Vitņrio Amedeo II a riva a l'etrą magior ant ël 1680, ma a l'é obligą da le circostanse dël moment a ciamé a soa mare 'd continué la regensa, mentre chčl a pensa gią 'd dëstachsse da la Fransa, che an Piemont a l'é motobin mal soportą për soa greva antromission. Ant ël 1684 a pija sņ podčj, e słbit a neutralisa soa mare, isolandla e licensiand tuti sņ consjé. La polģtica 'd Vitņtio Amedeo II a l'é donca cola 'd dėstachésse da la Fransa (che an Piemont a ņcupa ancora Pinareul) e passé a la Granda Aleansa, che a l'é formąsse con un but anti-fransčis. A venta ch'a agissa con atension, sempe tnł sota contrņl da Luis XIV, che ant ël 1690, con la scura 'd porté gučra ai Valdčis, a manda 'l general Catinat a ocupé quąich teritņri dël Ducą. Ël Duca a atrassa Turin për difčndse e a signa l'aleansa con Spagna e Imperator, e 'dcņ con Olanda e Inghiltčra, con ël but d'oten-e 'ndarera Pinareul, che a l'é dventą na potenta fortëssa fransčisa.
An col moment (ann 1690), ij Fransčis a considero 'd pņca amportansa la fņrsa militar piemontčisa. La gučra a l'é nen evitąbil e a pņrta an prinsipi ij Fransčis an vantagi. Ansema a Vitņrio Amedeo II a-i é 'dcņ sņ cusin Eugenio, che a stą an camp austrģach.. La gučra a va anans sensa solussion da gnun-e part. A la fin dla campągna dël 1690 ij Fransčis a son piassasse 'dcņ a Susa. L'ann dņp ël general Catinat a l'ha 'ncora 'd sucéss, ma a faliss la prčisa 'd Coni, mentre ant ël 1692 a ven obligą an sla difeisa, ma j'aleą a rivo nen a sfruté 'l moment, e dņp n'atach vers la Provensa a venta che a torno 'ndarera. Ėl general fransčis Catinat, ant l'invern fra 'l 1692 e 'l 1693 a pņrta soe trupe a buté 'l camp dzora a Fnestrele. Sto pņst ancora adéss a-i diso Prą Catinat. La polģtica sutģla 'd Vitņrio Amedeo II a lo pņrta 'ncora a fé n'aleansa da stërmą con la Fransa, che a l'é 'ncamin ch'a serca 'd divide j'aversari. A seurt da la Granda Aleansa disend, an manera ufissial, d'esse obligą a ciamé na treva për mancansa d'apņgg a basta da part dj'aleą e parčj a riva a fé j'interéssi dël Ducą e a oten che Pinareul a torna sabąuda.
Ma la situassion a torna a esse flłida e a drņca cand Carlo II, Rč dė Spagna, a meuir ant ël 1700 sensa ardité. Coma sempe a-i son vąire pretendent al trņno (tuti pģ ņ manch parent che a diso d'avčj dirit) e pģ che tut vąire preocupassion pėr j'echilibri sucessiv. As forma słbit na coalission anti-fransčisa e as vą torna a la gučra. Ij Piemontčis a son aleą dla Fransa ma l'aleansa dij Savņja con la Fransa a comensa a tramblé për vąire rason. Ij Fransčis, an efét a rispeto nen ij pat, as fido nen ëd Vitņrio Amedeo, e a l'istess moment a acuso 'l Duca 'd fé 'l dobi gieugh. Da soa mira 'l Duca a są che ij Fransčis a stan toirand quaicņs contra 'd chičl e che a veulo nen rispeté j'acord piją (an geugh a-i é sempe Milan). An efét ël Duca, sempe pront a cheuje l'aleansa che a rend ëd pģ, a fą dabon ël dobi geugh e a manren rapņrt con l'aversari. Torna ėl Duca a cambia drapņ, con acņrd piją da stėrmą, e torna la gučra a l'é contra la Fransa. As trata donca dla gučra 'd sucession spagneula, e 'l Piemont a l'é ant la coalission anti-fransčisa.
Ant ėl 1704 a comensa na gučra che a l'é disastrosa pėr la coalission e 'l Piemont. Ij Fransčis a invado 'l Piemont e ant ėl 1705 a fėrmo Eugenio an sėl fium Adda mentre cost a serca 'd porté d'agiut, e a ponto drit su Turin, provand a assediéla. Trupe fransčise a son spatarą për tut ël Piemont e a lo ten-o an prątica, quasi tut sota contrņl. A manca mach ch'a drņca Turin.
Ėl general fransčis La Feuillade a treuva, macassģa, na resistensa bin pģ fņrta 'd lņn che a pensava, e che la sitą a peul resiste motobin ėd pģ 'd soe prevision. Al general, peui, a manco ij canon d'assedi e donca a ciama e a oten da Luis XIV, d'armandé l'assedi e la conquista dla sitą a dņp l'invern.
I soldą fransčis a son acampą ant j'anviron ėd Turin (Montanaro, Chvass), a Ivrčja, ant l'Astisąn, e ant l'invern a l'han ancora 'd sucéss. Ėl Duca Vitņrio Amedeo II a sospeta che ij fransčis a conosso la posission e la consistensa dle euvre pėr la difčisa dla sitą (sņn a l'é včra), e donca a aprofitą dl'invern pėr riorganisé e cambié tut l'impiant divensiv ëd Turin.
Ant la prima dėl 1706 a le trupe fransčise gią an Piemont as na gionto 'd neuve, che a rivo dal Monsniss e dal Monsnéver. Ij Fransčis a rivo an manera fącil a Turin. l'11 magg a rivo j'avangarde a la Venarģa, ėl 13 magg i Fransčis a comenso a rangésse antorna a la sitą. Le fņrse fransčise a son motobin bondose, 44'000 soldą apogią da 110 canon, 60 morté e 62 pčss da campągna. Vitņrio Amedeo a l'ha a-peu-pre 6600 soldą regolar piemontčis, 1500 soldą aleą, 1500 cavajer (ma mach 500 a caval) e meno 'd 4500 ņmo dla milissia sitadin-a. L'artijerģa a l'ha 226 canon e 28 morté. Ël Duca a l'ha preparą la sitņ për l'assedi e+portand n sitą grņsse quantitą 'd rņba mangiativa e 'd bestie vive da maslé (portą ant le cort dle cą), ma a l'ha nen na grņssa dotassion ë'd poer da spar.
Ant ij prim dģ dl'assedi, ij contadin dla colin-a a riesso ancora, con quąich risigh, a fé rivé an sitą rņba mangiativa. La colin-a a l'é ancora controlą dai Piemontčis, e quąich passagi a resta duvert. Ma la situassion a dventa prest bruta e ij soldą piemontčis a ven-o artirą an sitą. La sitą as pronta al bombardament fransčis con vąire provediment (pr'esempi le strą a son dėsternģe pėr arduve la probabilitą dė schėzze danose, e a ven- butą al sicur, pėr rason psicolņgiche, ėl tņr d'aram simbol dla sitą, le ciņche e la mostra dla comun-a). Dal 9 giugn a comensa 'l bombardament an sle difčise a an sl'abitą (a la fin un ters dle cą 'd Turin a sara campą gił).
Repart dl'esčrcit piemontčis a son spatarą an guarnigion an Piemont e a son pitņst pņchi. Ėl Duca Vitorio Amedeo II a l'ha ciamą agiut a sņ cusin Eugenio, che perņ a toca ch'a riva da l'Austria, duvertandse la strą ant ėl Nņrd d'Itąlia, prima che la sitą a casca. Vitņrio Amedeo a riva a seurte da Turin, scapand a l'inseguiment dij Fransčis e a serca 'd cheuje pģ soldą ch'a peul (pģ che d'ąutr la cavalarģa e ij volontari valdčis), e maneuvré contra ij Fransčis da fņra. Ėl comand dla sitą a l'é lassą al Cont Daun, che a dėmostra na granda bravura a gestģ la situassion.
Ėl Duca a cheuj a Carmagnola 'd repart ėd Cavalarģa, as ėscontra con ij Fransčis che a lo seguo e a-j bat, a treuva volontąri valdčis ant le valade 'd Pélis. La lņta a l'é contra 'l temp, pėrchč Turin a l'é beleché sensa arforniment, combin che ij sņ abitant e coj dėl circondari a treuvo tute le astłssie pėr fé intré quaicņs. A la difčisa dla sitą a partéssipo tuti j'abitant e 'dcņ le fomne. Coste a arsčivo n'arconossiment fin-a dai fransčis: "voilą des femmes capables de faite la guerre aux diables". Ėdcņ ij contadin, fņra dla sitą, a organiso na sņrt ėd guerija 'd dėsturb a j'assediant. malgré le rapresaje che costi a buto an at.
