O Θεμιστοκλής γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν γιος του αριστοκρατικής καταγωγής Νεοκλή, του γένους των Λυκομιδών. H μητέρα του ήταν ξένη, πιθανώς δούλη, παλλακίδα. Κατά τα νεανικά του χρόνια η καταγωγή της μητέρας του φαίνεται ότι δημιούργησε προσκόμματα στην κοινωνική πορεία του Θεμιστοκλή. Οι δυσκολίες αυτές ξεπεράστηκαν χάρη στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, οι οποίες το 508 έδωσαν δικαιώματα αθηναίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους άρρενες κατοίκους της πόλης. Επίσης όμως οι δυσκολίες που συνάντησε ο Θεμιστοκλής στα νεανικά του χρόνια λόγω των κοινωνικών διακρίσεων φαίνεται ότι συνέβαλαν στον σταθερό πολιτικό προσανατολισμό του προς τη δημοκρατική παράταξη, αλλά και εξηγούν τις πολλές και έντονες αντιφάσεις του χαρακτήρα του και της όλης πολιτείας του.
Το πρώτο γεγονός με το οποίο σχετίζεται το όνομά του αναφέρεται στο έτος 493, όταν ο Θεμιστοκλής εξελέγη άρχων. Υπό την ιδιότητά του αυτή έπεισε τους Αθηναίους να μετατρέψουν τον προστατευμένο όρμο του Πειραιά σε επίνειο της πόλης αντί του εκτεθειμένου Φαλήρου που χρησιμοποιούσαν ως τότε.
Το 490 ο Θεμιστοκλής πήρε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα και εντυπωσιάστηκε βαθιά από τη νίκη του Μιλτιάδη κατά των Περσών, τόσο ώστε έχει καταστεί παροιμιώδης η φράση του, «ουκ εά με καθεύδειν το του Μιλτιάδου τρόπαιον» («δεν με αφήνει να ησυχάσω η δόξα του Μιλτιάδη»).
Μετά τη μάχη του Μαραθώνα οι περισσότεροι Αθηναίοι πίστεψαν ότι ο κίνδυνος είχε παρέλθει. Οχι όμως και ο Θεμιστοκλής. Αυτός είδε επίσης ότι ο Μαραθώνας υπήρξε νίκη του πεζικού, δηλαδή της μεσαίας αστικής τάξης της Αθήνας, ανθρώπων που είχαν τη δυνατότητα να σηκώσουν το υψηλό οικονομικό κόστος της ορειχάλκινης πανοπλίας, και άρα δεν θα μπορούσε να επαναληφθεί αν οι Πέρσες επανέρχονταν με μεγαλύτερη δύναμη. Ο καλύτερος τρόπος για την εξουδετέρωση αυτού του κινδύνου, πίστευε ο Θεμιστοκλής, ήταν να ενισχύσει η Αθήνα τη ναυτική δύναμή της ώστε να μπορεί να παρεμποδίζει αποτελεσματικά τον διά θαλάσσης ανεφοδιασμό του ενδεχόμενου εισβολέα.
Το σχέδιο αυτό του Θεμιστοκλή συνάντησε την αντίδραση των πολιτικών αντιπάλων του, για τον λόγο ότι η αύξηση της ναυτικής ισχύος από τη μια θα απαιτούσε να πληρώσουν οι πλούσιοι μεγαλύτερους φόρους για την απόκτηση των πλοίων, και από την άλλη θα έδινε πολιτικό βάρος στα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού από όπου θα προέρχονταν τα πληρώματα, πράγμα που θα ενίσχυε την πολιτική βάση του Θεμιστοκλή.
H δεκαετία που ακολούθησε τη μάχη του Μαραθώνα υπήρξε πλούσια σε πολιτικές διαμάχες στην Αθήνα, και μολονότι ο ίδιος ο Θεμιστοκλής δεν φαίνεται να κινδύνευσε άμεσα, άλλοι πολιτικοί πήραν τον δρόμο της εξορίας. Ανάμεσά τους ήταν και ο κυριότερος αντίπαλός του, ο Αριστείδης, υπέρμαχος του κοινωνικού κατεστημένου και σφοδρός πολέμιος των μεταρρυθμιστικών ιδεών του Θεμιστοκλή και ειδικότερα της πολιτικής του για την ανάπτυξη της ναυτικής δύναμης της Αθήνας.
Με τους αντιπάλους του εξουδετερωμένους το σχέδιο του Θεμιστοκλή τελικά ευοδώθηκε, και όταν ο Ξέρξης εισέβαλε στην Ελλάδα το 480, η Αθήνα βρέθηκε με 200 τριήρεις αντί των 70 που διέθετε παλαιότερα. Παρά την αύξηση αυτή ο περσικός στόλος εξακολουθούσε να υπερέχει συντριπτικά του ελληνικού από αριθμητική άποψη. Ο Θεμιστοκλής όμως επέλεξε με πολλή διορατικότητα τον χώρο της αναμέτρησης, το στενό της Σαλαμίνας, ώστε να ευνοεί τις ελληνικές δυνάμεις και να μειώνει αποφασιστικά την υπεροπλία του αντιπάλου τους. Οι Αθηναίοι είχαν ήδη πεισθεί ότι το «ξύλινο τείχος», που κατά τον δελφικό χρησμό θα αποτελούσε τη σωτηρία τους, ήταν τα πλοία. Οι υπόλοιποι Ελληνες πειθαναγκάστηκαν να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα, όπου κατήγαγαν λαμπρή νίκη.
Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας η φήμη του απλώθηκε στο πανελλήνιο και ο Θεμιστοκλής γνώρισε μεγάλες τιμές σε πολλές πόλεις, αν και όχι όσες θα του άξιζαν στην Αθήνα. Μολοντούτο αυτός εξακολούθησε να εργάζεται για την πόλη του και, παρά τις διαμαρτυρίες της Σπάρτης, κατόρθωσε να εξασφαλίσει την ολοκλήρωση των οχυρωματικών έργων της Αθήνας με την ανέγερση ισχυρού τείχους.
Από το σημείο αυτό και ύστερα ο βίος του Θεμιστοκλή περνάει σε θλιβερή φάση. H πόλη του εξορίζει τον ήρωα της Σαλαμίνας, η Σπάρτη τον κατηγορεί για προδοσία, δηλαδή για συνεννοήσεις με τους Πέρσες, και το έτος 468 η Αθήνα τον καταδικάζει ερήμην εις θάνατον. Ο Θεμιστοκλής δραπέτευσε από το Αργος, όπου βρισκόταν εξόριστος, και ύστερα από περιπετειώδη περιπλάνηση ανά την Ελλάδα, στην Κέρκυρα, στην Ηπειρο, στη Μακεδονία, κατέληξε στα Σούσα, στην αυλή του βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη A', γιου του μεγάλου αντιπάλου του Ξέρξη A'.
Ο Αρταξέρξης υποδέχθηκε τον Θεμιστοκλή πολύ φιλόξενα και του δαψίλευσε μεγάλες τιμές. Τον κατέστησε ηγεμόνα μεγάλης περιοχής στη Μικρά Ασία, και εκεί έζησε ο Θεμιστοκλής τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Αιτία του θανάτου του θρυλείται ότι ήταν η αυτοκτονία, πράγμα που το αναφέρει ο Αριστοφάνης στους Ιππείς, αλλά ο Θουκυδίδης και οι νεότεροι ιστορικοί απορρίπτουν αυτή την εκδοχή.
H εικόνα που αναδύεται από τις αρχαίες πηγές για τον Θεμιστοκλή ως άνθρωπο δεν είναι διόλου κολακευτική. Τον παρουσιάζει φαύλο, αυταρχικό, φιλοχρήματο. Πιθανότατα πρόκειται για την εσκεμμένη εξόγκωση μερικών ελαττωμάτων του οφειλόμενη στο μίσος που έτρεφαν γι' αυτόν οι αντίπαλοί του αριστοκράτες εξαιτίας των δημοκρατικών αξιών για τις οποίες ο Θεμιστοκλής αγωνίστηκε με σθένος. Εξάλλου η ιστορία έχει αναγνωρίσει αμετάκλητα την ανεκτίμητη συμβολή του στην εξουδετέρωση του εξ ανατολών κινδύνου, ο οποίος, χωρίς τον Θεμιστοκλή, θα μπορούσε να αποβεί μοιραίος όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Κατάλογος των πολεμάρχων της Ανατολής που ακολούθησαν τον Ξέρξη στην εκστρατεία του κατά της Ελλάδας, όπως τον παραθέτει ο Αισχύλος στην τραγωδία Πέρσαι:
Ετσι τότε ο Αρμίστρης κι ο Αρτάφρενος, Μεγαβάτης κι Αστάσπης χυμήσανε, κεφαλές των Περσών, του μεγάλου μας Βασιλιά βασιλιάδες υπήκοοι, οδηγώντας το αμέτρητο στράτευμα, τοξοκράτορες και καβαλλάρηδες...
Κι ο Αρτεμβάρης περήφανος στο άτι του κι ο Μασίστρης κι ο Ιμαίος σαϊτορίχτορας μες στους πρώτους, μαζί κι ο Φαράντακος κι ο που τ' άτια προγγάει ο Σοστάνης.
Κι άλλους πάλι ο μεγάλος πολύθροφος Νείλος στέλνει καθώς ο Σουσίσκανος της Αιγύπτου βλαστάρι, ο Πηγάσταγος και της άγιας της Μέμφιδας ο άρχοντας ο μεγάλος Αρσάμης κι ο κύριος της πανάρχαιας της Θήβας ο Αριόμαρδος, κι όσοι λάμνουν στους βάλτους τα πριάρια τους, φοβερό κι έν' αρίφνητο πλήθος.
