An cost'ùltima part ën nòstra stòria pròpi cita i arportoma mach quàich pont andova ij fàit piemontèis a pijo caraterìstiche particolar, rispét a coj dël rést d'Italia, caraterìstiche che sovens a son dësmentià. An pì, dal moment che ij fàit che a ven-o da la fin dla sconda guèra monrial anans a son stàite vivùe da lë scrivent (nassù pòchi dì prima dla cascà 'd Mussolini dël 25 luj 1943) e donca a sarìo viste da soa mira e second soa esperiensa, a ven-o nen arportà, përchè a l'é bin che la Stòria as basa su document e fàit ogetiv, che an son valutàbij an manera seren-a mach pì tard. Mach parèj as riva a capì andova a-i son faussità e forsadure (a l'é sempe chi a l'ha sucéss che a tira a scrive la Stòria a soa manera). Le cuche, dle vire, a-i buto temp a vnì fòra, e 'd sòlit a lo fan mach dòp che le situassion a son cambià, e a dvento disponìbij document che prima as conossìo nen. Natural che sòn a veul nen dì che as sàpia tut e con sicurëssa ëd lòn ch'a l'é capità prima. Neuv repèrt e neuv document che a peulo esse trovà a peulo gionté ò modifiché informassion su lòn che a smijava bel e consolidà.
Ant le prime desen-e d'ani dòp l'unità ël Piemont, che a part da na situassion ëd vantagi rispét a tute j'àutre region d'Italia (almanch, ël rédit dla region a l'é superior a col ëd tute j'àutre), a deuv afronté un bin gròss declin, dàit da l'andé via 'd tuti j'organism stataj. A sòn as gionta l'ostilità anti-piemontèisa dont i l'oma acenà prima. (Massim d'Asej a scriv che ai Piemontèis a speta 'l mérit d'avéj comensà l'emancipassion dl'Italia e, për compens, a son vnù an sacòcia a tuti j'Italian).
L'agricoltura piemontèisa a contìnua a avèj vàire cit proprietari e a contìnua a chëerse. Le gròsse asiende agrìcole, ant ël verslèis, a son pòche e a produvo pì che d'àutr ris. L'àrea piemontèisa peui, a l'é la pì industrialisà d'Italia, e l'indùstria 'd ponta a l'é cola dla lan-a, mentre subit dòp a-i é la seda, e peui ël coton. Ël compart téssil a l'é donca 'l prinsipal setor industrial. A-i ven peui na bin svilupà indùstria alimentar, prima an Italia a produve ròba an scàtola, e a costa as giontran pì tard j'impiant për l'arfinadura dël ris e la produssion ëd vermot e spumant. L'indùstria metalmecànica a ven al ters pòst e an col perìod a travaja pì che tut për l'esercit e le ferovìe.
Con l'unità ij Piemontèis a ringreto che la region a l'é con costansa dësmentià da govern sentral ëd Roma, e che j'investiment a van tuti a finì da d'àutre part. Lë svilup industrial a l'é frenà dal préssi dël carbon, che a contìnua a rende econòmich l'usagi dl'energìa ìdrica, che però a forniss na potensa limità e nen disponìbil da 's pëer tut. Mach ant ël 1871, con l'uvertura dla galerìa dël Fréjus, a comensa a rivé carbon a pressi un pòch pì econòmich, ma coma combustìbil as deuvra 'ncora 'l bosch e sòn a pòrta a perde na quòta nen cita dël partimòni forestal. La polìtica liberal dëe govern, adessà al lìber scambi, a buta an crisi le asiende, che a ciamo misure 'd protession dij prodòt. L'eletorà piemontèis, che a coj temp a l'ha nen na larga base, a comensa a spostésse a snistra, che a coj temp a l'é 'ncora pitòst moderà.