Ant ij 117 dģ d'assedi, an sla sitą a casco anviron 150'000 canoną. Le schėzze dij projétij fransčis a son cheuģje da la popolassion e arfondłe pėr fé projétij da restituģ al mitent. L'esčrcit piemontčis, com as costuma an col temp, a l'ha un cņrp specialisą ant la gučra 'd min-a. A parte da la sitadela a sė spartisso senten-e 'd galerģe sot tčra vers le posission fransčise, su doi livéj ėd profondeur. A peulo serve pėr osservassion (ņ méj, pėr scoté) ėd lņn che a suced an surfassa, a peulo esse miną e fé sauté instalassion nemise, a pėrmėtto 'd seurte an osservassion da passagi stėrmą. Tute le galerģe a son protegiłe da min-e che a peulo stopé ij ram pėr asar dėscuvert dal nemis, con sentinele pronte a féje s-ciopé. Na gučra sot-tčra cląssica dėl temp. Ėdcņ ij Fransčis a serco 'd rivé an galerģa sota le difčise dla sitą. An sitą, a parte dal prinsipi d'Ost, a comensa a manché la roba mangiativa e a stą pėr finģ 'dcņ la poer da spar.
Ël d' 26 agust ij Fransčis a van a n'atach che a pordģa esse arzolutiv, e a riesso a pijé la ansidita "Mesalun-a 'd Socors". Ij Piemontčis a contrataco, a arbuto ij Fransčis e dņp pģ ņ manch dodes ore 'd combatiment, a arpijo la Mesalun-a con n'atach a la bajonëtta. La Feuillade, ël general comandant fransčis, che a l'avģa gią mandą vers Paris l'anunsi dla vitņria, a ventą ch'a retģfica pģ lest che ampressa.
Ant la neuit fra 'l 29 e 'l 30 agost, un grup ėd Fransčis a dėscheuvr un-a dle seurtģe dle galerģe, e a intra 'ndrinta. Ėl grup a l'é cit e a l'é fącil che a peussa nen fé un grņss dann, e an pģ as trata nen ëd n'assion programą, ma le sentinele, che a sento ij Fransčis rivé, a peulo nen savčjlo. La consigna a l'é 'd bloché la galeria con la min-a. A son ėd guąrdia na récluta giovo e un minator prątich, che a-j diso Pero Mica (Pietro Micca). Chičl-sģ as rend cont che la mecia a l'é curta e a-i é nen temp ėd fé divers. A manda via 'l giovo e as fida 'd soa prątica pėr salvésse. A-j pensa gnanca 'd nen eségue l'ordin. As są nen ėd precis cos a sģa capitą. La galerģa a s-ciņpa e Pero a meuir ant l'ės-ciņp. A ven trovą pitņst distant dal fornél. A l'avģa quasi fąila. A peul esse che a sia stąit ferģ e che 'l gas dl'esplosion a l'abia antossiąlo. Le galerģe as peulo 'ncora vėdde al dģ d'ancheuj e a son part dėl museo "Pietro Micca".
Ėl 31 d'agost ij Fransčis a deurbo na brécia con canon e min-e e a preuvo a ataché. Ij Piemontčis a-j arbuto e peui, con le min-e e ij canon a rivo a bolversé j'atacant. Ėl contratach a fruta la catura d'un canon fransčis.
Vitņrio Amedeo II, antant, cheujģ ch'a l'ha avu ij soldą ch'a podģa a convergg su Turin, andova a stą rivand ėdcņ sņ cusin ël prinsi Eugenio. Da la colin-a 'd Superga, ël 2 dė Stčmber as ėstłdia 'l pian. As decid d'ataché ant un pont asardos, ma che a smija nen contą coma possibilitą dai Fransčis, e sņn pėr sfruté 'l pģ possģbil la sorprčisa. Sģ a Superga 'l Duca a fa vot ėd costrłe na basģlica an cas ėd vitņria. Ij soldą austro-piemontčis as bogio vers le posission ëd partensa. Ant la neuit fra 'l3 e 'l 4 dė Stčmber ėd feu da Superga a averto 'l Cont Daun che l'atach a l'é pront.
Ij Fransčis a supon-o che la sitą a staga për droché dal fąit che le canoną a son fasse rąire, e a l'han decidł na strategģa che a conta an sėl nłmer bin pģ grņss ėd sņ soldą, convint che a peulo nen esse batł e che a peulo arbuté bin fącil minca atach piemontčis.
Le posission ėd partensa a son ocupą ant ij dģ 5 e 6 dė Stčmber. Ėl dģ 5 dė Stčmber a-i é l'episņdi che a anteressa Maria Bricca (che con Pietro Micca a l'ha na via dedicą a Turin). As agiss dla popolan-a Maria Chiaberge, sposą con un tal Bricco, e donca, com a capitąva a coj temp, ciamą Bricca (fomna 'd Bricco). Durant la mąrcia pėr armonté la Dņra, ėl Duca a ven anformą che a stą rivand na carovan-a d'arforniment fransčisa. Contut che ij Piemontčis as tnisčiso stėrmą, ėl Duca a decid pėr l'avąit e a manda 'l prinsi d'Anhalt a atachéla. Bele che tuta la carovan-a a deuv arfugésse ant ėl castél ėd Pianėssa, andova as sara. Ant ėl castél Maria Bricca a l'ha fąit la serventa pėr d'ani, a conoss la manera d'intré da stërmą, e a pņrta lą 'l Prinsi d'Anhalt e ij sņ soldą, che parčj a dėstrłvo la carovan-a.
Ij Fransčis, sicur ėd lor, a continuo a speté, sensa dé d'amportansa a l'atach. As riva parčj al 7 dė Stčmber 1706, cand a la primalba le trupe austro-piemontčise as bogio ant ël silensi ël pģ total fin-a adņss a le lģnie fransčise e peui a part l'atach. Da 'ndrinta la sitą a ven prontą e fąita na seurtģa d'apņgg dij Turinčis (dė squadron ėd cavalarģa vers la Stura e 2000 ņmo dla milissia da la Pņrta 'd Susa, guidą dal Cont Daun e dal Marchčis ėd Caraj). Ij Fransčis a son batł e obligą a artirésse pģ che 'mpressa. La sorprčisa a l'é riussģa. Gią subit dņp mesdģ as artiro ij comandant La Feuillade e 'l Duca d'Orleans, e vers sčira le łltime retroguąrdie. Pen-a a temp: ant j'arsenaj dla sitą as treuvo an tut manch che 200 libre 'd poer da spar, gnanca a basta pėr le sąlve 'd salut a Vitņrio Amedeo. La Basģlica 'd Superga a dņmina adéss Turin da la colin-a.
Ant j'ani 1706 e 1707 Vitņrio Amedeo, con l'agiut dël cusin Eugénio, as arpija tut ël teritņri, e peui a ataca le tčre fransčise dj'ąute valade 'd Susa e Chison. Ant j'ani ch'a ven-o a-i é un gran travaj diplomątich për trové n'assét ch'a sodisfa dņp sta gučra 'd sucession al Trņno dë Spagna (i arciamoma sģ la rason dla gučra, che a smija na rason lontan-a rispét a j'aveniment ch'i l'oma vist). Ël Duca Vitņrio Amedeo II a oten, con la pas fąita ant ël 1713, Casal, tut ël Monfrą, Lissąndria, Valensa, la Lomelin-a e la Valsésia, e 'dcņ j'ąute valade alpin-e che a j'ero dël Delfiną (Susa e Chison). An ségoit ëd costa vitņria, Vitņrio Amedeo II a dventa 'dcņ Rč 'd Sicilia. Regn bin curt fra la fņrta ostilitą dij Sicilian. Vitņrio Amedeo II as rend cont che a l'ha gnun-e manere për dé unitą statal al Ducą e la Sicilia.