Κι ακλουθούσαν οι Λυδοί οι καλοζώητοι, ψυχωμένοι, μ' όσα έθνη εξουσιάζουνε στεριανά κατά κείνα τα σύνορα, που ο γενναίος ο Αρκτέας κι ο Ματράγαθος σαλαγούν, βασιλιάδες πολέμαρχοι κι απ' τις Σάρδεις κινούν τις πολύχρυσες πάνω σ' άρματα δίζυγα, τρίζυγα, μύρια τάγματα που τρομάρα σε πιάνει να βλέπεις.
Και του Τμώλου καυχιούνται οι πλησιόχωροι το ζυγό της σκλαβιάς να περάσουνε της Ελλάδας: ο Μάδρος κι ο Θάρυβης...
(Μετάφραση I. N. Γρυπάρη)
Κατάλογος των πεσόντων πολεμάρχων όπως τον απαγγέλλει στην τραγωδία του Αισχύλου Πέρσαι ο Αγγελιοφόρος που φτάνει στα Σούσα για να αναγγείλει την ήττα με τα λόγια «το Περσών δ' άνθος οίχεται πεσόν» («πάει, αφανίστηκε το άνθος των Περσών»):
Μα ο Αρτεμβάρης που όριζε δέκα χιλιάδες καβαλλαρέους, στους Σιληνιούς τον κάβο γύρω δερνοχτυπιέται στα τραχιά τα βράχια επάνω.
Και με μια κονταριά ο χιλίαρχος ο Δαδάκης απ' το καράβι του αλαφρό πήδημα πήρε.
Κι απ' τους Βακτρίους ο πρώτος στη γενιά, ο Τενάγος, του Αίαντα το θαλασσόδαρτο νησί γυρίζει.
Κι ο Λίαιος κι ο Αρσάμης και τρίτος ο Αργήστης γύρω αυτοί στο νησί που θρέφει περιστέρια νικημένοι κουτρίζουν τη σκληρή ξέρα.
Κι ο Αρκτέας που στις πηγές γειτόνευε του Νείλου, κι ο Αδεύης και μαζί κι ο ασπιδοφόρος τρίτος Φαρνούχος, βούλιαξαν αυτοί στο ίδιο καράβι.
Κι ο Μάταλος από τη Χρύσα που οδηγούσε δέκα χιλιάδες, πέφτοντας άλλαξε χρώμα της μακριάς του πυκνής πυρρόξανθης γενειάδας, πλέοντας μέσα σ' άλικο λουτρό πορφύρας.
Κι ο μάγος ο Αραβος κι ο Βάκτριος ο Αρτάμης, που όριζε μαύρ' αλόγατα τριάντα χιλιάδες, στη σκληρή γη που πέσανε κατοικιά πήραν κι ο Αμηστρης κι ο Αμφιστρίας που κυβερνούσε δόρυ στη μάχη ακαταπόνητο κι ο ανδρείος, που πένθος στις Σάρδεις άφησε ο Αριόμαρδος κι ο Μύσιος ο Σησάμης κι ο Θάρυβης ο κυβερνήτης πέντε φορές πενήντα καραβιών, της Λύρνας θρέμμα κι όμορφος άντρας, μα που βρήκε κακόν ο μαύρος θάνατο και των Κιλίκων ο έπαρχος ο Συέννεσης, στην τόλμη πρώτος, που ένας αυτός τον πιο πολύ στους εχθρούς κόπο αφού έδωσε, με θάνατο πήε δοξασμένο.
Τόσα είχα για τους αρχηγούς να μνημονεύσω...
(Μετάφραση I. N. Γρυπάρη)
Πολύ λίγοι θα πρέπει να είναι οι Νεοέλληνες που δεν έχουν προφέρει ποτέ στη ζωή τους τη φράση «παίδες Ελλήνων, ίτε!». Οι περιστάσεις που διαλέγουν για να καταφύγουν σε αυτήν, το ύφος τους καθώς την εκστομίζουν, οι χειρονομίες που τη συνοδεύουν, φανερώνουν ότι όσοι τη μεταχειρίζονται γνωρίζουν με απόλυτη ακρίβεια τη σημασία της. Μολοντούτο λίγοι είναι επίσης εκείνοι που γνωρίζουν ή που θυμούνται με ανάλογη ακρίβεια την προέλευσή της.
H φράση «Ω παίδες Ελλήνων, ίτε» είναι μέρος του στίχου 402 της τραγωδίας Πέρσαι του Αισχύλου, η οποία εξιστορεί τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και η οποία είναι το μόνο από τα σωζόμενα έργα αυτού του είδους που έχει ως θέμα σύγχρονό του ιστορικό γεγονός. Ο στίχος συναντιέται σε κρίσιμο και έμφορτο με αγωνία σημείο του έργου αλλά και του ιστορικού γεγονότος και πολλοί από όσους έχουν παρακολουθήσει την τραγωδία σε παράσταση της προκοπής δεν θα δυσκολευτούν πιθανώς να ανακαλέσουν στη μνήμη τους το ρίγος που ένιωσαν να τους διατρέχει εκείνη τη στιγμή.