Ij setor andova a òpera l'industria piemontèisa a so vàire, e a la fin, ant ëi 1880, as regìstra na fòrta espansionindustrial, e 'l ranforsésse ëd na clàsse operaia bin s-ciassa, dont l'organisassion a comensa a preocupé 'l mond dj'antrapreneur. An particolar a son bin decise j'organisassion ovriere dla zòna 'd Biela, andova j'ovrié a son ancora an bon-a part ëdcò contadin, con na bon-a capacità 'd resisteant le rivendicassion, che a ven-o portà anans con na gòssa determinassion.
A la fin dël sécol ch'a fà disneuv a pija còrp e as ësvilupa na pesanta crisi agrìcola, prodòta da l'ariv ëd gran Nord-american, carn argentin-a e ris cinèis. Costa crisi a colpiss an particola le gròsse asiende, che a lasso sensa travaj vàire lavorant. Le cite asiende, e an particolar cole ch'a produvo vin, a arsento manch ëd costa crisi, mentre ij lavorant ant le risere as treuvo sensa podèj contratual, sotituì da lavorant stagionaj che a rivoan particolar dal Véneto, e che as contento 'd travajé a qualonque condission. Ma 'dcò la produssion dël vin, che a smija ch'a reda, a dventa tròpa, con la conseguensa d'un creòl dij préssi. Ëd sòn a aprofito j'asiende che a produvo vermot e spumant (che, a smija nen vera, ma a l'é motobin apresià an Fransa), mentre la crisi a riva fin-a ai cit proprietàri.
An sto perìod,. sensa j'investiment stataj che a pijo d'àutre strà, ël Piemont a perd sò primà agrìcol an sël rest dël Nord Italia. Pì che da d'àutre part d'Italia, an Piemont a nasso forme 'd cooperassion e 'd Mutuo Socors, sovens sugerìe a favorìe dla clero dle paròchie, mentre na s-ciassa rete 'd Casse 'd Risparmi e Casse Ruraj a sosten-o le cite asiende agrìcole.
Ma la crisi a riva 'dcò al setir industrialcon na caden-a 'd faliment che a pròvoca un gran nùmer ëd disocupà e la poertà a pòrta a l'aument dla delinquensa ant le sità. La situassion a l'é bin dëscrivùa da la literatura an Piemontèis ëd col perìod, conossùa adéss da pòchi, pròpi pëechè an Piemontèis (vardé la part an sla literatura piemontèisa). La còsa a dventa 'ncora pì greva përchè 'l govern, anvece 'd giuté, a trasferiss a Milan le fàbriche 'd material militar e le oficine feroviarie. L'indùstria metalmecànica a surviv mersì a la produssion ëd màchine për ël téssil, ma 'dcò costa mecanisassion a pròvoca ant ël tessi d'àutri disocupà.
An sto perìod l'emigrassion ëd Piemontèis a l'éstero a dventa motobin àuta, ma a venta fé tension a lese le statìstiche, che sovens a distinguo nen l'emigrassion temporània da cola përmanent. A l'é già da vàire cheij montagnin, can ant l'invern ël travaj an sle montagne as arduv, a mando quàich component dla famija a travajé an Fransa, ant le fàbriche 'd Marsija. Sti ovrié, ant la prima, a arpìjo la stra 'd cà e a torno a travajé 'n montagna. An sto perìod vàire migrant a parto pëer ste fòra un pàira d'ani, ëe sòlit an Fransa e macassìa an Euròpa, për peui torné an Piemont. D'àutri, anvece, a parto pëer j'Americhe a là as ëstabilisso. St'emigrassion stagional e a temp limità, a produv lë stabilìsse 'd fòtre anliure fra Piemont e Fransa, sovens arforsà da matrimòni, e donca sovens le anliure a dvento 'dcò fra parent. Ant le valade alpin-e 'l Fransèis a l'é conossù almanch coma l'Italian (e fin-a méj) mentre a son parlà coma lenghe corente 'l Piemontèis, l'Ossitan e 'l Franch-Provensal.
Antant as rend disponìbil na neuva arzorsa "l'energìa elétrica. Ël Piemont a l'é sens-àutr favorì da soa situassion idro-geològica, e da sòn a nassrà un dij colòss industriaj pemontèis.