Ma antant a-i son tension prima 'd podčj rivé a na pas final e l'Àustria, pģ nen vąire aleą dël Piemont, as pronta për arpijésse ij teritņri che a l'ha dovł cedje. Ant ël 1718 na flņta spagneula a sbarca un cņrp dë spedission an Sicilia, e ij Sicilian a arsčivo jë Spagneuj coma liberator. Ant l'istéss mentre tuta l'Eurņpa (Inghiltčra, Fransa, Olanda, Impero) a decido peui për lë scambi dla Sicilia con la Sardegna. Parčj ij Savņja a dvento 'dcņ Rč 'd Sardegna, tģtol che a mantniran fin-a al 1861, cand a dventeran ij Rč d'Italia. Adéss i soma ant ël 1718.
Ël Duca (e peui ël Rč) a buta man a arforme che 'd sicur a son nen rivolussionąrie , ma che a riorganiso le diferente materie e a pņrto lë Stat a esse burocratisą ma eficent, peul esse 'l pģ eficent d'Eurņpa. Ël Rč a fortiss che gnente (se nen mach Dé) a peul condissioné soa volontą, e parčj a ven-o eliminą tute cole fonsion che an quąich manera a peulo anterferģ con sņ podčj. Sņn a val ëdcņ ant ij confront dla Cesa e le istitussion religiose. A arvendica 'l contrņl dlë Stat an sl'istrussion, ma a buta lģmit bin rģgid e sever a j'idčje nen ortodņsse dj'ansignant ląich. As trata donca 'd n'assolutism a tut camp. Ël Rč a pianģfica minca cņsa e tut a deuv viagé second soe diretive, economģa comprčisa.
Dņp avčj eliminą la figura dël Segretari dë Stat, ël Rč a crea tre segreterģe che a son ëd vér Ministero, dj'Intern, dj' Estero, dla Gučra, organisą fin-a ant ij particolar. A resta na figura ëd Gran Cancelié, ma sensa vąire d'amportansa polģtica.
Ij problema a son coj ëd sempe, e prim fra tuti la poertą. A-i son vņire dësocupą, e prima 'd tut ovrié dla campagna. Ëdcņ an sto cas a l'é 'l Rč che a interven a organisé j'Euvre d'assistčnsa. A ven-o fondą Ospissi, e an costi sovens ël Clero a pija un rņlo 'd diression, e sņn a pias nen al Rč. Ëdcņ j'ospidaj a ven-o miliorą.
La cultura a l'ha da manca 'd chërse. Nobiltą e Borghes'a piemontčise a son, an efét, bastansa grotolł. As travaja për fé pģ bon-e le scņle e l'Universitą. Vitņrio Amedeo II as angagia ant na revision dij sistema fiscaj e ant l'ardussion dij vantagi feudaj për nobiltą e clero, cņsa che a prņvoca nen pņche costion fra Turin e Roma. A l'é natural che as trata nenëd problema religios, che al moment a-i son nen, ma d'oten-e 'l contrņl dlë Stat antrégh, sensa che a-i sio zņne ņ feud con particola privilegi. La pression fiscal a comensa a arduvse, mersģ a la progressiva eliminassion dle contribussion straordinąrie, e 'l cņrich fiscal a ven ardëstribuģ an manera pģ eficenta e controlą.
N'ąutra riforma fąita da Vitņrio Amedeo II a l'é, an camo legislativ, l'aredriss e la modernisassion e unificassion dij cņdes, andova a comensa a essie na tua pģ grņssa dl'imputą, ma a-i é nen na ardussion dle pen-e o na soa gradualitą an fonsion dla gravitą dël crģmen.
Na cura particolar a l'é dedicą al potensiament e a la riorganisassion dl'esčrcit. An sto perģod as forma l'idčja che 'l Piemont a sia l'łnich Stat italian con n'esčrcit a livél ëd podčj sosten-e soa polģtica, e che ij Piemontčis a l'ąbio na particolar vocassion militar. L'esčrcit an servissi, an temp ëd pas, a ven portą a 25000 ņmo. Le spčise militar, ëdcņ an temp ëd pas, a dvento greve. Adéss l'esčrcit a l'é fąit quasi tut da sudit e nen da mercenari.
Ant ėl 1730 Vitņrio Amedeo as artira a Chambery e a lassa 'l trņno al fieul Carlo Emanuel III, che a l'é lë scond ną, dal moment che 'l prim ną Vitņrio Amedeo Filip a l'é mņrt. A manten l'anliura con Turin da 'ndova a arsčiv rapņrt e andova a manda consčj. Pģ tard a-i saran costion grņsse fra pare e fieul, Vitņrio Amedeo a tentrą d'arpijésse 'l podčj essend nen d'acņrdi an sle polģ tiche dël fieul, maa finirą an pėrzon, andova a meuirirą.
Carlo Emanuel III a riorganisa e a fą chërse l'esčrcit e a ranfņrsa le fortificassion alpin-e. Ant ël 1733 as duverta la costion dla sucession polaca. As vą vers la gučra, e Carlo Emanuel III as alea 'ncora con la Fransa, (e la Spagna) ant ël sņlit tentativ dë slarghesse vers Milan. Ël tratą d'aleansa a l'é nen vąire ciąir e a l'é contra l'Àustria. Carlo Emanuel a ņcupa bin ampressa la Lombardģa. Ant ij prim mčis dël 1734 ël Rč a pija posséss ëd Milan, diciarandlo nen na conquista ma n'espansion ëd sņ teritņri, e a serca 'd dé na neuva organisassion polģtica a la sitą, ma as treuva contra l'oposission dij Lombard, e an particolar dla nobiltą. Ma 'dcņ ij borzoą a son contra 'd chičl, che për le esigense dla gučra a l'é obligą a impon-e neuve taje e cotis. An pģ, an general, ij Piemontčis a son mal vist an Lombardģa. La gučra a l'é vinciła ma ij geugh diplomątich e l'abilitą dl'aleą a lasso pņch al Rč 'd Sardegna, dal moment che 'l Piemont a riva mach a avčj Noara e Torton-a con ël tratą dël 1738. Carlo Emanuel a venta ch'a lassa Milan, che a torna a l'Àustria, con grņssa sodisfassion dij Milančis.
Słbit as deurb un neuv problema 'd sucession an Àustria, e torna 'l Piemont as treuva fra ij doi blņch ch'a ruso.Carlo VI d'Asburgh, sensa fieuj mas-cc, a proclama la "Pramątica Sansion" che a aboliss la "Lej Sąlica" dla sucession e a rend soa fija Maria Teresa arditera al trņno. A meuir ant ėl 1740 e, dąite le sņlite pretčise e ij sņlit echilģbri risigą ch'a preņcupo, a l'é torna gučra. Ėl Piemont as alea con l'Ąustria, ma a l'é n'acord un pņch drņlo che a supon che 'l Piemont a peussa acordésse 'dcņ con ij Fransčis. Carlo Emanuel a contģnua a speré d'oten-e Milan e a capiss nen che macassģa l' Àustria a veul nen lassélo. Da la part aversąria a-i son ij Fransčis e jë Spagneuj che adéss a son aleą. La gučra a comensa con la Savņja che a ven perdła, ocupą dai Fransčis, che peui a ņcupo 'dcņ Nissa. Ant ėl 1743 l'acņrd con l'Ąustria a ven perfessioną.
Ij Franch-Ėspagneuj a ataco 'l Piemont meridional e a ponto vers Coni. La difčisa dla sitą (i soma ant ėl 1744) a l'é afidą al Baron Leutrum che a są comportésse vreman bin, a dventa n'erņe e a l'é motobin bin vorsł da la gent (a la fin dla gučra a-j ofriran ėl govern a vita dla sitą e a passrą a la stņria , ant la balade popolar, con ėl nņm piemonteisisą ėd Baron Litron). Ant ėl 1745 Genoa a intra an gučra contra 'l Piemont. La gučra a continua, prima favorčivola a Fransčis e Spagneuj e poi a Piemontčis e Austrģach. Ant ėl 1746 Genoa, che a l'é ocupą da j'Austrģach as arvira (con l'episņdi "Balilla") e j'Austrģach a lasso la sitą. Ij Piemontčis as artiro da quąich valada ma a ņcupo Savon-a. As riva parčj a l'ann 1747. An cost ann la Fransa che antant a l'ha ocupą la Fiandra, a pronta e a tenta l'ocupassion dl'Olanda e dėl Piemont, ma a ven batła decis an Piemont. Sģ sota contoma dla bataja dl'Asiėtta, un dij moment decisiv dla gučra. As riva a la pas d'Aquisgran-a ant ėl 1748, che a pņrta 'l confin oriental dėl Piemont al fium Ticin. Ėl Piemont a l'ha adéss, sota la sovranitą dij Savņja, tuta soa integritą teritorial. Ma le tčre d'Oltralp a son nen otnłe tute. Ancora na vira 'l Piemont a resta penalisą da j'acņrd fra le grņsse potense, e a svaniss la speransa d'oten-e Milan.
