiant: intellegere se divisum esse
populum Romanum in partes duas; neque sui iudicii neque suarum esse virium
discernere, utra pars iustiorem habeat causam. Principes vero esse earum partium
Cn. Pompeium et C. Caesarem patronos civitatis; quorum alter agros Volcarum
Arecomicorum et Helviorum publice iis concesserit, alter bello victos Sallyas
attribuerit vectigaliaque auxerit. Quare paribus eorum beneficiis parem se
quoque voluntatem tribuere debere et neutrum eorum contra alterum iuvare aut
urbe aut portibus recipere.
[36] Haec dum inter eos aguntur, Domitius navibus Massiliam pervenit atque ab
eis receptus urbi praeficitur; summa ei belli administrandi permittitur. Eius
imperio classem quoquo versus dimittunt; onerarias naves, quas ubique possunt,
deprehendunt atque in portum deducunt, parum clavis aut materia atque armamentis
instructis ad reliquas armandas reficiendasque utuntur; frumenti quod inventum
est, in publicum conferunt; reliquas merces commeatusque ad obsidionem urbis, si
accidat, reservant. Quibus iniuriis permotus Caesar legiones tres Massiliam
adducit; turres vineasque ad oppugnationem urbis agere, naves longas Arelate
numero XII facere instituit. Quibus effectis armatisque diebus XXX, a qua die
materia caesa est, adductisque Massiliam his D. Brutum praeficit, C. Trebonium
legatum ad oppugnationem Massiliae relinquit.
[37] Dum haec parat atque administrat, C. Fabium legatum cum legionibus III,
quas Narbone circumque ea loca hiemandi causa disposuerat, in Hispaniam
praemittit celeriterque saltus Pyrenaeos occupari iubet, qui eo tempore ab L.
Afranio legato praesidiis tenebantur. Reliquas legiones, quae longius hiemabant,
subsequi iubet. Fabius, ut erat imperatum, adhibita celeritate praesidium ex
saltu deiecit magnisque itineribus ad exercitum Afrani contendit.
[38] Adventu L.Vibulli Rufi, quem a Pompeio missum in Hispaniam demonstratum
est, Afranius et Petreius et Varro, legati Pompei, quorum unus Hispaniam
citeriorem tribus legionibus, alter ulteriorem a saltu Castulonensi ad Anam
duabus legionibus, tertius ab Ana Vettonum agrum Lusitaniamque pari numero
legionum optinebat, officia inter se partiuntur, uti Petreius ex Lusitania per
Vettones cum omnibus copiis ad Afranium proficiscatur, Varro cum eis, quas
habebat, legionibus omnem ulteriorem Hispaniam tueatur. His rebus constitutis
equites auxiliaque toti Lusitaniae a Petreio, Celtiberiae, Cantabris barbarisque
omnibus, qui ad Oceanum pertinent, ab Afranio imperantur. Quibus coactis
celeriter Petreius per Vettones ad Afranium pervenit, constituuntque communi
consilio bellum ad Ilerdam propter ipsius opportunitatem gerere.
[39] Erant, ut supra demonstratum est, legiones Afranii tres, Petreii duae,
praeterea scutatae citerioris provinciae et caetratae ulterioris Hispaniae
cohortes circiter LXXX equitumque utriusque provinciae circiter V milia. Caesar
legiones in Hispaniam praemiserat VI, auxilia peditum V milia, equitum III milia,
quae omnibus superioribus bellis habuerat, et parem ex Gallia numerum, quam ipse
pacaverat, nominatim ex omnibus civitatibus nobilissimo et fortissimo quoque
evocato, huc optimi generis hominum ex Aquitanis montanisque, qui Galliam
provinciam attingunt addiderat. Audierat Pompeium per Mauretaniam cum legionibus
iter in Hispaniam facere confestimque esse venturum. Simul a tribunis militum
centurionibusque mutuas pecunias sumpsit; has exercitui distribuit. Quo facto
duas res consecutus est, quod pignore animos centurionum devinxit et largitione
militum voluntates redemit.
[40] Fabius finitimarum civitatum animos litteris nuntiisque temptabat. In
Sicori flumine pontes effecerat duos distantes inter se milia passuum IIII. His
pontibus pabulatum mittebat, quod ea quae citra flumen fuerant, superioribus
diebus consumpserat. Hoc idem fere atque eadem de causa Pompeiani exercitus
duces faciebant, crebroque inter se equestribus proeliis contendebant. Huc cum
cotidiana consuetudine congressae pabulatoribus praesidio propiore ponte
legiones Fabianae duae flumen transissent, impedimentaque et omnis equitatus
sequeretur, subito vi ventorum et aquae magnitudine pons est interruptus et
reliqua multitudo equitum interclusa. Quo cognito a Petreio et Afranio ex aggere
atque cratibus, quae flumine ferebantur, celeriter suo ponte Afranius, quem
oppido castrisque coniunctum habebat, legiones IIII equitatumque omnem traiecit
duabusque Fabianis occurrit legionibus. Cuius adventu nuntiato L. Plancus, qui
legionibus praeerat, necessaria re coactus locum capit superiorem diversamque
aciem in duas partes constituit, ne ab equitatu circumveniri posset. Ita
congressus impari numero magnos impetus legionum equitatusque sustinet. Commisso
ab equitibus proelio signa legionum duarum procul ab utrisque conspiciuntur,
quas C. Fabius ulteriore ponte subsidio nostris miserat suspicatus fore id, quod
accidit, ut duces adversariorum occasione et beneficio fortunae ad nostros
opprimendos uterentur. Quarum adventu proelium dirimitur, ac suas uterque
legiones reducit in castra.