I l'oma già dit prima dle condission ëd travaj dl'época. An Piemont ël moviment ovrié a nass motobin prest, ma për un bel pòch a resta sota la "protession paternalista" dla borghesìa, mersì al fgàit che a-i son nen gròsse concentrassion ovriere, e la fòrsa dla borghesìa, apogià da le fòrse dl'órdin, a l'é bin àuta. Mach j'ovrié dël distrét ëd Biela, dont vàire a son ëdcò contadin ò a ven-o da famije contadin-e, a l'han na bon-a capacità contratual, che a riva da soa possibilità 'd sosten-e 'd lòte për un temp longh.
Già ant ël 1864 j'ovrié bieleis a l'han sucess ant un siòpero general a oltransa che a òbliga j'antrapreneur a modifiché le dzuman-e condission ëd travaj e ij regolament intern dle fàbriche, ornend parèj ël prim contrat coletiv ëd travaj d'Italia. Ëdcò n'àutr siòpero sucessiv ant ël 1877 a l'ha sucéss dòp esse stàit sostnù për tre mèis e mes. La mecanisassion dle fàbriche téssij, e l'ardussion dël përsonal che a na ven, a pòrta a n'ardussion ëdcò dël podèj contratual ant ël setor.
An general, an col perìod, tuti ij siòperi che a nasso da organisassion corporative a son crasà con brutalità da la polissìa, ma a dispét ëd sòn, ò magara pròpi për sòn, l'antagonism dla classe ovriera a comensa a chërse. Cand peui j'efét dla crisi dël setor metalmecànich a comensa a fésse sente, antlora 'l moviment ovrié a comensa a pijé conotassion polìtiche. A nass la cossiensa dla necessità d'anvestiment an Piemont. J'ovrié as organiso an comità 'd lòta, e ansema ai deputà piemontèis a comenso a ciamé d'investiment al Govern.Ël Municìpio ëd Turin a favoriss la costitussion dla Cianbra dël Travaj, mentre da part governativa (an particolar con ël govern Crispi) a contìnua la repression.
Ël moviment socialista a pija sempe pì d'amportansa, e a le lòte ovriere a comenso a avzinésse 'dcò j'inteletuaj (DeAmicis, Lombroso). Ant j'elession dël 1897 ël Piemont, prim an Italia, a manda a Roma doi deputà socialìsta. Ant j'elession comunal dël 1899, a Turin ij socialista a l'han 17 elét su 40, mente a Lissàndria a ven elegiù ël prim sìndich socialìsta.
Sto perìodo a l'é col dla nàssita dla granda Industria an Piemont. La FIAT a l'é fonà a Turin ant ël 1899, e a treuva na s-ciassa rete d'asiende metalmecàniche, andova a-i son amportante competense ant ël camp. As trata, an prinsìpi, 'd na cita asienda che a comensa soa espansion cand Gioan Agnélli a riva a cheuje gròss capitaj an sël mërcà assionari, e a pija 'l contròl dl'asienda. A ven-o municipalisà j'asiende 'd servissi, e fra coste l'asienda elétrica, che a garantiss l'eletricità al cost ëd produssion. Sòn a favoriss motobin lë svilup industrial.
Ant ël 1906 a ven istituì 'l Politécnich ëd Turin, che a dventa sùbit la prinsipal Università técnica italian-a, ant la posission ëd fornìingegné motobin qualificà. La sità as ëslarga ampréssa, an particolar për l'imigrassion da le campagne, e a nass ël quartié ovrié 'd Borgh San Pàul, che as gionta a coj che a.i son già ëd Borgh Dòra, Dan Donà, Vanchija. Peui l'espansion a contìnua vers le Molinëtte, Lingòt, Martinet, Bariera 'd Lans e Bariera 'd Milan(a son ciamà parèj le zòne antorna ai caséj dël dassi sle strà 'd Lns e 'd Milan).