Com i l'oma vist sģ dzora, i soma ant ėl contést dla gučra 'd sucession austrģaca. Pėr lņn ch'a rėsguarda nņstra stņria., Fransčis e Spagneuj (da sģ anans: Fransčis) a son aleą contra Piemontčis e Austrģach (da sģ anans: Piemontčis). Soma ant ėl 1747 e Carlo Emanuel III a l'é Duca 'd Savņja e Rč 'd Sardégna. A l'é fieul ėd Vitņrio Amedeo II, Duca ai temp dl'assedi 'd Turin (1706).
Ant la prima dėl 1747 ij Piemontčis a assedio Genoa e ij Fransčis a ataco da Sud ėl 4 ėd Giugn, pontand su Genoa ma, dņp avčj ocupą Nissa e Villefranche, a son fėrmą dai Piemontčis comandą dal Baron Leutrum (che a dėsfendģa Coni tre ani prima).
Ij Fransčis a decido n'ėscond atach su Turin, pėr arzņlve la situassion, e vers la metą 'd Giugn a comenso a consentré le trupe a Mont Dauphin, che a l'é un pņst da andova as peul rivé ai pass che a podrģo serve al but da la Val dla Stura 'd Demont a la Valsusa. A lé donca nen prevedģbil ėl pont dl'atach e ij soldč piemontčis che a son nen angagią a Sud a son donca spatarą su n'arch ėd montagne pitņst longh.
Ij servissi d'anformassion piemontčis a averto, l'11 ėd Luj, che ij Fransčis a son bogiąsse vers Brianēon e donca vers ėl Monsnéver. Dal Monsnéver a Turin a-i son a-peu-pre 90 km. a-i son doe strą "normaj" dla Monsnéver vers Turin. La prima a l'é cola dla Valsusa pėr Cesana - Oulx che perņ, a Exilles a l'é sbarą da un Fņrt potent, apogia da le fortificassion dla Brunėtta, che a peulo bate tuti ij pņst andova as peulo ponté canon an sėl Fņrt d'Exilles. La sconda a l'é cola dla Valchison che perņ, a Fnestrele a l'é sbarą dal Fņrt omņnim, ansi, da un sistema 'd fortificassion che as ėslargo pėr 600 méter ėd dislovél an sėl fianch dla montagna.
Com alternativa a-i é cola 'd monté 'n sla crėsta fra le doe valade andova, passa 'l cņl dl'Assiėtta, la cņsta as ėslarga e as peul segoģla caland, pr'esempi, an Valsangon da 'ndova as riva drit a Turin. Ėl Belle-Isle, comandant dla spedission fransčisa, a riten ampossģbil, ņ almanch motobin asardą, ataché un-a dle fortėsse, e donca a decid ėd passé dal cņl dl'Assiėtta. A są che an sl'Assiėtta a-i son soldą piemontčis che a stan comensand a fortifiche 'l cņl, ma a są 'dcņ che a son pņchi e che le fortificassion a son aprossimative e nen complete (an efét as agiss d'euvre fąite squasi mach con mur a sech e trincere), e a pensa che a sia bin fącil féje slogé, sensa che costi a peuso oblighé ij Fransčis a calé fin-a a tir dle fortėsse. As fa sota motobin vitman pėr nen dé temp ai Piemontčis d'ėsposté 'd soldą ant ėl setor.
An sla crėsta che dal Sestrier a vą a l'Assiėtta a-i son an tut 7400 soldą piemontčis (9 batajon piemontčis e 4 fra austrģach e svisser al servissi dij Savņja, e quąich senten-a 'd volontari valdčis). Ij péss ėd canon a son 6 e 4 morté legér). Ij difensor a l'han motobin pņche munission e a son comandą dal general Cont ėd Bricherąsio, che fra ij sņ comandant a l'ha 'l general Cont ėd San Sebastian e 'l general Alciati (costi i-j artrovroma peuj).
Ij Fransčis che a l'han passa 'l Monsnéver fņrse an 40 - 50'000 (notissia nen sicura pėr chi a scriv e sicura che nen tuti a l'han piją part a la bataja), a son dividłsse an tre colņne e a monto da Pragelą, da Souchčres Basses, e da Sauze d'Oulx. Doe colņne a dirigio vers l'Assiėtta (un-a vers la Testa dl'Assiėtta e l'ąutra vers la pian-a dėl Cņl, mentre la tersa, con moviment a giré, a ponta a la Testa dėl Gran Seren. Costi a son ij tre pivņ dla difčisa piemontčisa.
Ėl 19 ėd Luj, a 4 ore dla matin, ij Fransčis a bogio vers ėl Cņl, che as treuva a 2478 méter d'autėssa. L'armą fransčisa ch'a ataca a lé fąita da 40 (nen sicur pėr chi a scriv) batajon ėd fanterģa, 5 squadron d Cavalarģa e 13 canon, pėr un total ch'as peul supon-e ėd 24'000 ņmo ņ pģ (second d'ąutre sors). Mach a 11 ore dla matin la prima colņna a riva anans a le linie piemontčise dėl Cņl. Ij Fransčis a capisso słbit che le munission dij Piemontčis a son pņche, pėrchč ij Piemontčis a fan nen feu contut che la distansa a sia motobin cita (manch ėd 250 meter). Donca as fėrmo e a speto n'ąutra colņna pėr ataché ansema. Dņp un pņch a-i riva la colņna dla Testa dl'Assiėtta, a ven piassą l'artijerģa e a comensa 'l feu contra le postassion piemontčise. Fin-a a dņp 4 ore dėl dņpmesdģ a-i son nen d'ėscontr violent. Ma antant ėdcņ la tersa colņna a riva an posission sota 'l Gran Seren e ij Fransčis as ėslanso anans con la pģ gran decision.
Ij difensor dėl Cņl a lasso avziné ij Fransčis e mach cand a rivo quasi a cintąt, a deurbo 'l feu. Doi batajon a sparo da d'anans e un ters a riva a pijé ij Fransčis an sėl fianch. Ij Fransčis as ėsbando e a arculo, e a son obligą a artiresse pėr organisésse torna e riparte a l'assąut. L'atach a la Testa dl'Assiėtta an prinsipi a guadagna un pņch ėd teren, passand dė slans ij prim avampņst, ma a lģé fėrmą słbit dņp. Sģ a l'é stąita sbossą na tnaja a difčisa tnła dai granadié dėl Cont ėd San Sebastian.
Ėl general Belle-Isle, che a pensa che ij Piemontčis a stan pėr cede, as pņrta an més dij soldą, ma a ven massą. La lņta a dventa un cņrp a cņrp; ij Piemontčis, finģe ch'a l'han le munission, a combato con la bajonėtta e le pere. A smija drņlo che as peussa oponse a n'esčrcit con le pere, ma chi a conņss la montagna a są com a sģo pericolose an montagna le pere che a drņco. L'łltima riserva piemontčisa, 'l batajon Casal, a ven mandą ant la rusa. Antant a comensa l'atach ėdcņ a la Testa dėl Gran Seren. Ij difensor as compņrto bin, ma l'atach a l'é 'd na violensa bin fņrta, e a minca n'ondą arbutą a-i na riva n'ąutra pģ fņrta. Ėl general Cont ėd Bricherąsio, che a l'é portąsse an sla ponta, a l'ha por che ij Fransčis a peusso passé an sėl Gran Seren, e sņn a provocrģa l'anserciament dle unitą an sėl Cņl. A l'é set ore 'd sčira. Ėl Bricherąsio a manda al general Alciati l'ordin d'artirésse a coaté na possibil fala, ma Alciati a fą sposté mach na part dlė trupe e quąich riserva. L'istess ordin a l'é mandą al general Cont ėd San Sebastian che, ansema a Alciati, a stą difendend la Testa dl'Assiėtta a la tnaja. As dis che 'l San Sebastian a l'ąbia fąit rėsponde "Noiąutri i bogioma nen" (a-i é nen rėscontr stņrich ėd sņn). Sicura che 'l San Sebastian, angagią ant na difčisa furiosa a l'arma bianca, a eseguiss nen l'ordin. Ėl Bricherąsio a arpét l'órdin e sta vira 'l Cont a rėspond che a peul difendse ma nen artirésse. Ėl Bricherąsio a chėrd nen a sņn e pėr la tersa vira a conferma l'órdin d'arpieghé. Sņn a compņrta na difčisa pģ aretrą e un dé spassi ai Fransčis. Quąich comentator a dis che 'l Bricherąsio, pensand che la bataja a fussa perdła, a stasģa organisand la ritirą. A l'ariv dėl ters órdin ėl San Sebastian a l'ha pģ nen da manca 'd rėsponde, pėrchč ij granadié dėl Cont e 'l Cont midem, an pé sij muret, a stan arbutand a la bajonėtta l'łltim assąut fransčis. Ėdcņ an sėl Gran Seren l'łltim atach a l'é arbutą. Antant ėdcņ ij volontari valdčis a l'han bolcą ij fransčis an sņ setor, arbutand minca infiltrassion. A stą vrisend ėscur, La bataja a l'é vinciła.