H ναυμαχία της Σαλαμίνας υπήρξε η κορυφαία σύγκρουση των Περσικών Πολέμων. Είχαν προηγηθεί πολύ σημαντικές μάχες και επρόκειτο να ακολουθήσουν και άλλες. Αλλά τα όσα διαδραματίστηκαν στα νερά του Σαρωνικού εκείνη την ημέρα του Σεπτεμβρίου του 480 π.X. έθεσαν αμετάκλητα τη σφραγίδα της ελληνικής νίκης σε αυτή την παρατεταμένη αναμέτρηση που κράτησε σχεδόν μισόν αιώνα.
Οι Περσικοί Πόλεμοι, κατά τους οποίους συγκρούστηκαν οι ελληνικές πόλεις-κράτη και η Περσική Αυτοκρατορία, θεωρείται ότι άρχισαν το 492 και έληξαν το 449 π.X. Οι εχθροπραξίες όμως έφτασαν στο αποκορύφωμά τους κατά το διάστημα των δύο περσικών εισβολών στην κυρίως Ελλάδα ανάμεσα στο 490 και στο 479. Μολονότι η Περσική Αυτοκρατορία βρισκόταν τότε στο απόγειο της ισχύος της, η συλλογική άμυνα την οποία αντέταξαν στους εισβολείς οδήγησε τους Ελληνες σε περιφανή νίκη, εντελώς απροσδόκητη για κάθε λογική πρόβλεψη, επιτρέποντάς τους ακόμη και να απελευθερώσουν ελληνικές πόλεις-κράτη που βρίσκονταν στις παρυφές της ίδιας της Περσίας. Ο θρίαμβος αυτός των Ελλήνων εξασφάλισε την επιβίωση του ελληνικού πολιτισμού και των ελληνικών πολιτικών δομών για μακρό διάστημα μετά την παρακμή της Περσικής Αυτοκρατορίας. H επίδραση που άσκησε το ελληνικό πνεύμα στην κατοπινή εξέλιξη της ανθρωπότητας καθιστά αυτονόητες τις συνέπειες αυτής της έκβασης των πολέμων για την παγκόσμια ιστορία. Οι δύο κόσμοι που συγκρούστηκαν τότε ήταν τόσο αντίθετοι μεταξύ τους ώστε αν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά, πιθανώς διαφορετικός θα ήταν και ο κόσμος σήμερα.
Από την Ιωνία στον Μαραθώνα
Κατά τα τέλη του 6ου αιώνα π.X. οι Πέρσες, υπό τους βασιλείς τους Κύρο, Καμβύση και Δαρείο, είχαν εκτείνει την κυριαρχία τους από την κοιλάδα του ποταμού Ινδού ως το Αιγαίο πέλαγος. Είχαν περιλάβει σε αυτήν και τις ακμάζουσες ελληνικές πόλεις, με τις οποίες ήταν κατάσπαρτα τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, με επιφανέστερη ανάμεσά τους τη Μίλητο. Τα ως τότε δημοκρατικά πολιτεύματα αυτών των πόλεων οι Πέρσες τα είχαν αντικαταστήσει με τυραννίδες, δικτατορίες, θα λέγαμε σήμερα. Από το γεγονός αυτό ξεκινούν, κατά τους ιστορικούς, και τα βαθύτερα αίτια των Περσικών Πολέμων, που δεν ήταν τόσο ο οικονομικός ανταγωνισμός όσο ήταν η βαθιά σύγκρουση πολιτικών αξιών, η αγεφύρωτη αντίθεση ανάμεσα στον περσικό δεσποτισμό και στο ελληνικό δημοκρατικό ιδεώδες. Στην επεκτατική πολιτική της Περσίας οι Ελληνες έβλεπαν σοβαρή απειλή για την ελευθερία τους, και αυτό τους γεννούσε αισθήματα ανησυχίας, φόβου αλλά και απέχθειας για την κραταιή αυτοκρατορία που όλο και θέριευε στα ανατολικά τους.
Το 499 ανάλογα αισθήματα οδήγησαν τις ελληνικές πόλεις-κράτη της μικρασιατικής ακτής, της Ιωνίας, να εξεγερθούν κατά της περσικής κυριαρχίας. Την εξέγερση υποκίνησε αρχικά ο Αρισταγόρας, τύραννος της Μιλήτου, ο οποίος ωστόσο κατάργησε το απολυταρχικό καθεστώς του και βοήθησε να καταλυθούν ανάλογα καθεστώτα και σε άλλες πόλεις. Αν και ο ίδιος, τυχοδιωκτικός τύπος, δεν άργησε να εξαφανιστεί από το προσκήνιο, η εξέγερση εξαπλώθηκε σε μεγάλη έκταση, από την Κύπρο ως το Βυζάντιο. Το 498 οι επαναστάτες κατέλαβαν τις Σάρδεις, σημαντική περσική πόλη, και τις πυρπόλησαν, προσφέροντας ένα ακόμη πρόσχημα στον βασιλέα των Περσών Δαρείο A' για την απόφασή του, μερικά χρόνια αργότερα, να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδας.