Ant ël perìod dij govern Giolitti, ël Piemont as ësvilupa fin-a a torné la prima region italian-a për rédit. A nasso d'àutre amportante atività industriaj, coma l'Olivetti a Ivrèja, la RIV a Vilar Perosa, la Borsalin a Lissàndria, le Cartere Burgo a Verseul, e peui ancora a Turin la Lancia la Michelin, la Nebieul, la Venchi, la Talmon. Ant ël verslèis as ëesilupa l'indùstria dla briladura dël ris, mentre j'indùstrie téssij a cherso un pòch da 's pëer tut an Piemont. A Turin a comensa la produssion Cinematogràfica italian-a, e ancora piemontèise a son le prime squadre 'd càlcio: Turin, Juventus, ProVersèj.
Anvece a comensa torna a avèj problema l'agricoltura, andova as fan sentej'inconvenient socià a la cita dimension ëd bin tante asiende, che a l'han nen j'arzòrse për fé le necessàrie inovassion, e oponse a la peronòspera e la filòssera che a danegio motobin le vis. An costa manera a arpija l'imigrassion ant le sità e l'emigrassion a l'éstero.
Le Società 'd Mutuo Socors, che a son difondùsse ant ël perìod nen mach fra j'ovrié, a contìnuo a avèj na certa importansa, ma fra j'ovrié as ëstà costituend n'organisassion sindacal sempe pi moderna, sostnùa da na sempe pì penetranta politicisassion dla clàsse ovriera. An sël front opòst j'antrapreneur a formo na Lega, che a peul esse considerà 'l prim sbòss dla Confindùstria. Ij metalmecànich turinèis a son la part pì politicisà dël moviment ovrié, e a son organisà an doi sindacà: la FIOM d'ispirassion pì moderà, e un sindacà autònom ëd caràter rivolussionari.
An prinsìpi dël sécol a-i é na série dë siòpero che ant ël 1907 a riva a oten-e, an quasi tut ël Piemont, la giornà 'd travaj ëd 10 ore, l'òbligh ëd preavis për ij licensiament e l'arconossiment dle comission interne. Na crisi che a ven peui a pròvoca un pòch d'aretrament, ma sùbit dòp le arvendicassion a torno a esse portà anans con fòrsa. Ant j'ani 1912 e 1913 a-i son siòpero che a duro 'd mèis. La pì gròssa part dël padronà, an particolar col dle cite asiende, as buta an 's na posission intransigenta, mentre anvece Agnélli a pija na posission pì moderà, che a përmëtt a la FIAT un rapòrt pì fàcil con ël govern, che a l'é 'dcò chèl su posission moderà. Giolitti midem a acusa la part pì antransigent dj'antraporeneur d'esse un perìcol për l'órdin pùblich. As riva parèj a neuv contrat che a stabilisso l'introdussion dl'orari a 57 ore la sman-a.
Con l'introdussion dël sufragi universal maschil, la rapresentansa socialista piemontèisa a chërs an Parlament, mentre 'l partì socialista midem as ëspòsta pì a snistra con l'ntrada ant ël partì ëd Gramsci, Togliatti, Terracini. An fàbrica as comensa a introduve métod ëd travaj studià për aumenté la produssion, natural, con pregiudissi dle condission ëd travaj dj'ovrié, che a pegiora, mentre a chërs la produssion. La reassion ovriera a l'ha nen séguit a rason dl'intrada an guèra dl'Italia.
Ant ël perìod che l'Italia a resta neutral, j'industriaj a l'han l'oportunutà d'aumenté soe esportassion vers ij pais an guèra, ma subit dòp a rivo importante comesse militar, e paèj j'industriaj a comenso a esse an favor dl'intervent an guèra. Oltra a lor-sì, j'interventìsta an Piemont a son pòchi e isolà. La polìtica 'd Giolitti, an efét, a l'ha 'ncora un largh sostegn ant la region. A Turin, ùnica sità d'Italia, la diciara 'd guèra a pròvoca un siòpero general ëd protésta. L'anrolament a colpiss an manera greva le campàgne e soa economìa, mentre ant le sità industriaj j'ovrié e j'impiegà comandà a la produssion dla guèraa son esonerà dal servissi, ma a son militarisà ant le fàbriche, e donca a son sotpòst al codes militar ëd guèra. Sòn a scancéla, an pràtica, tuti ij dirit vagnà con le lòte 'd prima.