[41] Eo biduo Caesar cum equitibus DCCCC, quos sibi praesidio reliquerat, in
castra pervenit. Pons, qui fuerat tempestate interruptus, paene erat refectus;
hunc noctu perfici iussit. Ipse cognita locorum natura ponti castrisque
praesidio sex cohortes reliquit atque omnia impedimenta et postero die omnibus
copiis triplici instructa acie ad Ilerdam proficiscitur et sub castris Afranii
constitit et ibi paulisper sub armis moratus facit aequo loco pugnandi
potestatem. Potestate facta Afranius copias educit et in medio colle sub castris
constituit. Caesar, ubi cognovit per Afranium stare, quo minus proelio
dimicaretur, ab infimis radicibus montis intermissis circiter passibus CCCC
castra facere constituit et, ne in opere faciundo milites repentino hostium
incursu exterrerentur atque opere prohiberentur, vallo muniri vetuit, quod
eminere et procul videri necesse erat, sed a fronte contra hostem pedum XV
fossam fieri iussit. Prima et secunda acies in armis, ut ab initio constituta
erat, permanebat; post has opus in occulto a III acie fiebat. Sic omne prius est
perfectum, quam imtellegeretur ab Afranio castra muniri. Sub vesperum Caesar
intra hanc fossam legiones reducit atque ibi sub armis proxima nocte conquiescit.
[42] Postero die omnem exercitum intra fossam continet et, quod longius erat
agger petendus, in praesentia similem rationem operis instituit singulaque
latera castrorum singulis attribuit legionibus munienda fossasque ad eandem
magnitudinem perfici iubet; reliquas legiones in armis expeditas contra hostem
constituit. Afranius Petreiusque terrendi causa atque operis impediendi copias
suas ad infimas montis radices producunt et proelio lacessunt, neque idcirco
Caesar opus intermittit confisus praesidio legionum trium et munitione fossae.
Illi non diu commorati nec longius ab infimo colle progressi copias in castra
reducunt. Tertio die Caesar vallo castra communit; reliquas cohortes, quas in
superioribus castris reliquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.
[43] Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castra Petreius atque
Afranius habebant, planities circiter passuum CCC, atque in hoc fere medio
spatio tumulus erat paulo editior; quem si occupavisset Caesar et communisset,
ab oppido et ponte et commeatu omni, quem in oppidum contulerant, se
interclusurum adversarios confidebat. Hoc sperans legiones III ex castris educit
acieque in locis idoneis instructa unius legionis antesignanos procurrere atque
eum tumulum occupare iubet. Qua re cognita celeriter quae in statione pro
castris erant Afranii cohortes breviore itinere ad eundem occupandum locum
mittuntur. Contenditur proelio, et quod prius in tumulum Afraniani venerant,
nostri repelluntur atque aliis submissis subsidiis terga vertere seque ad signa
legionum recipere coguntur.
[44] Genus erat pugnae militum illorum, ut magno impetu primo procurrerent,
audacter locum caperent, ordines suos non magnopere servarent, rari dispersique
pugnarent; si premerentur, pedem referre et loco excedere non turpe existimarent
cum Lusitanis reliquisque barbaris barbaro genere quodam pugnae assuefacti; quod
fere fit, quibus quisque in locis miles inveteraverit, ut multum earum regionum
consuetudine moveatur. Haec tum ratio nostros perturbavit insuetos huius generis
pugnae: circumiri enim sese ab aperto latere procurrentibus singulis
arbitrabantur; ipsi autem suos ordines servare neque ab signis discedere neque
sine gravi causa eum locum, quem ceperant, dimitti censuerant oportere. Itaque
perturbatis antesignanis legio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit
atque in proximum collem sese recepit.
[45] Caesar paene omni acie perterrita, quod praeter opinionem consuetudinemque
acciderat, cohortatus suos legionem nonam subsidio ducit; hostem insolenter
atque acriter nostros insequentem supprimit rursusque terga vertere seque ad
oppidum Ilerdam recipere et sub muro consistere cogit. Sed nonae legionis
milites elati studio, dum sarcire acceptum detrimentum volunt, temere insecuti
longius fugientes in locum iniquum progrediuntur et sub montem, in quo erat
oppidum positum Ilerda, succedunt. Hinc se recipere cum vellent, rursus illi ex
loco superiore nostros premebant. Praeruptus locus erat utraque ex parte
derectus ac tantum in latitudinem patebat, ut tres instructae cohortes eum locum
explerent, ut neque subsidia ab lateribus submitti neque equites laborantibus
usui esse possent. Ab oppido autem declivis locus tenui fastigio vergebat in
longitudinem passuum circiter CCCC. Hac nostris erat receptus, quod eo incitati
studio inconsultius processerant; hoc pugnabatur loco, et propter angustias
iniquo et quod sub ipsis radicibus montis constiterant, ut nullum frustra telum
in eos mitteretur. Tamen virtute et patientia nitebantur atque omnia vulnera
sustinebant. Augebatur illis copia, atque ex castris cohortes per oppidum crebro
submittebantur, ut integri defessis succederent. Hoc idem Caesar facere
cogebatur, ut submissis in eundem locum cohortibus defessos reciperet.
[46] Hoc cum esset modo pugnatum continenter horis quinque nostrique gravius a
multitudine premerentur, consumptis omnibus telis gladiis destrictis impetum
adversus montem in cohortes faciunt, paucisque deiectis reliquos sese convertere
cogunt. Submotis sub murum cohortibus ac nonnullam partem propter terrorem in
oppidum compulsis facilis est nostris receptus datus. Equitatus autem noster ab
utroque latere, etsi deiectis atque inferioribus locis constiterat, tamen summa
in iugum virtute connititur atque inter duas acies perequitans commodiorem ac
tutiorem nostris receptum dat. Ita vario certamine pugnatum est. Nostri in primo
congressu circiter LXX ceciderunt, in his Q. Fulginius ex primo hastato legionis
XIIII, qui propter eximiam virtutem ex inferioribus ordinibus in eum locum
pervenerat; vulnerantur amplius DC. Ex Afranianis interficiuntur T. Caecilius,
primi pili centurio, et praeter eum centuriones IIII, milites amplius CC.
[47] Sed haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse
existimarent: Afraniani, quod, cum esse omnium iudicio inferiores viderentur,
comminus tam diu stetissent et nostrorum impetum sustinuissent et initio locum
tumulumque tenuissent, quae causa pugnandi fuerat, et nostros primo congressu
terga vertere coegissent; nostri autem, quod iniquo loco atque impari congressi
numero quinque horis proelium sustinuissent, quod montem gladiis destrictis
ascendissent, quod ex loco superiore terga vertere adversarios coegissent atque
in oppidum compulissent. Illi eum tumulum, pro quo pugnatum est, magnis operibus
munierunt praesidiumque ibi posuerunt.