Ij Fransčis a peulo pģ nen ataché, sensa ij comandant, squasi tuti mņrt, a stan andand vers la val an manera disordiną, e a l'han avł pčrdite bin greve. Ėl Cont ėd Pricherąsio a arfuda l'idčja d' anseguģje pėrchč a-i son pģ nen munission e ij Fransčis, chičl a pensa, a podrģo 'ncora ataché l'indoman. Ma l'indoman ij Fransčis a l'han gią lassą 'l camp e a van vers ėl Monsnéver.
Da la rispņsta dėl San Sebastian al Bricherąsio, dventą legenda fra ij soldą, a ven l'apelativ "Bogia nen" arferģ ai Piemontčis.
La vitņria a l'ha un pčis decisiv pėr la fin dla gučra, dal moment che ij Fransčis a rivo nen a ocupé 'l Piemont. Ant la bataja ij Fransčis a perdo 5300 ņmo (6000 an d'ąutre sors, comprčis ėl genereal Belle-Isle e vąire d'ąutri comandant. Ij Piemontčis a perdo mach 192 ņmo, j'ausrtģach 27 (d'ąutre sors a diso 300 anviron fra tuti). Ėl dģ dņp j'abitant dla val a monto a cheuje mņrt e ferģ e as treuvo anans a quaicņs d'afros: cņrp, arme, sangh e dėstrussion da 's pėr tut.
La bataja a ven comemorą minca 'n ann ėl 19 ėd Luj, al Cņl dl'Assiėtta, ant la selebrassion dla festa dėl Piemont.
Ij comentator a son (bastansa) d'acņrdi a dģ che se 'l Cont ėd San Sebastian a l'avčjsa ubidģ a l'órdin dėl Bricherąsio, la bataja a sarģa stąita pėrdła, dal moment che l'órdin midem a fasģa part ėd na lņgica, ėdzimpégn e d'artreta. Chi ch'a scriv a l'é nen espert ėd técnica militar dėl '700 e donca a peul nen dģ la soa. Second quąich ėstņtich a l'é capitą che tut ėl mérit a l'é andąit al Bricherąsio, mentre 'l San Sebastian a l'é stąit lassą ant l'ombra, e che sņn a l'ąbia provocą indignassion fra ij soldą. Ėl Cont ėd San Sebastian a l'era fieul ėd prim lét dla Marchčisa dė Spigno. La stņria 'd costa fomna a intra nen con coste pņche nņte, ma da costa as capitģa 'l pėrchč 'd lņn ch'i l'oma dit (a l'época dla bataja la Marchčisa a l'era ant un convent ėd clausura, andova a l'ers atąita fąita saré dal Rč). Second d'ąutri, 'dcņ 'l San Sebastian a l'avrģa avł soa part ėd Glņria.
A parte da la vitņria 'd Turin dėl 1706, otnła nen mach da l'esčrcit ma 'dcņ da l'angagi e 'l coragi dla popolassion, an Piemont a arnass la "veuja 'd nassion piemontčisa", con fņrsa pģ granda rispét a lņn che a l'era capitąje con Emanuel Filibert e Carlo Emanuel I. La vitņria dl'Assiėtta e la fin dla gučra a pņrta al Piemont, magara nen largh teritņri, ma almanch la cossiensa dij Piemontčis d'esse dabon na nassion dont esse orgojos. Con j'imprese dl'Assiëtta, ma 'dcņ d'Ast, Lissąndria e Coni, l'esčrcit piemontčis as conferma, e nen mach a j'eui dij Piemontčis, n'esčrcit ëd prim órdin, bon a sosten-e con j'arme la polģtica dël Rč. Ma a-i é tut da arcostruve.
Carlo Emanuel III a comensa a pijé provediment a vantagi dl'indłstria. J'indłstrie minerąria e metalłrgica a son d'anteresse particolar, ėdcņ pėr la produssion militar. As fą 'dcņ quaicņs pėr l'indłstria dėl téssil (prima seda e peui lan-a). L'industria dla seda a l'é tuą da la lčj an manera bin fņrta, e gnente dla tecnolog'a utilisą a peul esse esportą. La seda piemontčisa a manten ël primą dla qualitą an Eurņpa. L'industria dla lan-a as ësvilupa bin, contut che 'l prodņt a sia nen d'ecelensa, e a comensa a consentrésse ant la zņna 'd Biela. ËËdcņ lin e cąuna a son spantią, an particolar coma cit travaj doméstich ant le campągne, che a servo a integré ij guadagn dël travaj ant ij camp. A Chér as arpija l'indłstria dël coton.
Ël comersi as ësvilupa nen vąire a rason dle strą 'd comunicassion che a son mal butą e 'd vąire dassi e cotis da paghé. Cola ch'a contģnua a esse an dificoltą a l'é sempe l'agricoltura. Costa a l'é ancamin ch'as trasforma, ma an manera nen istéssa da 's për tut. A-i son zņne andova l'agricoltura a l'é 'ncora 'd sussistensa e consum an sël pņst, com a cąpita ant ij teritņri alpin, e zņne andova a-i é na grandą produssion organisą an sens capitalģstich për l'esportassion. Ël 1734 a pņrta n'afrosa famin-a an cąusa dla suitin-a (për pģ che dodes mčis ëd filņt an sël piemont a casca nen na stissa d'aqua). Ël foson dij teren a l'é scars e la vita an campągna a l'é motobin grama, tant che vąire contadin a venta ch'a emģgro.
Ancora vers la fin dėl '700 a-i son forme 'd "servitł dla gleba", e a basto nen a arzolve 'l problema le lej che a ven-o fąite contra sņn. Le técniche agrģcole a son veje e ij sistema 'd bagnura a son nen adeguą. A-i é 'dcņ na migrassion vers le sitą, andova perņ nen sempe as treuva travaj, e as forma na cląsse d'emarginą, confiną ant ij quarté degradą dla periferģa e dle bariere.
An cost sécol a comensa, an Piemont, a formésse na cląsse ovriera, che a prņvoca quąich preocupassion an cole zņne andova la pëlrsentual d'ovrié a comensa a esse ąuta. Ant ņgni manera la societą a dimostra na notčivol vitalitą, e as ëlstą pijand la strą dl'arprčisa. L'esčrcit a contģnua a esse angrandģ e pëlrfessioną pëlr un pņch dņp la gučra.
Gią a parte dal '600, ma an particolar ant ėl '700, Turin a sė slarga e as archinca con monument, palass e cese. A-i travajo d'architét bin avosą, coma Guarini, Juvarra (che Vitņrio Amedeo II a l'é portasse dapréss da la Sicilia), e peui Benedét Alfieri. A nasso ij teatro Regio, Carignan e d'ąutri. A-i é nen un grand interesse pėr la literatura, ma la cląsse nņbil e cola borghčisa ėd Turin a son bin afessioną a la młsica e al teatro. Le idčje iluministiche a son proibģe e tnłe leugn da na censura severa. L'ilumunism piemontčis a-i é quasi mach an camp sientģfich, andova perņ a oten d'arzultą vreman amportant. A la fin dėl sécol la sitą 'd Turin a va vers ij 100'000 abitant.