A son pròpi tanti ij mort an guèra piemontèis, quasi tuti Alpin, pròpi për l'usagi sensa critéri dle trupe alpin-e. La provinsa 'd Coni a sarà cola che a l'ha avù pì 'd mòrt an përsentual rispét a tue j'àutre provinse italian-e.
Ant ël 1917 a comenso a rivé da la Russia le notìssie an sla rivolussion, che a fan motobin prèisa an sj'ovrié. A comenso agitassion andova as parla ciàir ëd Rivolussion, e dla fin dla guèra a tuti ij cost. Ant l'agost dl'istéss anna Turin a-i é n'amprovisa mancansa 'd pan, e sòn a scadèn-a la tension che antant a l'era anmugiasse. A-i é la manifestassion la pì violenta che a sia staie an Italia an col perìod, con scontr, rubarìssi baricà për le srtà. A l'é na manifestassion spontània, scapà 'd man a sindacà e socialìsta, che a rivo nen a fërméla. A ven fërmà con ij cher armàche a fan 41 mòrt. J'autorità 'd polissìa a aprofito dë sta manifertassion përeliminé ij cò sindacaj e socialista. Ij fautor dla guèra, an Piemont, a son na minoransa isolà, ma ansolet e maldisent. An Italia j'interventista a n'aprofito për lansé la sòlita campagna antipiemontèisa e antiturinèisa.
A la fin dla guèra, finìa la produssion bélica, l'industria a patiss na recession, e mach la FIAT a lassa a cà 8000 ovrié. Antant, però j'industriaj a son anrichisse da mat. A sòn as gionto ij soldà che a torno e che sovens a treuvo nen travaj. Anfin as buta 'dcò l'epidemìa d'influènsa "spagneula" che mach a Turin a fà 3000 mòrt.
Macassìa, a la fin dla guèra la sità a l'é motobin modernisàsse, e l'indùstria a l'ë chërsùa tant. La FIAT d'Agnélli a l'ha guadagnà na posission dominanta e 'd bon-a fòrsa. L'aument dla disocupassion a pòrta un gròss aument dij socialista an Piemont.
La situassion dël dòpguèra a l'é greva, e le rivendicassion spontànie a scavalco 'dcò ij sindacà e 'l partì socialista., mentre a dventa bin dur ël contrast fra pardon e ovrié. J'industriaj a veulo nen molé cole nòrme 'd guèra che a l'han faje anrichì motobin, mentre da l'àutra part la rivolussion russa a cissa a passé dzora a sindacà e partì. A sto scontr ala FIAT a pija nen poart. Agnélli a serca d'evité l'urt frontal e 'd manten-e l'asienda fora da costion polìtiche, ëpër lòn ch'as peul, pensand che parèj a-i sio pì d'oportunità.
Ij padron, për contrasté e antimidì j'ovrié, a comenso a angagé squadre 'd balord për piché, squadre che a son ancamin ch'as formo da fianch al moviment fassista. Le violense a contìnuo e aresto sempe ampunìe, e sòn a fà chërse l'arogansa djë squadrista. Ël moviment fassista, che an d'àutre region a riva a coagulé an ciav nassionalista un general malcontent dl dòp guèra, an Piemont a pija nen vàire pé, con mach quàich ex-combatent (d sòlit ufissial) che a aderiss, ma, agregand d'element dla tëppa, a la fin a dventa violent e arogant. A arzulta nen che ste violense a càpito da tute doe le part, ma la rispòsta difensiva dj'ovrié a l'é bin eficenta, e parèj a-i son mòrt da tute doe le part (ma motobin pì d'ovrié). Ant ël 1922 ste squadrasse a son tute anquadrà ant ël moviment fassista, le violense a dvento contìnue, e as riva parèj a la marcia su Roma e a la prèisa dël podèj da part ëd Mussolini.