[48] Accidit etiam repentinum incommodum biduo, quo haec gesta sunt. Tanta enim
tempestas cooritur, ut numquam illis locis maiores aquas fuisse constaret. Tum
autem ex omnibus montibus nives proluit ac summas ripas fluminis superavit
pontesque ambo, quos C. Fabius fecerat, uno die interrupit. Quae res magnas
difficultates exercitui Caesaris attulit. Castra enim, ut supra demonstratum
est, cum essent inter flumina duo, Sicorim et Cingam, spatio milium XXX, neutrum
horum transiri poterat, necessarioque omnes his angustiis continebantur. Neque
civitates, quae ad Caesaris amicitiam accesserant, frumentum supportare, neque
ei, qui pabulatum longius progressi erant, interclusi fluminibus reverti neque
maximi commeatus, qui ex Italia Galliaque veniebant, in castra pervenire
poterant. Tempus erat autem difficillimum, quo neque frumenta in hibernis erant
neque multum a maturitate aberant; ac civitates exinanitae, quod Afranius paene
omne frumentum ante Caesaris adventum Ilerdam convexerat, reliqui si quid fuerat,
Caesar superioribus diebus consumpserat; pecora, quod secundum poterat esse
inopiae subsidium, propter bellum finitimae civitates longius removerant. Qui
erant pabulandi aut frumentandi causa progressi, hos levis armaturae Lusitani
peritique earum regionum cetrati citerioris Hispaniae consectabantur; quibus
erat proclive tranare flumen, quod consuetudo eorum omnium est, ut sine utribus
ad exercitum non eant.
[49] At exercitus Afranii omnium rerum abundabat copia. Multum erat frumentum
provisum et convectum superioribus temporibus, multum ex omni provincia
comportabatur; magna copia pabuli suppetebat. Harum omnium rerum facultates sine
ullo periculo pons Ilerdae praebebat et loca trans flumen integra, quo omnino
Caesar adire non poterat.
[50] Hae permanserunt aquae dies complures. Conatus est Caesar reficere pontes;
sed nec magnitudo fluminis permittebat, neque ad ripam dispositae cohortes
adversariorum perfici patiebantur. Quod illis prohibere erat facile cum ipsius
fluminis natura atque aquae magnitudine, tum quod ex totis ripis in unum atque
angustum locum tela iaciebantur; atque erat difficile eodem tempore rapidissimo
flumine opera perficere et tela vitare.
[51] Nuntiatur Afranio magnos commeatus, qui iter habebant ad Caesarem, ad
flumen constitisse. Venerant eo sagittarii ex Rutenis, equites ex Gallia cum
multis carris magnisque impedimentis, ut fert Gallica consuetudo. Erant
praeterea cuiusque generis hominum milia circiter VI cum servis liberisque; sed
nullus ordo, nullum imperium certum, cum suo quisque consilio uteretur atque
omnes sine timore iter facerent usi superiorum temporum atque itinerum licentia.
Erant complures honesti adulescentes, senatorum filii et ordinis equestris;
erant legationes civitatum; erant legati Caesaris. Hos omnes flumina continebant.
Ad hos opprimendos cum omni equitatu tribusque legionibus Afranius de nocte
proficiscitur imprudentesque ante missis equitibus aggreditur. Celeriter sese
tamen Galli equites expediunt proeliumque committunt. Ei, dum pari certamine res
geri potuit, magnum hostium numerum pauci sustinuere; sed ubi signa legionum
appropinquare coeperunt, paucis amissis sese in proximos montes conferunt. Hoc
pugnae tempus magnum attulit nostris ad salutem momentum; nacti enim spatium se
in loca superiora receperunt. Desiderati sunt eo die sagittarii circiter CC,
equites pauci, calonum atque impedimentorum non magnus numerus.
[52] His tamen omnibus annona crevit; quae fere res non solum inopia praesentis,
sed etiam futuri temporis timore ingravescere consuevit. Iamque ad denarios L in
singulos modios annona pervenerat, et militum vires inopia frumenti deminuerat,
atque incommoda in dies augebantur; et ita paucis diebus magna erat facta rerum
commutatio ac se fortuna inclinaverat, ut nostri magna inopia necessariarum
rerum conflictarentur, illi omnibus abundarent rebus superioresque haberentur.
Caesar eis civitatibus, quae ad eius amicitiam accesserant, quod minor erat
frumenti copia, pecus imperabat; calones ad longinquiores civitates dimittebat;
ipse praesentem inopiam quibus poterat subsidiis tutabatur.
[53] Haec Afranius Petreiusque et eorum amici pleniora etiam atque uberiora
Romam ad suos perscribebant; multa rumor affingebat, ut paene bellum confectum
videretur. Quibus litteris nuntiisque Romam perlatis magni domum concursus ad
Afranium magnaeque gratulationes fiebant; multi ex Italia ad Cn. Pompeium
proficiscebantur, alii, ut principes talem nuntium attulisse, alii ne eventum
belli exspectasse aut ex omnibus novissimi venisse viderentur.
[54] Cum in his angustiis res esset, atque omnes viae ab Afranianis militibus
equitibusque obsiderentur, nec pontes perfici possent, imperat militibus Caesar,
ut naves faciant, cuius generis eum superioribus annis usus Britanniae docuerat.
Carinae ac prima statumina ex levi materia fiebant; reliquum corpus navium
viminibus contextum coriis integebatur. Has perfectas carris iunctis devehit
noctu milia passuum a castris XXII militesque his navibus flumen transportat
continentemque ripae collem improviso occupat. Hunc celeriter, priusquam ab
adversariis sentiatur, communit. Huc legionem postea traicit atque ex utraque
parte pontem instituit, biduo perficit. Ita commeatus et qui frumenti causa
processerant tuto ad se recipit et rem frumentariam expedire incipit.
[55] Eodem die equitum magnam partem flumen traiecit. Qui inopinantes
pabulatores et sine ullo dissipatos timore aggressi magnum numerum iumentorum
atque hominum intercipiunt cohortibusque cetratis subsidio missis scienter in
duas partes sese distribuunt, alii ut praedae praesidio sint, alii ut
venientibus resistant atque eos propellant, unamque cohortem, quae temere ante
ceteras extra aciem procurrerat, seclusam ab reliquis circumveniunt atque
interficiunt incolumesque cum magna praeda eodem ponte in castra revertuntur.