Ant ël '700 a Turin a nasso 'd sircoj leterari, ma sensa na granda vitalitą, a rason dla censura sempe present vers le neuve idčje e l'Iluminism. Quąich dissident a preferiss emigré, mentre chi a resta a l'é pitņst përsegoitą. Vitņrio Alfieri a preferiss emigré a Firense. An camp sientģfich, anvece a-i é motobin ëd vita. As ëstudia Matemątica, Fģsica, Chģmica con ëd grņss sucéss, e peui 'dcņ Art Militar e tute le dissiplin-e d'angignerģa colegą. Un nņm për tuti : Lagrange. As fonda ant ël 1757 na societą filosņfica e matemątica dont a fan part Lagrange, Cigna, etc., che ant ël 1780 a ven arconossła da Vitņrio Amedeo III coma " Societé Royale des Sciences de Turin", e che ant ël 1783 a dventa la "Real Académia dle Siense".
Arcapitoland: I l'oma vist che un piemontčis primitiv a l'era gią parlą antorna a l'ann 1000. Ėl prim document scrit an cost piemontéis an formassion a l'é a-peu-pre dėl 1150. I l'oma 'dcņ vist che 'l Piemontčis a riva a esse na lenga madura ant ij prim ani dėl '300. Ant ij sécoj, ch'a ven-o dņp la produssion literąria piemontčisa a l'é nen bondosa ma costanta. Oltra a la prņsa, a-i son poesģe, teatro, sagģstica, at aministrativ e fin-a sentense 'd giłdes. Ant ėl '600 ėl piemontčis a l'é col che ancora al dģ d'ancheuj a l'é parlą e scrivł. La lenga a l'é stabilisą, foravģa 'd coj cambiament e evolussion e con tute le sfumadure locaj, che a l'han tute le lenghe. Con j'aveniment dėl sécol ch'a fą disdeut i l'oma na vera esplosion literąria an piemontčis.
Vers la fin dėl sécol a pija cņrp, da part ėd quaidun, l'idčja d'adoté 'l piemontčis coma lenga ufissial dl'ėstat. An efét ėl piemontčis a l'é parlą da tuti, dai nņbij ai contadin, mentre l'italian e l'fransčis, lenghe dovrą pėr j'at ufissiaj, a son conossłe da bin pņche person-e. Ant ėl 1783 a ven publicą la prima gramątica dla lenga piemontčisa (vėdde literatura). Ij Piemontčis a l'han cossiensa d'esse na nassion, e a son orgojos d'esslo.
L'invasion napoleņnica (che i vėddroma), che a pņrta pėr quąich ani l'ocupassion fransčisa an Piemont e l'Piemont midem a esse part dla Fransa (un dipartiment fransčis), a ampediss che 'l progét a peussa andé pģ anans e esse discutł. As preuva pitņst a fé dventé 'l Fransčis coma lenga ufissial, ma sņn i lo vėddroma sģ sota.
An efét ėl Piemontčis, coma notą da Morģssi Pipin, autor dla prima gramątica piemontčisa, a l'é la lenga che as deuvra a Cort pėr discute 'd qualonque cņsa, mentre ij Vėsco a cisso ij prčive a prediché an Piemontčis (pėr esse capģ da tuti). Carlo Denina, abą e literą, a scriv ant ėl 1804 che 'l Piemontčis a sarģa dventą na "lenga ilustr" se mach a l'avčissa avł pģ d'atension e se j'event ėstņrich a fusso nen stąit contrari. Su sņn a concņrda Louis Capello, Cont ėd Sanfranch (e autor d'un dissionari Piemontčis - Fransčis). Ant j'ani ch'a ven-o a son publicą vąire vocabolari piemontčis (ėdcņ Pipin a sņcia un vocabolari a soa gramątica) coma Zalli che a fą un vocabolari Fransčis - Piemontčis - Italian - Latin, 'l Cont ėd Sant'Albin, e d'ąutri. Rousseau, vnisend a Turin, a nņta coma a sia stąit fącil trové słbit n'oberge, dal moment che a conossģa gią bin ėl piemontčis, mentre un consijé dėl parlament ėd Borgņgna a nņta che a Turin as parla a l'istessa manera Fransčis e Italian, ma che gnuna dle doe a l'é la lenga dėl pņst, che anvece a l'é 'l Piemontčis, che a peul nen capģsse savend mach Italian e Fransčis.
Vitņrio Amedeo III a riva al trņno ant ël 1773. As trata d'un Sovran sota la média, cha as sirconda 'd përson-e nen vąire an piņta, cortigian pģ che statista. Bin prčst l'aministrassion a scad, e le spčise a chërso. Ëdcņ lë spģrit militar a l'é ancamin ch'a scad, contit che a sio spendł vreman tanti sņld për l'esčrcit. J'idčje neuve, fin-a le pģ moderą, a son vëddłe con sospét e arfudą. Parčj jë spģrit pģ bon ņ as na van opura as buto a cospiré. L'Iluminism a l'é motobin sot-stimą an soe implicassion e tnł lontan da la censura.
Ėdcņ 'l Piemont a l'é ampacią e bolvėrsą da la Rivolussion Fransčisa e da le conquistč 'd Napoleon. Le idčje rivolussionąrie a treuvo spassi an vąire inteletuaj piemontčis, ma manch ant la popolassion, che a resta sempe motobin anlią a la monarchģa. La Savņja as treuva ant un teritņri fransčis da na mira geogrąfica, an Piemont a treuvo arfugi vąire nņbij fransčis, e donca lėscontr con la Fransa a l'é nen evitąbil. A lė s-ciņp dla rivolussion a l'é Rč Vitņrio Amedeo III, che a l'é nen un gran statģsta. An Piemont le idčje dl'Iluminism a son rivą pņch e da stėrmą, e la rivolussion a l'é nen capģa an tuta soa portą, ansi, a Cort a l'é considerą na facenda trascurąbil, giusta 'n pņch ëd rabél.
Ël Piemont, com i l'oma vist a acheuj vąire nņbij arfugią, e da lņn ch'a conto as capiss méj la portą dla rivolussion. Ma mentre ij nņbij fransčis a spantio 'l ghignon contra j'arvolussionari, ij servitor che as portasse dapréss a spantio fra la gent j'idčje rivolussionarie. Vitņrio Amedeo III, sensa capacitą ņ intuission diplomątiche, as organisa da na mira militar an fonsion anti-fransčisa, ma l'esčrcit a l'é pģ nen a l'autëssa dla situassion. Dņp le vitņrie 'd sinquant'ani prima, contu ch'a sio stąit ëspčis tanti sņld, a son nen stąite fąite 'd grņsse inovassion, tant coma sostansa che coma mentalitą. As capģss nen che la neutralitą, an costa situassion, a podrģa esse na bon-a sernła. Ėdcņ an cąusa 'd costa pņca ciairėssa 'l Rčgn ėd Sardegna a ven nen apogią com as deuv da le potense europenghe. che an realtą a son ancora nen an camin che a penso a la gučra. A ven-o fąit d'eror che a pņrto 'l Piemont a perde słbit la Savņja e Nissa (ann 1792). A sta mira 'l Regn ėd Sardegna a intra ant la prima coalission anti-fransčisa.
La gučra a arpija, ma a-i é nen colaborassion fra j'aleą. Vitņrio Amedeo III a tira a arpiésse la Savņja e Nissa, mentre a l'Ąustria a anteressa mach difende Milan. Dņp d'ąut e bass, ij Fransčis a vincio. Vitņrio Amedeo III a signa na pas separą, andova as riva a na prima parsial ocupassion fransčisa dėl Piemont. Ij Piemontčis a sperimento che ij Fransčis a son grotolł e violent.
Tut sņn a cissa ij rivolussionari giacobin, che an Piemont a comenso na guerija dėsordiną ant le campagne, che a spera d'avčj d'apņgg dai soldą fransčis an sel teritņri. Ij giacobin d'Alba a diciaro la Republica (1 ėd Magg 1796) e a ciamo la protession fransčisa. La Republica d'Alba a l'é nen vąire ant la régola giacobin-a, dla moment che j'Albčis a son motobin anlią a soe tradission, a la monarchģa e al clero. La vita dla Republica d'Alba a l'é motobin curta, pėrchč con la pas fąita subit dņp fra Piemont e Fransa, ij Fransčis a serco ėd ten-e fņra 'l Piemont da la lņta e donca a propon-o na sņrt ėd colaborassion. L'esperiment republican nen mach as ėslarga nen, ma a spariss, dal moment che ant la neuva situassion a darģa fastidi 'dcņ ai Fransčis midem.