Ël Piemont, an general, a l'é contra 'l fassismo. Mentre an Lombardìa j'iscrit al partì fassista, a la metà dël 1922 a son 80'000, an Piemont a son mach 15'000. Dòp la prèisa dël podèj, an Piemont a-i é un regolament ëd cont intern al partì, e peui un tentativ ëd normalisaaion e d'arcuperé consens. Na situassion difìcil për ël fassismo an Piemont a l'é dàita sai rapòrt con j'industriaj, che as alineo nen a le diretive dël partì. An particola Agnélli a l'ha un podèj a basta da scavalché le gerarchie dël partì e traté dirét con Roma, e 'dcò da na posission ëd fòrsa. A riva fin-a a fé trasferì an Somalia ël quadrumvir De Vecchi. Agnélli a l'é comproprietari dël giornal sitadin La Stampa, dont ël diretor a l'é 'l catòlich Frassati e l'giornal, nen alineà, a l'é 'l pì spantià ant la sità. Ël partì a serca 'd fé buté un fassista a la diression dël giornal. Cand a la fin a-i riva 'l prim, chièlsì a peul nen travaje, e la la prima ocasion a l'é licensià an tronch da Agnélli, che antant a l'ha pijà la proprietà compléta dël giornal, aumentand soa influensa an sla sità.
Tra podèj fòrt dla sità e partì fassista as riva a na normalisassion dij rapòrt dòp la crisi dël 1929 con le misure butà an camp dal govern për assurbì la gròssa disocupassion che a l'é prodovùsse. A resta na lòta stërmà fra ij prinsipaj esponent dël fassismo piemontèis.
Ël fassismo a l'ha eliminà l'oposission socialista e sindacal, e parèj j'industriaj a l'han la manera d'antroduve coj métod ëd travaj e sfrutament sientìfich, e fra costi la caden-a 'd montagi, che a dëscàpit dle condission ëd travaj dj'ovrié, a pòrta sùbit n'aument ëd produssion e dla richessa dij padron. Pì gnun contrast da le rivendicassion ovriere, dàita la quasi inutilità dël sindacà fassista (ò almanch soa impotensa.). Agnelli però a contìnua a arvendiché sò dirit ëd trate con le comission inèrne (almanch fin-a a cand coste a son d'autut eliminà)
An sto perìod a l'é motobin amportanta l'imigrassion a Turin da d'àutre region, e an particolar dal Veneto. Anr ël 1931 la sità a riva a 6000'000 abitant. dont almanch un quart a son imigrà. Lòn ch'a contìnua a nen svilupésse a l'é cola part dël mond agrìcol fàit da cite asiende, che an Piemont a son motobin vàire. La montaga a comensa a spopolésse. An ògni meud, a la vigilia dla sconda guèra mondial, ël Piemont a l'é tornà a esse la region d'Italia con ël pì àut rédit, superand d'un bon 10% la Lombardìa.
Ël fassismo a fà bin pòch dë strà an Piemont, e ij rapòrt mandà a Roma dai gerarca piemontèis a parlo ciàir d'un Piemont antfassista, con j'industriaj che as piego nen a le diretive dël partì e na clàsse ovriera, già motobin con j'arme pronte, che adéss a coa, an silensi, na fòrta ostilità. Con j'intervent che a ven-o dòp la crisi dël 1929 e jinvestiment a sostegn dl'indùstria e an camp social, a diminuiss un pòch l'ostilità, che però a ven nen sostituìa dal consens, ma da na dàita acetassion, sensa convinciment. Com a diso ij rapòrt mandà a Roma, ël Piemont nen pròpi antifassista, ma gnanca fassista.