[56] Dum haec ad Ilerdam geruntur, Massilienses usi L. Domitii consilio naves
longas expediunt numero XVII, quarum erant XI tectae. Multa huc minora navigia
addunt, ut ipsa multitudine nostra classis terreatur. Magnum numerum
sagittariorum, magnum Albicorum, de quibus supra demonstratum est, imponunt
atque hos praemiis pollicitationibusque incitant. Certas sibi deposcit naves
Domitius atque has colonis pastoribusque, quos secum adduxerat, complet. Sic
omnibus rebus instructa classe magna fiducia ad nostras naves procedunt, quibus
praeerat D. Brutus. Hae ad insulam, quae est contra Massiliam, stationes
obtinebant.
[57] Erat multo inferior numero navium Brutus; sed electos ex omnibus legionibus
fortissimos viros, antesignanos, centuriones, Caesar ei classi attribuerat, qui
sibi id muneris depoposcerant. Hi manus ferreas atque harpagones paraverant
magnoque numero pilorum, tragularum reliquorumque telorum se instruxerant. Ita
cognito hostium adventu suas naves ex portu educunt, cum Massiliensibus
confligunt. Pugnatum est utrimque fortissime atque acerrime; neque multum Albici
nostris virtute cedebant, homines asperi et montani, exercitati in armis; atque
hi modo digressi a Massiliensibus recentem eorum pollicitationem animis
continebant, pastoresque Domitii spe libertatis excitati sub oculis domini suam
probare operam studebant.
[58] Ipsi Massilienses et celeritate navium et scientia gubernatorum confisi
nostros eludebant impetusque eorum excipiebant et, quoad licebat latiore uti
spatio, producta longius acie circumvenire nostros aut pluribus navibus adoriri
singulas aut remos transcurrentes detergere, si possent, contendebant; cum
propius erat necessario ventum, ab scientia gubernatorum atque artificiis ad
virtutem montanorum confugiebant. Nostri cum minus exercitatis remigibus
minusque peritis gubernatoribus utebantur, qui repente ex onerariis navibus
erant producti neque dum etiam vocabulis armamentorum cognitis, tum etiam
tarditate et gravitate navium impediebantur; factae enim subito ex humida
materia non eundem usum celeritatis habebant. Itaque, dum locus comminus
pugnandi daretur, aequo animo singulas binis navibus obiciebant atque iniecta
manu ferrea et retenta utraque nave diversi pugnabant atque in hostium naves
transcendebant et magno numero Albicorum et pastorum interfecto partem navium
deprimunt, nonnullas cum hominibus capiunt, reliquas in portum compellunt. Eo
die naves Massiliensium cum eis, quae sunt captae, intereunt VIIII.
[59] Hoc primum Caesari ad Ilerdam nuntiatur; simul perfecto ponte celeriter
fortuna mutatur. Illi perterriti virtute equitum minus libere, minus audacter
vagabantur, alias non longo a castris progressi spatio, ut celerem receptum
haberent, angustius pabulabantur, alias longiore circuitu custodias stationesque
equitum vitabant, aut aliquo accepto detrimento aut procul equitatu viso ex
medio itinere proiectis sarcinis fugiebant. Postremo et plures intermittere dies
et praeter consuetudinem omnium noctu constituerant pabulari.
[60] Interim Oscenses et Calagurritani, qui erant Oscensibus contributi, mittunt
ad eum legatos seseque imperata facturos pollicentur. Hos Tarraconenses et
Iacetani et Ausetani et paucis post diebus Illurgavonenses, qui flumen Hiberum
attingunt, insequuntur. Petit ab his omnibus, ut se frumento iuvent. Pollicentur
atque omnibus undique conquisitis iumentis in castra deportant. Transit etiam
cohors Illurgavonensis ad eum cognito civitatis consilio et signa ex statione
transfert. Magna celeriter commutatio rerum. Perfecto ponte, magnis quinque
civitatibus ad amicitiam adiunctis, expedita re frumentaria, exstinctis
rumoribus de auxiliis legionum, quae cum Pompeio per Mauritaniam venire
dicebantur, multae longinquiores civitates ab Afranio desciscunt et Caesaris
amicitiam sequuntur.
[61] Quibus rebus perterritis animis adversariorum Caesar, ne semper magno
circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum fossas pedum
XXX in latitudinem complures facere instituit, quibus partem aliquam Sicoris
averteret vadumque in eo flumine efficeret. His paene effectis magnum in timorem
Afranius Petreiusque perveniunt, ne omnino frumento pabuloque intercluderentur,
quod multum Caesar equitatu valebat. Itaque constituunt illis locis excedere et
in Celtiberiam bellum transferre. Huic consilio suffragabatur etiam illa res,
quod ex duobus contrariis generibus, quae superiore bello cum Sertorio steterant
civitates, victae nomen atque imperium absentis Pompei timebant, quae in
amicitia manserant, magnis affectae beneficiis eum diligebant; Caesaris autem
erat in barbaris nomen obscurius. Hic magnos equitatus magnaque auxilia
exspectabant et suis locis bellum in hiemem ducere cogitabant. Hoc inito
consilio toto flumine Hibero naves conquiri et Octogesam adduci iubent. Id erat
oppidum positum ad Hiberum miliaque passuum a castris aberat XXX. Ad eum locum
fluminis navibus iunctis pontem imperant fieri legionesque duas flumen Sicorim
traducunt, castraque muniunt vallo pedum XII.
[62] Qua re per exploratores cognita summo labore militum Caesar continuato diem
noctemque opere in flumine avertendo huc iam rem deduxerat, ut equites, etsi
difficulter atque aegre fiebat, possent tamen atque auderent flumen transire,
pedites vero tantummodo umeris ac summo pectore exstarent et cum altitudine
aquae tum etiam rapiditate fluminis ad transeundum impedirentur. Sed tamen eodem
fere tempore pons in Hibero prope effectus nuntiabatur, et in Sicori vadum
reperiebatur.