An col period (Otober 1796) a vą al trņno Carlo Emanuel IV che, 'dcņ chičl, a l'é nen a l'autėssa dla situassion. Ij Fransčis adéss as compņrto da ocupant, dal moment che 'l Rč a deuv cedje la sitadela 'd Turin, mentre 'l Piemont a l'é, da na mira formal, "aleą" dij Fransčis La miséria ant le campagne a chėrs e ij giacobin a tento d'ėsfruté la situassion pėr otčn-e la solevassion dėl pņpol. Vąire prinsipi d'ansuression a son słbit crasą da le trupe dėl Rč. L'ansuressiułon che ij giacobin a suponģo, an costa prima fase as realisa nen. Ėdcņ un tentativ d'invasion giacobin-a dal lagh Magior a faliss. Ij Fransčis a l'han d'ąutri problema pėr ėl moment, e la popolassion a dėmostra 'd nen esse giacobin-a.
An coste lņte ij giacobin a pņrto na cocarda rossa, bleu e groson. Ėl color groson (che a l'é 'dcņ col dla Republica d'Alba) a-i é an sėl drapņ piemontčis coma gala gropą a l'asta. Sņn pėr arcordé tuta la stņria dėl Piemont.
A la fin dël 1798 la monarchģa piemontčisa, almanch an Piemont, a drņca. An Eurņpa, con Napoleon an Egit, as ëstą prontand la sconda coalission contra la Fransa. Ij Fransčis a decido d'ocupé 'l Piemont prima che cost a passa a la coalission, e a cisso 'd moviment d'arvira për fé droché la monarchģa dij Savņja. Ėl Rč Carlo Emanuel IV, a la fin dėl 1798 a lassa Turin e as artira an Sardégna. Ėl Piemont a ven torna ocupą dai Fransčis, e a nass la Republica rivolussionąria, con an govern amponł e controlą an manera direta da la Fransa. A sta mira a comensa un neuv perģod ėd disordin e arvire ant le campagne, ma sta vira contra ij Fransčis e ij republican. La situassion dla gent, an efét, a vą sempe pés. Ij Fransčis, ant ėl 1799, a ravagio ij palass piemontčis e a dėstrło ņ disperdo vąire document dl'archivi dė stat. Ant le sitą as serca 'd rende tut fransčis e republican, ant le campagne as produv na fņrta oposission.
A-i son ėd sircoj culturaj che as ėsfņrso 'd dėmostré che 'l Piemont a l'é fransčis. A Turin a l'é restąje 'l prinsi Carlo Emanuel ėd Savņja - Carignan con sņ fieul Carl Albert. Carlo Emanuel a dis d'avčj idčje rivolussionąrie e a intra ant la guardia nassional. As vņta an sėl destin dėl Piemont, e 'l 9 ėd Magg 1799, con na votassion forsą e scontą fin-a da prima, 'l Piemont a ven gionzł a la Fransa an manera formal, ma an col moment la cņsa a va nen anans.
A arpijo le arvire contadin-e e a comensa a essie la guerija, che adéss a-i diso "brigantagi". An vąire cas, an efét, la guerija anti-fransčisa a l'é an man a venturié. As trata 'd na guerija feroisa, che as ësvilłpa an particolar ant l'Astisan, Langhe e Cunečis. Ël nłmer dij combatent dl'arvira a l'é bin ąut. Antant l'esčrcit Austo-Russo a oten ëd sucéss an dij Fransčis, e an Piemont a riva a arpijé Turin. I soma a la fin dël 1799. Adéss ëll Piemont a l'é an man a Cosach e Ausrtģach. Ij Cosach a son grotolł e violent, e j'Austrģach a son nen da manch.
Ël lést intervent ëd Napoleon (sconda campagna d'Italia, bataja 'd Marengh, ann 1800) a arbuta J'Austro-Russo da 'd lą dël Ticin. A sta mira 'l Piemont a dventa, an efét, teritņri fransčis. L'operassion a comensa ant ël 1801 e a finiss l'11 dë stčmber 1802 con l'aprovassion dë l Senat. Ël decret a ven publicą 'l 22 dl'istéss mčis. L'esčrcit piemontčis a ven anquadrą an col fransčis, e ij militar ëd léva a son spatarą ant ij repart fransčis. La provinsa 'd Noara a ven anvece anglobą ant la Tepublica Cisalpin-a.
La fransčisisassion dėl Piemont a vą avanti bin ampressa (pėr un pluch a ven nen abatł 'l Palass Madama, considerą "reassionari"), e as tira a rende 'l Fransčis la lenga ufissial dėl Piemont. Le lej che a reso 'l Piemont a son nen perņ j'istesse che a l'han j'ąutri dipartiment fransčis. La situassion econņmica a vą nen méj ma ansi, a vą sempe pés. Universitą e Académia dle Siense a son riorganisą, e sņn a pņrta quąich vantagi. Cand Napoleon as diciara Imperator ël Piemont a dventa part dl'Impero fransčis.
Antant Carlo Emanuel IV, an esili, a ąbdica an favor dėl fratel Vitņrio Emanuel Duca d'Aosta, che parčj a dventa 'dcņ Vitņrio Emanuel I, Rč 'd Sardégna (ant ėl Giugn 1802). An Piemont a chita nen la guerija anti - fransčisa, fin-a al gené 1801 con n'łltima arvira an Val d'Aosta. A contģnua peui na sņrt ëd brigantagi, soantią an tut ël Piemont.
An col perģod ij servissi d'anformassion fransčis a arlevo n'anti-franseisģsm bin spantią an Piemont, ëdcņ andrinta a j'istitussion. Oltra a l'oposission monąrchica a-i na j'é 'dcņ un-a repoblican-a ma contrąria a l'anession. Ël govern sentral ëd Paris as compņrta coma an tčra d'ocupassion, e a buta an pé un servissi dë spionagi apņsta për controlé 'l Piemont.
Le neuve idčje a pņrto svilup, che perņ as arzolv mach a vantagi dla Fransa e dij Fransčis. Bele che tuti ij Piemontčis a conosso e a parlo 'l Piemontčis, la lenga ufissial a dventa 'l Fransčis e pėr fņrsa a ven ancora dovrą 'dcņ l'Italian. Nasce anche una opposizione "culturale" ai francesi, e la letteratura in piemontese si presenta come opposizione alla francesizzazione. La parentesi francese apporta nuovi elementi al piemontese, ma la sua durata č breve, e questo apporto non č determinante. Il periodo vede nascere alcuni poeti giacobini, di cui diremo parlando di letteratura. Viene anche scritto un vocabolario Piemontese-Francese.
Vitņrio Emanuel I a ven arconossł coma Rč 'd Sardegna da le potense che a combato contra la Fransa. A comensa donca sņ regn an esili l'8 giugn 1802. A Turin a nasso sircoj inteletuaj anti-fransčis, contut ch'a sio nen monąrchich. La Fransa a veul isolé 'l Rč e a órdina a chi a l'ha segoilo, 'd torné an Piemont sota pen-a 'd confģsca dij ben. Quaidun a torna ma sņn a vą mach a fé chërse le zņne d'oposission stërmą. A parte peui da la proclamassion dl'Impero, l'oposission as fą pģ consistenta, dal moment che a includ coj Gacobin che a vëllo crasésse j'idčje rivolussionarie con l'assolutism napoleņnich.
Fra j'aspét positiv dël perģod, oltra a l'ardriss e 'l miorament dle strą, a-i son intervent për fé pģ bon j'aquagi an agricoltura e preven-e ij dann dj'inondassion, la fondassion al Valentin ëd na scņla 'd veterinąria për combate le malatģe dle béstie. La trasformassion dl'agricoltura a vą perņ sovens a vantagi dij borzoą e djë Sgnor che as caparo ij ben dj'eclesiąstich che a son butą an včndita. Ël comersi piemontčis a ven ambarassą da ostącoj vers l'Italia e un sistema dassiari favorčivol a la Fransa a spčise dël Piemont. La Fransa, peui, a l'ha nen anterésse che l'industria piemontčisa as ësvilupa an manera andipendenta, ma a ven apogią mach lņn ch'a l'é d'anteresse fransčis. Ël blņch continental dël 1806 (adéss as dis "embargo" parņla che l'italian a l'é fasse prësté, fņrse pëe mancansa 'd soe parņle). butą da l'Eurņpa contra la Fransa a rend ancora pģ brute le condission dël Piemont, contut che quąich ativitą a n-n ąbia un vantagi (coma la coltivassion dël ris).