Sta parsial acetassion a comensa a arduvse con j'aventure colonial e spagneula, e a cròla con la campagna antifransèisa e cola atiebrea. Ij rapòrt fra Piemontèis e Fransèis a son dventà motobin strèit (e dle vire, com i l'oma vist a son vér rapòrt ëd parentà), e dabon ij Piemontèis a vëddo gnun-e mnasse ant la Fransa. Ij catòlich piemontèis , peui, a condano an manera duverta j'ategiament e ij provediment anti-ebreo. Për gionta an Piemont a-i é pì che na riserva ant ij confront dël neuv aleà tedesch, che a pias pròpi nen. Dal moment che a-i son vàire limitassion pë chi a l'ha nen la téssera fassista, e dle vire 'd problema serios, quaidun as iscriv al partì, fasen doté a j'amis che la sigla PNF (Partì Nassional Fassista) pë chièl a veul dì Për Necessità Famijar.
L'intà an guèra a pòrta sùbit (doi dì dòp) un bombardament su Turin, con mòrt e ferì, mentre la campàgna contra la Fransa che a ven dòp a l'é anconcludenta e disastrosa, con na patela 'd mòrt ferì e congelà an pòchi dì. Ij Piemontèis, che a son sùbit daré 'l front, a aceto nen sta guèra contra a un pais che a sento coma fradél. Da na mira militar, peui, la campagna a l'é inùtil, scriterià, inconcludent. La residua acetassion dël fassism a sparis d'autut, e ant la region aresto pòchi fassista isolà, quaidun ëdcò an bon-a fede.
Ëdcò j'industriaj a son nen vàire d'acòrdi con l'intrà an guèra. Sta vira a-i son nen particolar comesse militar, mentre 'l rìsigh për jë stabiliment dij bombardament a son motobin àut. Ël tut, peui a l'é socià a un blòch dj'esportassion, ò almanch a na fòrta ardussion. An efét ël Piemont, e an particola Turin, a son ogét ëd grev bombardament, che a pòrto an tut 2500 mòrt an sità. Ël 40% dle cà a l'é campà giù ò danrgià. L'ostilità al fassismo a chërs dì për dì e j'operaj a arpìjo agitassion e siòpero, an barba a la violenta repression, j'arest e ij deferiment ai tribunaj speciaj. An gnun-a àutra region italian-a l'oposission al fassism a dventa parèj violenta e ciàira.
La cascà dë govern fassista, 'l 25 luj 1943, con l'arést ëd Mussolini, a ven salutà con entusiasm an Piemont, com an vàire d'àutre part d'Italia. A ven-o sachegià le sede fassiste, quàich fassista a l'é anldà e quaidun a lé giustissià da la gent.
L'armistìssi dl'8 dë stèmber a porta an Piemont jë sbandà dla quarta armà, stansià ant la Fransa meridional, e l'imedià formassion dij grup partisan, an oposission a cola ch'a dventa l'ocupassion tedesca dël teritòri. Con la liberassion ëd Mussolini as forma la Republica fassista 'd Salò, che a apògia ij Tedesch e che a récluta sò esèrcit ëd brigatista nèir (an Piemont sto reclutament a l'ha bin pòch sucéss). Ëdcò an d'àutre region as formo grup partisan, ma an Piemont le caraterìstiche a son diferente. Prima 'd tut ste formassion an pòchi dìa son già consistent , e a vniran pì dla metà 'd tuti ij partisan che a òpero an Italia. Coma scond. an Piemont a l'é motobin pì àut l'apòrt a le formassion ëd soldà e ufissiaj, pì che tut Aplin, vàire che a ven-o da j'istésse valade andova a òpero. Anfin ij partisan piemontèis ha l'han sùbit na strutura organisativa eficent an manera ecessional fin-a dal prinsìpi, che a fà cap (e an pràtica a l'é) 'l CNLAI (Comità Liberassion Nassional Àuta Italia). N'apòrt consistent ai rangh dij partisan a riva da ij giovo che a arfudo 'd presentésse a la leva dla Republica Social e a van an montagna. An Piemont, an efét, la rispòsta a la leva republichin-a a l'é a di pòch irisòria, a la mira che, për le assion contra ij partisan a venta ch'a partécipo, oltra ai Tedesch, brigà nèire lombarde.