[63] Iam vero eo magis illi maturandum iter existimabant. Itaque duabus
auxiliaribus cohortibus Ilerdae praesidio relictis omnibus copiis Sicorim
transeunt et cum duabus legionibus, quas superioribus diebus traduxerant, castra
coniungunt. Relinquebatur Caesari nihil, nisi uti equitatu agmen adversariorum
male haberet et carperet. Pons enim ipsius magnum circuitum habebat, ut multo
breviore itinere illi ad Hiberum pervenire possent. Equites ab eo missi flumen
transeunt et, cum de tertia vigilia Petreius atque Afranius castra movissent,
repente sese ad novissimum agmen ostendunt et magna multitudine circumfusa
morari atque iter impedire incipiunt.
[64] Prima luce ex superioribus locis, quae Caesaris castris erant coniuncta,
cernebatur equitatus nostri proelio novissimos illorum premi vehementer ac
nonnumquam sustineri extremum agmen atque interrumpi, alias inferri signa et
universarum cohortium impetu nostros propelli, dein rursus conversos insequi.
Totis vero castris milites circulari et dolere hostem ex manibus dimitti, bellum
non necessario longius duci; centuriones tribunosque militum adire atque
obsecrare, ut per eos Caesar certior fieret, ne labori suo neu periculo
parceret; paratos esse sese, posse et audere ea transire flumen, qua traductus
esset equitatus. Quorum studio et vocibus excitatus Caesar, etsi timebat tantae
magnitudini fluminis exercitum obicere, conandum tamen atque experiendum
iudicat. Itaque infirmiores milites ex omnibus centuriis deligi iubet, quorum
aut animus aut vires videbantur sustinere non posse. Hos cum legione una
praesidio castris relinquit; reliquas legiones expeditas educit magnoque numero
iumentorum in flumine supra atque infra constituto traducit exercitum. Pauci ex
his militibus abrepti vi fluminis ab equitatu excipiuntur ac sublevantur;
interit tamen nemo. Traducto incolumi exercitu copias instruit triplicemque
aciem ducere incipit. Ac tantum fuit in militibus studii, ut milium sex ad iter
addito circuitu magnaque ad vadum fluminis mora interposita eos, qui de tertia
vigilia exissent, ante horam diei VIIII consequerentur.
[65] Quos ubi Afranius procul visos cum Petreio conspexit, nova re perterritus
locis superioribus constitit aciemque instruit. Caesar in campis exercitum
reficit, ne defessum proelio obiciat; rursus conantes progredi insequitur et
moratur. Illi necessario maturius, quam constituerant, castra ponunt. Suberant
enim montes, atque a milibus passuum V itinera difficilia atque angusta
excipiebant. Hos montes intrasse cupiebant, ut equitatum effugerent Caesaris
praesidiisque in angustiis collocatis exercitum itinere prohiberent, ipsi sine
periculo ac timore Hiberum copias traducerent. Quod fuit illis conandum atque
omni ratione efficiendum; sed totius diei pugna atque itineris labore defessi
rem in posterum diem distulerunt. Caesar quoque in proximo colle castra ponit.
[66] Media circiter nocte eis, qui aquandi causa longius a castris processerant,
ab equitibus correptis fit ab his certior Caesar duces adversariorum silentio
copias castris educere. Quo cognito signum dari iubet et vasa militari more
conclamari. Illi exaudito clamore veriti, ne noctu impediti sub onere confligere
cogerentur aut ne ab equitatu Caesaris in angustius tenerentur, iter supprimunt
copiasque in castris continent. Postero die Petreius cum paucis equitibus
occulte ad exploranda loca proficiscitur. Hoc idem fit ex castris Caesaris.
Mittitur L. Decidius Sasa cum paucis, qui loci naturam perspiciat. Uterque idem
suis renuntiat: V milia passuum proxima intercedere itineris campestris, inde
excipere loca aspera et montuosa; qui prior has angustias occupaverit, ab hoc
hostem prohiberi nihil esse negotii.
[67] Disputatur in consilio a Petreio atque Afranio et tempus profectionis
quaeritur. Plerique censebant, ut noctu iter facerent: posse prius ad angustias
veniri, quam sentiretur. Alii, quod pridie noctu conclamatum esset in Caesaris
castris, argumenti sumebant loco non posse clam exiri. Circumfundi noctu
equitatum Caesaris atque omnia loca atque itinera obsidere; nocturnaque proelia
esse vitanda, quod perterritus miles in civili dissensione timori magis quam
religioni consulere consuerit. At lucem multum per se pudorem omnium oculis,
multum etiam tribunorum militum et centurionum praesentiam afferre; quibus rebus
coerceri milites et in officio contineri soleant. Quare omni ratione esse
interdiu perrumpendum: etsi aliquo accepto detrimento, tamen summa exercitus
salva locum, quem petant, capi posse. Haec vincit in consilio sententia, et
prima luce postridie constituunt proficisci.
[68] Caesar exploratis regionibus albente caelo omnes copias castris educit
magnoque circuitu nullo certo itinere exercitum ducit. Nam quae itinera ad
Hiberum atque Octogesam pertinebant castris hostium oppositis tenebantur. Ipsi
erant transcendendae valles maximae ac difflcillimae; saxa multis locis
praerupta iter impediebant, ut arma per manus necessario traderentur, militesque
inermes sublevatique alii ab aliis magnam partem itineris conficerent. Sed hunc
laborem recusabat nemo, quod eum omnium laborum finem fore existimabant, si
hostem Hibero intercludere et frumento prohibere potuissent.
[69] Ac primo Afraniani milites visendi causa laeti ex castris procurrebant
contumeliosisque vocibus prosequebantur nostros: necessarii victus inopia
coactos fugere atque ad Ilerdam reverti. Erat enim iter a proposito diversum,
contrariamque in partem iri videbatur. Duces vero eorum consilium suum laudibus
efferebant, quod se castris tenuissent; multumque eorum opinionem adiuvabat,
quod sine iumentis impedimentisque ad iter profectos videbant, ut non posse
inopiam diutius sustinere confiderent. Sed, ubi paulatim retorqueri agmen ad
dextram conspexerunt iamque primos superare regionem castrorum animum
adverterunt, nemo erat adeo tardus aut fugiens laboris, quin statim castris
exeundum atque occurrendum putaret. Conclamatur ad arma, atque omnes copiae
paucis praesidio relictis cohortibus exeunt rectoque ad Hiberum itinere
contendunt.