Το κυριότερο πρόσχημα του Δαρείου για την εισβολή του στην Ελλάδα ήταν το γεγονός ότι η Αθήνα και η Ερέτρια είχαν προσφέρει βοήθεια, μικρή ωστόσο και πρόσκαιρη, στην επανάσταση των μικρασιατικών πόλεων.
Το 494 οι επαναστάτες της Ιωνίας ηττήθηκαν. Οι Πέρσες κατέστρεψαν τη Μίλητο και άλλες πόλεις και αποκατέστησαν την κυριαρχία τους στην περιοχή. Δύο χρόνια αργότερα, το 492, οι δυνάμεις του Δαρείου άρχισαν την πορεία τους προς την Ευρώπη, αλλά, παρά τις επιτυχίες του στρατηγού Μαρδόνιου, ανιψιού και γαμβρού του βασιλιά, στη Θράκη και στη Μακεδονία, η εκστρατεία δεν ολοκληρώθηκε καθώς ο περσικός στόλος έπεσε σε σφοδρή τρικυμία στα ανοιχτά του όρους Αθω, όπου μεγάλο μέρος του καταστράφηκε και πολλοί Πέρσες έχασαν τη ζωή τους.
Πέρασαν δύο ακόμη χρόνια, και το 490 περσικός στρατός με δύναμη 25.000 ανδρών αποβιβάστηκε στην πεδιάδα του Μαραθώνα. H Αθήνα απευθύνθηκε στη Σπάρτη με την έκκληση να ενώσουν τις δυνάμεις τους κατά του εισβολέα. Για δικούς τους λόγους οι Σπαρτιάτες δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν, όχι πάντως έγκαιρα. Ετσι τους Πέρσες υποχρεώθηκαν να αντιμετωπίσουν οι Αθηναίοι που διέθεταν 10.000 άνδρες και είχαν στο πλευρό τους ως μοναδική βοήθεια 1.000 Πλαταιείς.
Κατανικώντας τους δισταγμούς των άλλων αρχηγών του αθηναϊκού στρατού ο τολμηρός στρατηγός Μιλτιάδης, εκμεταλλευόμενος την ευκαιρία που παρουσιάστηκε με την απουσία του περσικού ιππικού, εξαπέλυσε την επίθεσή του. Αποφασιστική νίκη στεφάνωσε τα όπλα των Αθηναίων, οι οποίοι αμέσως μετά έσπευσαν να επιστρέψουν στην πόλη τους για να προλάβουν ενδεχόμενη επίθεση των Περσών εναντίον της.
H μεγάλη στρατιά του Ξέρξη
Δέκα χρόνια αργότερα, το 480, ο πέρσης βασιλιάς Ξέρξης A', γιος και διάδοχος του Δαρείου A', θέλησε να επαναλάβει την απόπειρα του πατέρα του να καθυπoτάξει τους Ελληνες. Ξεκίνησε από την Περσία επικεφαλής τεράστιας δύναμης στρατού και στόλου. Ο αρχαίος ιστορικός Ηρόδοτος, ο επιλεγόμενος πατέρας της ιστορίας, του οποίου το έργο αποτελεί την κυριότερη πηγή για τους Περσικούς Πολέμους, εμφανίζεται έκθαμβος μπροστά στην κλίμακα αυτής της επιχείρησης. Τη θεωρεί πρωτοφανή, καθ' ότι, λέει, δεν μπορούσε να συγκριθεί με καμία από τις θρυλικές εκστρατείες που είχαν γίνει στο παρελθόν. Πλήθος σύμμαχοι ακολουθούσαν τον Ξέρξη, ανάμεσά τους και Ιωνες, στους οποίους, κατά την προέλαση της στρατιάς, ήρθαν να προστεθούν και άλλοι Ελληνες από τις βόρειες περιοχές της χώρας. Το πλήθος και η ποικιλία της στρατιάς του Ξέρξη κάνουν τον Ηρόδοτο να αναφωνήσει: «Τι γαρ ουκ ήγαγε εκ της Ασίης έθνος επί την Ελλάδα Ξέρξης;», ποιο έθνος της Ασίας δηλαδή έμεινε που ο Ξέρξης να μην το οδήγησε εναντίον της Ελλάδας;
Κατά τους μελετητές ο Ηρόδοτος, εντυπωσιασμένος από τον φοβερό αυτόν όγκο και παραπλανημένος από τον απλοϊκό τρόπο καταμέτρησης που χρησιμοποιεί, φαίνεται ότι μάλλον υπερβάλλει όταν επιχειρεί να δώσει συγκεκριμένους αριθμούς και κάνει λόγο για 1.700.000 άνδρες. Ψυχραιμότεροι υπολογισμοί ανεβάζουν τη δύναμη του Ξέρξη σε 300.000 άνδρες και 1.200 πλοία.