Ai combatiment ant le valade alpin-e, andova ij partisan a tajo le vie 'd comunicassion e a ten-o impegnà bin quat division alman-e, a corispondo siòpero dj'ovrié anl le sità, che as dimostro autertant pericolos, con ovrié che a perdo la vita e d'àutri che a son deportà an Germània. Ëdcò j'industriaj, ò almanch ij pì gròss, a comenso a pijé le distanse dal fassismo e a serco contat con la Resistensa e (probàbil) ëdcò con j'Aleà. Ovrié e industriaj a colàboro a boicoté ij pian alman ëd trasferì j'impiant an Germània. Agnélli e Valëtta a ristabilìsso le comission interne, arconossùe coma pòst dij vér interlocutor. Ant ij rapòrt fàit a Mussolini dai gerarca piemontèis as parla adéss d'un Piemont antifassista fòrt, che a stà scapand ëd man.
Malgré le ferose rapresaje contra la popolassion sivil, e con comprensìbij moment ëd pau e indecision, a manca mai, ai partisan, l'apògg, almanch passiv, dle popolassion, ma sovens ij partisan a peulo conté su n'apògg ativ. Mersì 'dcò a na dàita retòrica militarista e arsorgimental, ancora anlià a la Cà Savòja, ij Piemontèis a son portà a consideré ij partisan, che a combato an divisa alpìn-a an soe vaj, coma j'ùnich soldà legìtim ëd soa nassion, mentre ij republichin a son usurpator volgar e feros, e j'alman feros invasor. An fond sòn a l'é vèra, përchè 'l Rè a l'ha destituì Mussolini e a l'ha fàit n'armistìssi con j'Alea, ordinand ai militar ëd difende la nassion da chionque a l'avèissa atacala, còsa che a l'é sucedùa da part dij Tedesch e 'd Mussolini.
Ij partisan a comenso a controlé për perìod pì ò manch lomgh, gròsse part dël teritòri, con gròssa preocupassion dij gerarca 'd Milan, che oramai as rendo cont che ij partisan, an Piemont, a son ant la posission d'interompe tute le comunicassion. Cand j'Aleà a sbarco ant la Fransa meridional, j'assion partisan-e ans j'Alp a produvo, ai Tedesch che a l'han necessità dë sposté ampressa 'd trupe, nen pòchi problema.
An Piemont a òpero, coma blòch prinsipaì, formassion dle brigà Garibaldi, d'ispirassion comunista, le formassion "Giustissia e Libertà", d'ispirassion liberal, formassion Autònome, fàite da vàire militar, guidà da ufissiaj, ëdcò 'd cariéra, d'ispirassion che a và dal monàrchich al catòlich, e che a l'han n'impostassion militar fin-a un pòch formal. Contut ch'a-i sio 'd contrast minca tant ëd contrast, quàich vira 'dcò grave, an general la colagorassion, an Piemont, a l'é bon-a, coordinà dal CLN.
Cand ormai la guèra a stà për finì, ij partisan as preparo a ocupé le sità, e a serco 'd félo prima dj'Aleà, còsa che, oltra a impegné fòrse tedesche con la catura e 'l disarm ëd vàire unità, a salverà 'l salvàbil dl'onor dla Nassion. J'ovrié as barico ant le fàbriche për impedì sabotagi da part dij Tedesch an ritirà, mentre unità dle formassion partisan-e a garantìsso la guardia dj'impiant idro-elétrich an montagna. Peui a comensa l'atach a le sità. An col moment ij partisan piemontèis a son pì ò manch 30'000. Dal moment che an Lombardìa a-i son mach 9'000 partisan, le formassion dla val dël Sesia e dl'Òssola a ataco e lìbero Milan.
Ij partisan piemontèis che a la fin a arzulto mòrt an combatiment a son 5'800.