[70] Erat in celeritate omne positum certamen, utri prius angustias montesque
occuparent; sed exercitum Caesaris viarum difficultates tardabant, Afranii
copias equitatus Caesaris insequens morabatur. Res tamen ab Afranianis huc erat
necessario deducta, ut, si priores montes, quos petebant, attigissent, ipsi
periculum vitarent, impedimenta totius exercitus cohortesque in castris relictas
servare non possent; quibus interclusis exercitu Caesaris auxilium ferri nulla
ratione poterat. Confecit prior iter Caesar atque ex magnis rupibus nactus
planitiem in hac contra hostem aciem instruit. Afranius, cum ab equitatu
novissimum agmen premeretur, ante se hostem videret, collem quendam nactus ibi
constitit. Ex eo loco IIII cetratorum cohortes in montem, qui erat in conspectu
omnium excelsissimus, mittit. Hunc magno cursu concitatos iubet occupare, eo
consilio, uti ipse eodem omnibus copiis contenderet et mutato itinere iugis
Octogesam perveniret. Hunc cum obliquo itinere cetrati peterent, conspicatus
equitatus Caesaris in cohortes impetum fecit; nec minimam partem temporis
equitum vim cetrati sustinere potuerunt omnesque ab eis circumventi in conspectu
utriusque exercitus interficiuntur.
[71] Erat occasio bene gerendae rei. Neque vero id Caesarem fugiebat, tanto sub
oculis accepto detrimento perterritum exercitum sustinere non posse, praesertim
circumdatum undique equitatu, cum in loco aequo atque aperto confligeretur;
idque ex omnibus partibus ab eo flagitabatur. Concurrebant legati, centuriones
tribunique militum: ne dubitaret proelium committere; omnium esse militum
paratissimos animos. Afranianos contra multis rebus sui timoris signa misisse:
quod suis non subvenissent, quod de colle non decederent, quod vix equitum
incursus sustinerent collatisque in unum locum signis conferti neque ordines
neque signa servarent. Quod si iniquitatem loci timeret, datum iri tamen aliquo
loco pugnandi facultatem, quod certe inde decedendum esset Afranio nec sine aqua
permanere posset.
[72] Caesar in eam spem venerat, se sine pugna et sine vulnere suorum rem
conficere posse, quod re frumentaria adversarios interclusisset. Cur etiam
secundo proelio aliquos ex suis amitteret? cur vulnerari pateretur optime de se
meritos milites? cur denique fortunam periclitaretur? praesertim cum non minus
esset imperatoris consilio superare quam gladio. Movebatur etiam misericordia
civium, quos interficiendos videbat; quibus salvis atque incolumibus rem
obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris plerisque non probabatur: milites vero
palam inter se loquebantur, quoniam talis occasio victoriae dimitteretur, etiam
cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos. Ille in sua sententia perseverat et
paulum ex eo loco digreditur, ut timorem adversariis minuat. Petreius atque
Afranius oblata facultate in castra sese referunt. Caesar praesidiis montibus
dispositis omni ad Hiberum intercluso itinere quam proxime potest hostium
castris castra communit.
[73] Postero die duces adversariorum perturbati, quod omnem rei frumentariae
fluminisque Hiberi spem dimiserant, de reliquis rebus consultabant. Erat unum
iter, Ilerdam si reverti vellent; alterum, si Tarraconem peterent. Haec
consiliantibus eis nuntiantur aquatores ab equitatu premi nostro. Qua re cognita
crebras stationes disponunt equitum et cohortium alariarum legionariasque
intericiunt cohortes vallumque ex castris ad aquam ducere incipiunt, ut intra
munitionem et sine timore et sine stationibus aquari possent. Id opus inter se
Petreius atque Afranius partiuntur ipsique perficiundi operis causa longius
progrediuntur.
[74] Quorum discessu liberam nacti milites colloquiorum facultatem vulgo
procedunt, et quem quisque in castris notum aut municipem habebat conquirit
atque evocat. Primum agunt gratias omnibus, quod sibi perterritis pridie
pepercissent: eorum se beneficio vivere. Deinde de imperatoris fide quaerunt,
rectene se illi sint commissuri, et quod non ab initio fecerint armaque cum
hominibus necessariis et consanguineis contulerint, queruntur. His provocati
sermonibus fidem ab imperatore de Petreii atque Afranii vita petunt, ne quod in
se scelus concepisse neu suos prodidisse videantur. Quibus confirmatis rebus se
statim signa translaturos confirmant legatosque de pace primorum ordinum
centuriones ad Caesarem mittunt. Interim alii suos in castra invitandi causa
adducunt, alii ab suis abducuntur, adeo ut una castra iam facta ex binis
viderentur; compluresque tribuni militum et centuriones ad Caesarem veniunt
seque ei commendant. Idem hoc fit a principibus Hispaniae, quos evocaverant et
secum in castris habebant obsidum loco. Hi suos notos hospitesque quaerebant,
per quem quisque eorum aditum commendationis haberet ad Caesarem. Afranii etiam
filius adulescens de sua ac parentis sui salute cum Caesare per Sulpicium
legatum agebat. Erant plena laetitia et gratulatione omnia, eorum, qui tanta
pericula vitasse, et eorum, qui sine vulnere tantas res confecisse videbantur,
magnumque fructum suae pristinae lenitatis omnium iudicio Caesar ferebat,
consiliumque eius a cunctis probabatur.
[75] Quibus rebus nuntiatis Afranius ab instituto opere discedit seque in castra
recipit, sic paratus, ut videbatur, ut, quicumque accidisset casus, hunc quieto
et aequo animo ferret. Petreius vero non deserit sese. Armat familiam; cum hac
et praetoria cohorte cetratorum barbarisque equitibus paucis, beneficiariis
suis, quos suae custodiae causa habere consuerat, improviso ad vallum advolat,
colloquia militum interrumpit, nostros repellit a castris, quos deprendit
interficit. Reliqui coeunt inter se et repentino periculo exterriti sinistras
sagis involvunt gladiosque destringunt atque ita se a cetratis equitibusque
defendunt castrorum propinquitate confisi seque in castra recipiunt et ab eis
cohortibus, quae erant in statione ad portas, defenduntur.