Αυτή τη φορά, μολονότι δεν έλειψαν οι μηδίσαντες (οι Ελληνες που υποτάσσονταν με τη θέλησή τους στους Μήδους, δηλαδή στους Πέρσες), η περσική στρατιά θα έβρισκε τους αντιπάλους της ενωμένους. Με επικεφαλής τη Σπάρτη και την Αθήνα, τις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις της Ελλάδας, κάπου τριάντα ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν αποφασίσει, αφήνοντας κατά μέρος τις μεταξύ τους διαφορές και τους πολέμους, να αντιμετωπίσουν από κοινού και συντονισμένα την περσική απειλή. H αρχιστρατηγία είχε ανατεθεί στη Σπάρτη, η οποία είχε και την ειδικότερη ευθύνη για τον αγώνα στην ξηρά, ενώ η Αθήνα είχε τον πρώτο λόγο στις ναυτικές επιχειρήσεις.
Πρώτος προσπάθησε να αναχαιτίσει την προέλαση των Περσών ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωνίδας με τους λιγοστούς άνδρες του (η παράδοση τους θέλει μόνο τριακόσιους) στα στενά των Θερμοπυλών. Ο ηρωισμός και η αυτοθυσία τους, υπό το βάρος και της προδοσίας του Εφιάλτη, ο οποίος αποκάλυψε στον Ξέρξη μυστικό πέρασμα που έφερε τις δυνάμεις του στα νώτα των αμυνομένων, δεν στάθηκαν αρκετά για να ανακόψουν τα περσικά στίφη. Στη μάχη που ακολούθησε οι υπερασπιστές των Θερμοπυλών έπεσαν μέχρις ενός.
Συνεχίζοντας την προέλασή του προς Νότον ο Ξέρξης κατέλαβε και κατέστρεψε την Αθήνα, που όμως οι κάτοικοί της την είχαν εγκαταλείψει έγκαιρα καταφεύγοντας στη Σαλαμίνα.
Το τέχνασμα του Θεμιστοκλή
Μεσολάβησαν και άλλες συμπλοκές μεταξύ των δύο αντιπάλων, και περί τα τέλη Σεπτεμβρίου του 480 ο περσικός στόλος ναυλοχούσε στο Φάληρο, ενώ ο ελληνικός, με αρχιστράτηγο τον Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη, με 350 περίπου τριήρεις (από τις οποίες οι 180 ήταν αθηναϊκές) και με 85.000 άνδρες, είχε καταφύγει στη Σαλαμίνα, το νησί του Σαρωνικού κόλπου ανάμεσα στη δυτική ακτή της Αττικής και στην ανατολική ακτή της Μεγαρίδας, το οποίο κλείνει από τα νότια τον κόλπο της Ελευσίνας. Εκεί οι αρχηγοί των Ελλήνων έκαναν συμβούλιο για να αποφασίσουν πώς θα δράσουν και συγκεκριμένα για να καταλήξουν ως προς το σημείο όπου θα ήταν καλύτερα γι' αυτούς να γίνει η ναυμαχία με τους Πέρσες.
H πρόταση του Θεμιστοκλή, που διοικούσε τις αθηναϊκές τριήρεις, ήταν να διεξαχθεί η αναμέτρηση στο στενό της Σαλαμίνας. Το κυριότερο επιχείρημά του ήταν ότι ο ελληνικός στόλος, με λιγότερα και μικρότερα σε όγκο σκάφη από τον εχθρικό, θα μπορούσε στον περιορισμένο χώρο του στενού να ελιχθεί ανετότερα και δεν θα διέτρεχε τον κίνδυνο να βρεθεί περικυκλωμένος από τα πολυάριθμα περσικά πλοία. Αλλά οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους αρχηγούς διαφώνησαν με την πρόταση του Θεμιστοκλή και αντιπρότειναν να γίνει η ναυμαχία στον ισθμό της Κορίνθου ώστε αφενός να υπερασπιστούν την Πελοπόννησο και αφετέρου να έχουν στη διάθεσή τους οδό διαφυγής στην περίπτωση που η αναμέτρηση θα εξελισσόταν αρνητικά γι' αυτούς.
Ακολούθησε νέο συμβούλιο των αρχηγών όπου ο Θεμιστοκλής δεν δίστασε να βάλει σε ενέργεια τα μεγάλα μέσα: προειδοποίησε τους συνομιλητές του ότι αν δεν δέχονταν την πρότασή του να αναμετρηθούν με τους Πέρσες στη Σαλαμίνα, τα αθηναϊκά πλοία θα αποσύρονταν από την πολεμική προσπάθεια και θα αποχωρούσαν, και ο πληθυσμός της πόλης που είχε καταφύγει στο νησί θα εγκατέλειπε τον τόπο του και θα μετανάστευε στην Κάτω Ιταλία.