[76] Quibus rebus confectis flens Petreius manipulos circumit militesque
appellat, neu se neu Pompeium, imperatorem suum, adversariis ad supplicium
tradant, obsecrat. Fit celeriter concursus in praetorium. Postulat, ut iurent
omnes se exercitum ducesque non deserturos neque prodituros neque sibi separatim
a reliquis consilium capturos. Princeps in haec verba iurat ipse; idem
iusiurandum adigit Afranium; subsequuntur tribuni militum centurionesque;
centuriatim producti milites idem iurant. Edicunt, penes quem quisque sit
Caesaris miles, ut producatur: productos palam in praetorio interficiunt. Sed
plerosque ei, qui receperant, celant noctuque per vallum emittunt. Sic terror
oblatus a ducibus, crudelitas in supplicio, nova religio iurisiurandi spem
praesentis deditionis sustulit mentesque militum convertit et rem ad pristinam
belli rationem redegit.
[77] Caesar, qui milites adversariorum in castra per tempus colloquii venerant,
summa diligentia conquiri et remitti iubet. Sed ex numero tribunorum militum
centurionumque nonnulli sua voluntate apud eum remanserunt. Quos ille postea
magno in honore habuit; centuriones in priores ordines, equites Romanos in
tribunicium restituit honorem.
[78] Premebantur Afraniani pabulatione, aquabantur aegre. Frumenti copiam
legionarii nonnullam habebant, quod dierum XXII ab Ilerda frumentum iussi erant
efferre, cetrati auxiliaresque nullam, quorum erant et facultates ad parandum
exiguae et corpora insueta ad onera portanda. Itaque magnus eorum cotidie
numerus ad Caesarem perfugiebat. In his erat angustiis res. Sed ex propositis
consiliis duobus explicitius videbatur Ilerdam reverti, quod ibi paulum frumenti
reliquerant. Ibi se reliquum consilium explicaturos confidebant. Tarraco aberat
longius; quo spatio plures rem posse casus recipere intellegebant. Hoc probato
consilio ex castris proficiscuntur. Caesar equitatu praemisso, qui novissimum
agmen carperet atque impediret, ipse cum legionibus subsequitur. Nullum
intercedebat tempus, quin extremi cum equitibus proeliarentur.
[79] Genus erat hoc pugnae. Expeditae cohortes novissirnum agmen claudebant
pluresque in locis campestribus subsistebant. Si mons erat ascendendus, facile
ipsa loci natura periculum repellebat, quod ex locis superioribus, qui
antecesserant, suos ascendentes protegebant; cum vallis aut locus declivis
suberat, neque ei, qui antecesserant, morantibus opem ferre poterant, equites
vero ex loco superiore in aversos tela coniciebant, tum magno erat in periculo
res. Relinquebatur, ut, cum eiusmodi locis esset appropinquatum, legionum signa
consistere iuberent magnoque impetu equitatum repellerent, eo submoto repente
incitati cursu sese in valles universi demitterent atque ita transgressi rursus
in locis superioribus consisterent. Nam tantum ab equitum suorum auxiliis
aberant, quorum numerum habebant magnum, ut eos superioribus perterritos
proeliis in medium reciperent agmen ultroque eos tuerentur; quorum nulli ex
itinere excedere licebat, quin ab equitatu Caesaris exciperetur.
[80] Tali dum pugnatur modo, lente atque paulatim proceditur, crebroque, ut sint
auxilio suis, subsistunt; ut tum accidit. Milia enim progressi IIII
vehementiusque peragitati ab equitatu montem excelsum capiunt ibique una fronte
contra hostem castra muniunt neque iumentis onera deponunt. Ubi Caesaris castra
posita tabernaculaque constituta et dimissos equites pabulandi causa animum
adverterunt, sese subito proripiunt hora circiter sexta eiusdem diei et spem
nacti morae discessu nostrorum equitum iter facere incipiunt. Qua re animum
adversa Caesar refectis legionibus subsequitur, praesidio impedimentis paucas
cohortes relinquit; hora x subsequi pabulatores equitesque revocari iubet.
Celeriter equitatus ad cotidianum itineris officium revertitur. Pugnatur acriter
ad novissimum agmen, adeo ut paene terga convertant, compluresque milites, etiam
nonnulli centuriones, interficiuntur. Instabat agmen Caesaris atque universum
imminebat.
[81] Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris neque ad progrediendum
data facultate consistunt necessario et procul ab aqua et natura iniquo loco
castra ponunt. Sed isdem de causis Caesar, quae supra sunt demonstratae, proelio
non lacessit et eo die tabernacula statui passus non est, quo paratiores essent
ad insequendum omnes, sive noctu sive interdiu erumperent. Illi animadverso
vitio castrorum tota nocte munitiones proferunt castraque castris convertunt.
Hoc idem postero die a prima luce faciunt totumque in ea re diem consumunt. Sed
quantum opere processerant et castra protulerant, tanto aberant ab aqua longius,
et praesenti malo aliis malis remedia dabantur. Prima nocte aquandi causa nemo
egreditur ex castris; proximo die praesidio in castris relicto universas ad
aquam copias educunt, pabulatum emittitur nemo. His eos suppliciis male haberi
Caesar et necessariam subire deditionem quam proelio decertare malebat. Conatur
tamen eos vallo fossaque circummunire, ut quam maxime repentinas eorum
eruptiones demoretur; quo necessario descensuros existimabat. Illi et inopia
pabuli adducti et, quo essent expeditiores, omnia sarcinaria iumenta interfici
iubent.
[82] In his operibus consiliisque biduum consumitur; tertio die magna iam pars
operis Caesaris processerat. Illi impediendae reliquae munitionis causa hora
circiter VIIII signo dato legiones educunt aciemque sub castris instruunt.
Caesar ab opere legiones revocat, equitatum omnem convenire iubet, aciem
instruit; contra opinionen enim militum famamque omnium videri proelium
defugisse magnum detrimentum afferebat. Sed eisdem de causis, quae sunt
cognitae, quo minus dimicare vellet, movebatur, atque hoc etiam magis, quod
spatii brevitate etiam in fugam coniectis adversariis non multum ad summam
victoria iuvare poterat. Non enim amplius pedum milibus duobus ab castris castra
distabant; hinc duas partes acies occupabant duae; tertia vacabat ad incursum
atque impetum militum relicta. Si proelium committeretur, propinquitas castrorum
celerem superatis ex fuga receptum dabat. Hac de causa constituerat signa
inferentibus resistere, prior proelio non lacessere.
[83] Acies erat Afraniana duplex legionum V; tertium in subsidiis locum alariae
cohortes obtinebant; Caesaris triplex; sed primam aciem quaternae cohortes ex V
legionibus tenebant, has subsidiariae ternae et rursus aliae totidem suae
cuiusque legionis subsequebantur; sagittarii funditoresque media continebantur
acie, equitatus latera cingebat. Tali instructa acie tenere uterque propositum
videbatur: Caesar, ne nisi coactus proelium committeret; ille, ut opera Caesaris
impediret. Producitur tamen res, aciesque ad solis occasum continentur; inde
utrique in castra discedunt. Postero die munitiones institutas Caesar parat
perficere; illi vadum fluminis Sicoris temptare, si transire possent. Qua re
animadversa Caesar Germanos levis armaturae equitumque partem flumen traicit
crebrasque in ripis custodias disponit.
[84] Tandem omnibus rebus obsessi, quartum iam diem sine pabulo retentis
iumentis, aquae, lignorum, frumenti inopia colloquium petunt et id, si fieri
possit, semoto a militibus loco. Ubi id a Caesare negatum et, palam si colloqui
vellent, concessum est, datur obsidis loco Caesari filius Afranii. Venitur in
eum locum, quem Caesar delegit. Audiente utroque exercitu loquitur Afranius: non
esse aut ipsis aut militibus succensendum, quod fidem erga imperatorem suum Cn.
Pompeium conservare voluerint. Sed satis iam fecisse officio satisque supplicii
tulisse perpessos omnium rerum inopiam; nunc vero paene ut feras circummunitos
prohiberi aqua, prohiberi ingressu, neque corpore dolorem neque animo ignominiam
ferre posse. Itaque se victos confiteri; orare atque obsecrare, si qui locus
misericordiae relinquatur, ne ad ultimum supplicium progredi necesse habeat.
Haec quam potest demississime et subiectissime exponit.
[85] Ad ea Caesar respondit: nulli omnium has partes vel querimoniae vel
miserationis minus convenisse. Reliquos enim omnes officium suum praestitisse:
se, qui etiam bona condicione, et loco et tempore aequo, confligere noluerit, ut
quam integerrima essent ad pacem omnia; exercitum suum, qui iniuria etiam
accepta suisque interfectis, quos in sua potestate habuerit, conservarit et
texerit; illius denique exercitus milites, qui per se de concilianda pace
egerint; qua in re omnium suorum vitae consulendum putarint. Sic omnium ordinum
partes in misericordia constitisse: ipsos duces a pace abhorruisse; eos neque
colloquii neque indutiarum iura servasse et homines imperitos et per colloquium
deceptos crudelissime interfecisse. Accidisse igitur his, quod plerumque hominum
nimia pertinacia atque arrogantia accidere soleat, uti eo recurrant et id
cupidissime petant, quod paulo ante contempserint. Neque nunc se illorum
humilitate neque aliqua temporis opportunitate postulare, quibus rebus opes
augeantur suae; sed eos exercitus, quos contra se multos iam annos aluerint,
velle dimitti. Neque enim sex legiones alia de causa missas in Hispaniam
septimamque ibi conscriptam neque tot tantasque classes paratas neque submissos
duces rei militaris peritos. Nihil horum ad pacandas Hispanias, nihil ad usum
provinciae provisum, quae propter diuturnitatem pacis nullum auxilium
desiderarit. Omnia haec iam pridem contra se parari; in se novi generis imperia
constitui, ut idem ad portas urbanis praesideat rebus et duas bellicosissimas
provincias absens tot annis obtineat; in se iura magistratuum commutari, ne ex
praetura et consulatu, ut semper, sed per paucos probati et electi in provincias
mittantur; in se etiam aetatis excusationem nihil valere, cum superioribus
bellis probati ad obtinendos exercitus evocentur; in se uno non servari, quod
sit omnibus datum semper imperatoribus, ut rebus feliciter gestis aut cum honore
aliquo aut certe sine ignominia domum revertantur exercitumque dimittant. Quae
tamen omnia et se tulisse patienter et esse laturum; neque nunc id agere, ut ab
illis abductum exercitum teneat ipse, quod tamen sibi difficile non sit, sed ne
illi habeant, quo contra se uti possint. Proinde, ut esset dictum, provinciis
excederent exercitumque dimitterent; si id sit factum, se nociturum nemini. Hanc
unam atque extremam esse pacis condicionem.
[86] Id vero militibus fuit pergratum et iucundum, ut ex ipsa significatione
cognosci potuit, ut, qui aliquid iusti incommodi exspectavissent, ultro praemium
missionis ferrent. Nam cum de loco et tempore eius rei controversia inferretur,
et voce et manibus universi ex vallo, ubi constiterant, significare coeperunt,
ut statim dimitterentur, neque omni interposita fide firmum esse posse, si in
aliud tempus differretur. Paucis cum esset in utramque partem verbis disputatum,
res huc deducitur, ut ei, qui habeant domicilium aut possessionem in Hispania,
statim, reliqui ad Varum flumen dimittantur; ne quid eis noceatur, neu quis
invitus sacramentum dicere cogatur, a Caesare cavetur.
[87] Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se frumentum daturum
pollicetur. Addit etiam, ut, quod quisque eorum in bello amiserit, quae sint
penes milites suos, eis, qui amiserint, restituatur; militibus aequa facta
aestimatione pecuniam pro his rebus dissolvit. Quascumque postea controversias
inter se milites habuerunt, sua sponte ad Caesarem in ius adierunt. Petreius
atque Afranius cum stipendium ab legionibus paene seditione facta flagitarentur,
cuius illi diem nondum venisse dicerent, Caesar ut cognosceret, postulatum est,
eoque utrique, quod statuit, contenti fuerunt. Parte circiter tertia exercitus
eo biduo dimissa duas legiones suas antecedere, reliquas subsequi iussit, ut non
longo inter se spatio castra facerent, eique negotio Q. Fufium Calenum legatum
praeficit. Hoc eius praescripto ex Hispania ad Varum flumen est iter factum,
atque ibi reliqua pars exercitus dimissa est
|