Αυτή τη φορά ο Ευρυβιάδης, που είχε το γενικό πρόσταγμα, δέχθηκε την πρόταση του Θεμιστοκλή, όχι όμως και όλοι οι υπόλοιποι αρχηγοί. Οι προετοιμασίες για να αντιμετωπίσουν οι Ελληνες τους Πέρσες στη Σαλαμίνα είχαν ήδη αρχίσει, όταν, την επομένη της συναίνεσης του Ευρυβιάδη, η διαφωνία αναζωπυρώθηκε και χώρισε τους συμμάχους σε δύο παρατάξεις. Οι Αθηναίοι, οι Μεγαρείς και οι Αιγινήτες υποστήριζαν τη γνώμη του Θεμιστοκλή να γίνει η ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Οι Πελοποννήσιοι επέμεναν για τον ισθμό της Κορίνθου.
Ο Θεμιστοκλής διείδε τον κίνδυνο που συνεπαγόταν η παράταση της διαφωνίας καθώς αυτή πολλαπλασίαζε τις πιθανότητες να επικρατήσει τελικά η δεύτερη γνώμη, με την οποία διαφωνούσε, και για μία ακόμη φορά επιστράτευσε την πανουργία του. Ανέθεσε στον έμπιστο δούλο του Σίκιννο, τον περσικής καταγωγής παιδαγωγό των παιδιών του, να μεταδώσει μυστικά στον Ξέρξη την πληροφορία ότι οι Ελληνες, κυριευμένοι από φόβο, σκόπευαν να το σκάσουν, και άρα αυτός, αν ήθελε να τους εξουδετερώσει, έπρεπε να σπεύσει.
Ο Ξέρξης έπεσε στην παγίδα. Συγκάλεσε αμέσως πολεμικό συμβούλιο, και ο περσικός στόλος διατάχθηκε να αποπλεύσει ευθύς για το σημείο όπου βρισκόταν συγκεντρωμένος ο ελληνικός. Μέσα στη νύχτα 200 περσικά πλοία απέκλεισαν όλες τις οδούς διαφυγής των Ελλήνων, ενώ τα υπόλοιπα, ο κύριος όγκος του περσικού στόλου, συγκεντρώθηκαν στην ανατολική έξοδο του στενού, ανάμεσα στη Σαλαμίνα και στην Ψυττάλεια, όπου αποβιβάστηκε ισχυρό και επίλεκτο περσικό σώμα, οι λεγόμενοι Αθάνατοι.
Ολη αυτή η κολοσσιαία δύναμη περίμενε τους Ελληνες να επιχειρήσουν την κρυφή έξοδό τους για να ριχτεί πάνω τους αιφνιδιαστικά και να τους συντρίψει. Αλλά οι Ελληνες είχαν ειδοποιηθεί για τις κινήσεις των Περσών.
Ω παίδες Ελλήνων, ίτε!
H ναυμαχία, που άρχισε το πρωί, κράτησε ως το βράδυ και κατέληξε σε πραγματική πανωλεθρία για τους Πέρσες
«Και νυξ εχώρει» λέει ο Αισχύλος «κου μάλ' Ελλήνων στρατός / κρυφαίον έκπλουν ουδαμή καθίστατο» η νύχτα προχωρούσε και ο στρατός των Ελλήνων δεν φαινόταν πουθενά να δοκιμάζει να εκπλεύσει κρυφά. Μόλις όμως η μέρα με τα λευκά της άλογα φώτισε τη γη, συνεχίζει ο Αισχύλος, ήχος τραγουδιστός, μελωδικός ακούστηκε από τους Ελληνες και αντιλάλησαν ένα γύρω οι βράχοι του νησιού. Φόβος κυρίευσε τους βαρβάρους όλους ότι είχαν γελαστεί, γιατί τον επίσημο παιάνα τους οι Ελληνες δεν τον τραγουδούσαν σαν να ήταν να φύγουν αλλά σαν έτοιμοι να ριχτούν στη μάχη γεμάτοι ψυχή και θάρρος. Από κοντά η σάλπιγγα φλόγιζε όλη τη σκηνή, ευθύς ακούστηκαν να παφλάζουν τα κουπιά χτυπώντας το αρμυρό νερό, και τότε ξάφνου εμφανίστηκαν οι Ελληνες γοργοί τραγουδώντας τούτα τα λόγια:
«Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ', ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών».
(«Εμπρός, τέκνα των Ελλήνων, ελευθερώστε την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά σας, τις γυναίκες σας, τα ιερά των πατρογονικών θεών σας, τους τάφους των προγόνων σας τώρα ο αγώνας είναι για τα πάντα».)
H ναυμαχία έγινε στο θαλάσσιο στενό που ορίζουν οι πλαγιές του όρους Αιγάλεω, η νησίδα Αγιος Γεώργιος, η χερσόνησος της Σαλαμίνας Κυνόσουρα και το νησάκι Ψυττάλεια ή Λειψοκουτάλα. Προσποιούμενοι ότι αποχωρούν οι Ελληνες παρέσυραν τον εχθρό μέσα στο στενό, και αυτή του η κίνηση αποδείχθηκε η καταστροφή του. H στενότητα του χώρου εξουδετέρωνε την περσική υπεροπλία, καθώς δεν επέτρεπε να εισχωρήσει στο στενό με το πρώτο κύμα αριθμός πλοίων μεγαλύτερος από των ελληνικών, και αυτό, δεδομένης της υπέρτερης ναυτικής δεξιότητας των Ελλήνων αλλά και της μεγαλύτερης καταλληλότητας των πλοίων τους, δεν άργησε να φέρει τους Πέρσες σε μειονεκτική θέση.
Στην παράταξη των ελληνικών πλοίων οι αθηναϊκές τριήρεις, υπό τη διοίκηση του Θεμιστοκλή, κατείχαν το αριστερό άκρο και είχαν απέναντί τους τα πλοία των Φοινίκων. Στο δεξιό άκρο βρίσκονταν τα πλοία της Σπάρτης υπό τον Ευρυβιάδη έχοντας απέναντί τους τους Ιωνες. Δίπλα στις σπαρτιατικές τριήρεις ήταν τοποθετημένες οι αιγινίτικες, και η όλη παράταξη συμπληρωνόταν με τα πλοία των υπολοίπων ελληνικών πόλεων.
H ναυμαχία, που άρχισε το πρωί, κράτησε ως το βράδυ και κατέληξε σε πραγματική πανωλεθρία για τους Πέρσες. Οι απώλειές τους σε άνδρες και σε πλοία ήταν τρομακτικές. Δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο τους παράτολμους και πεπειραμένους έλληνες ναυτικούς αλλά και τη δική τους δυσχέρεια κινήσεων. Μέσα στο στενό, λέει ο Αισχύλος, μαζεύτηκαν πλήθος τα πλοία, και έτσι δεν μπορούσαν να προσφέρουν καμία βοήθεια μεταξύ τους αλλά χτυπούσαν το ένα το άλλο «εμβόλοις χαλκοστόμοις» («με τα χαλκόστομα έμβολά τους»), συντρίβοντας όλα τα κουπιά, ενώ τα ελληνικά πλοία, σχηματίζοντας επιδέξια κύκλο γύρω γύρω, χτυπούσαν και αυτά. Τα νερά και οι γύρω ακτές γέμισαν κουφάρια και ναυάγια, τόσο που, λέει ο Αισχύλος, «θάλασσα δ' ουκέτ' ην ιδείν» («η θάλασσα δεν φαινόταν πια»). Πολλοί Πέρσες, που τα πλοία τους βυθίζονταν, έπεφταν ζωντανοί στο νερό αλλά πνίγονταν επειδή δεν ήξεραν να κολυμπούν.
Ανάλογη τύχη περίμενε και τους επίλεκτους Πέρσες που είχαν τοποθετηθεί φρουρά στην Ψυττάλεια. Οι Ελληνες, όταν βεβαιώθηκαν ότι η νίκη ήταν δική τους, αποβιβάστηκαν με τη σειρά τους στο νησάκι και εξολόθρευσαν τους Αθανάτους.
Αν και εξακολουθούσε, παρά τις μεγάλες απώλειές του (200 πλοία έναντι 40 που έχασαν οι Ελληνες), να διατηρεί την αριθμητική υπεροχή του, ο περσικός στόλος αποχώρησε από τη Σαλαμίνα σε κατάσταση σύγχυσης και πανικού και κατέφυγε πάλι στο Φάληρο για να αποπλεύσει τελικά για την Ασία.
H ναυμαχία της Σαλαμίνας υπήρξε η πρώτη μεγάλη ναυτική σύγκρουση της παγκόσμιας ιστορίας.
H ελληνική αντεπίθεση
Τον χειμώνα που ακολούθησε τη ναυμαχία της Σαλαμίνας ο Ξέρξης επέστρεψε στην Περσία αφήνοντας πίσω του στην Ελλάδα μεγάλο τμήμα της στρατιάς του. Το 479 οι περσικές δυνάμεις υπέστησαν δύο ακόμη ήττες από τους Ελληνες, τη μία στις Πλαταιές της Βοιωτίας, την άλλη στη Μυκάλη, στη μικρασιατική ακτή απέναντι από τη Σάμο.
Με τις δύο αυτές μάχες έληξαν οι περσικές εκστρατείες στην Ελλάδα. Αλλά οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν για άλλα 30 χρόνια. H Αθηναϊκή Συμμαχία, που συγκροτήθηκε αμέσως μετά, πέρασε στην επίθεση με σκοπό την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας.
Οι Περσικοί Πόλεμοι τερματίστηκαν το 449 με τη συνθήκη που συνήψαν στα Σούσα ο αθηναίος πολιτικός Καλλίας και ο πέρσης βασιλιάς Αρταξέρξης A', γιος του Ξέρξη.
ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ 338 π. Χ.
ΣΑΛΑΜΙΝΑ 480 π.X.
ΠΛΑΤΑΙΕΣ 431 π.X.
Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ 490 π.Χ.