Macassģa Napoleon a stą formand an Piemont n'aristocrassģa leal e na borghesģa che a comensa a sté da soa part, essenda pģ arconossła che ant ël sistema monąrchich ëd prima. L'oposission a l'é përsegoitą an manera decisa e a venta ch'as ëstërma, mentre a van méj l'aministrassion dla giustģssia e la sicurëssa. La scņla, ant l'época dl'anession, se da na mira a tend a dé na pģ spantią istrussion elementar, da l'ąutra a tira a rende pģ esclusiva l'istrussion a parte da la scņla média inferior.
Ij soldą piemontčis a son motobin apressą da Napoleon. A l'é n'esempi 'l cas ëd Federico Campan-a che con ij sņ fratej a l'é dventą simbol dël valor militar piemontčis. Cand Federico a meuir an bataja, Napoleon an përson-a a veul che la contrą 'd Turin andova a vivo ij genitor, ch'a pija sņ nņm.
Batł ch'a l'é Napoleon e l'Impero fransčis, l'Eurņpa a preuva a ristabilģ la situassion ėd prima dla Rivolussion. Ij Savņja, con Vitņrio Emanuel I, a arpijo posséss ėd sņ Stat. Ėl Rč a intra a Turin ėl 20 ėd Magg 1814. An consegoensa dėl Congréss ėd Viena ij teritņri dėl Regn ėd Sardégna a ven-o slargą con la Liguria, che d'ąutra part a l'é prņpi gnente contenta dla cņsa, dal moment che a l'é sempe stąita contrąria ai Savņja e a l'ha pģ 'd na vira combatł contra ij Piemontčis. Lė Stat a comprend tut ėl Piemont, La Liguria, la Sardégna, la Savņja e 'l teritņri 'd Nissa con la valada dėl Roya. Ėl Piemont as treuva a esse l'ėstat cussinet fra Fransa e Ąustria. L'Ąustria a tira a ranforsé soa posission an Itąlia, mentre Inghiltčra e Russia a vėddo bin n'ėstat sabaud bastansa fņrt e nen sota l'influčnsa dl'Ąustria. La polģtica strangera 'd Vitņrio Emanuel I a vą për fņrsa an costa diression, e donca, com as peul supon-e, a nass d'artit con l'Ąustria che a contrņla an manera direta Lombardģa e Véneto.
An polģtica interna Vitņrio Emanuel I a tira a na restaurassion greva, canceland tute le lej fransčise. A pensa che Rivolussion e Napoleon a peusso esse scancelą con un colp dė sponga. Assolutģsta convint, a l'é nen tolerant ëd qualonque element ëd liberalism. Lė Stat as treuva słbit andarera, con na cląsse dirigenta fąita 'd nņbij "tirą fņra da la naftalin-a". Nņbij che a l'avģo segoģ 'l Rč opura che a j'ero isoląsse da la vita social, pą compromėttł con ij Fransčis, ma fņra dai progréss fąit an tuti ij camp. Coste a son le credensiaj e l'łnich merit considerą për oten-e d'incąrich ant le gerarchģe dlë Stat. Parčj ai cņ as treuvi element nen bon sovens nen mach a avčj neuve idčje, ma prņpi d'idčje. As riva nen a rendse cont che la Rivolussion a l'é stąita prodņta da tension sociaj che a l'han rësguardč e a rësgoardo 'ncora 'dcņ 'l Piemont. La burocrassģa e le limitassion dla lej a ralento lė svilup, mentre l'epurassion dij personagi filo - fransčis a prņvoca 'd grņss dann, lassand ëd veuid an particoląr ant ėl camp dla cultura e dle siense. Ij regolament dla polissģa a son vreman opriment.
Le idčje liberaj a ancamin-o a giré fra inteletuąj, ąut gré dl'esčrcit e famije borghčise. An Spągna a l'é stąita otnła la Costitussion e as tira a oten-e l'istéss an Piemont. A smija en bon a avčj nen mach idčje neuve ma gianca idčje e basta. La burocrassģa e le limitassion dla lej a ralento lė svilup, mentre l'epurassion dij personagi filo - fransčis a prņvoca 'd grņss dann, an particoląr ant ėl camp dla cultura e dle siense. Ij regolament dla polissģa a son vreman opriment.
La legislassion e j'ordinament piemontčis a finisso prest për dventé ij pģ aretrą d'Eurņpa. Sa riva a saré la neuva strą dël Monsnéver përchč a l'é stąita fąita dai Fransčis, e as arpija a dovré cola veja e malandąita che a passa da la Novalčisa.
Quąich concession a venta ch'a sia fąita cand as trata d'arcostrłve l'esčrcit. Ij fidéj ch'a l'han segoģ 'l Ré a l'han mai comandą 'd soldą, e oltra a nen avčj d'esperiensa a son ëd sņlit gią trņp véj pëe col travaj. J'ufissiaj che a l'han servģ sota Napoleon, oltra a esse guardą con sospét, a son acetą con gré motobin inferior a coj ch'a l'avģo prima.
Le idčje liberaj a ancamin-o a giré fra inteletuąj, ąut gré dl'esčrcit e famije borghčise. An efét as sent la dificoltą d'operé ant në Stat "opriment, savard e sospetos", ma sicoma j'associassion polģtiche a son proibģe, a comenso a formésse j'organisassion segrete che, a sconda ij cas, a son massņniche ņ carbonere. Fra ij dissident a-i son përson-e 'dcņ nņbij, amis përsonaj dël Prinsi 'd Savņja-Carignan Carl' Albert. As progéta n'arvira che a ņbliga 'l Rč a concede la Costitussion e a andé an gučra contra l'Àustria e liberé la Lombardģa. A smija ciąir, an efét, che qualonque progét che a pņrta a un sistema liberal ņ democrątich a venta ch'a antivëdda n'union ņ na federassion italian-a a parte da na Monarchģa costitussional. Ant la situassion italian-a sta monarchģa a peul mach esse cola dij Savņja, che a l'ha un dąit pčis internassional e che a peul afronté l' Àustria an Italia 'dcņ da na mira militar.
L'Àustria a contņla an manera direta l'Italia Nord-Oriental e a anterferģss con bon-a part dij govern dj'ąutri Stat italian. Ël prim pass dij liberaj a l'é donca col d'oten-e na Costitussion an Piemont. A l'é për sņn che ij liberaj a fan cont an sël Prinsi 'd Savņja -Carignan (branch cadét che a l'era 'dcņ col dël Prinsi Eugenio, dont i loma parlą a propņsit dl'assedi 'd Turin) che, dąita la mancansa d'ardité mas-cc ëd Vitņrio Emanuel I e 'd sņ fratel Carlo Felice, a l'é chičl l'ardité al trņno. Pëe j'aveniment an soa famija e për educassion, Carl'Albert a l'é d'idčje pitņst liberaj, e për sņn a l'é mal vist dal Ré.
Ant ël 1820 l'arvira 'd Nąpoli a l'ą sucéss (al moment) e 'dcņ an ëSpągna as se rivąsse a na Costitussion, Carl'Albert a smija che a apņgia coj che an Piemont as ëstan organisand (Santor 'd Santarņsa) për oten-e la Costitussion, contut che a-i sio 'd divergense fra chi a pensa a un sistéma pitņst democrątich (na Cąmera elegiła dal pņpol) e chi a un sistema con democrassģa motobin pģ limitą (doe Camere dont un-a elegiła a sufragi strëit e un-a a nņmina dël Rč). Ëdcņ ai liberaj un sistema d'orientament democrątich ciąir a fą paura. An ségoit a incident fra polissģa e student, ant ël 1821 as anandia un moviment d'arvira che a vą a anteressé 'dcņ na part dl'esčrcit, e che a ciama la Costitussion. Vitņrio Emanuel I a l'é nen ël Rč bon a fé sto passagi an sens liberal. A l'é nen preparą a sta neuva manera 'd pensé che a anteressa 'dcņ d'ņmo influent, quąich nņbil e, pģ che tut, l'istéss esčrcit. An sta situassion a ąbdica an favor dël fratel Carlo Felice, che a l'é 'ncora pģ reassionari 'd chčl. Dal moment che Carlo Felice a l'é nen a Turin, resior dël Regn second la costuma a l'é Carl'Albert, che a l'ha giusta vint ani. Carl'Albert as bogia an sens liberal, ma nen ciąir, a eman-a na Costitussion, ma Carlo Felice a lo esņnera da la regensa e a pija chičl ël podčj. A aboliss słbit tut lņn ch'a l'ha fąit Carl'Albert, che a manda a Firense, e as fą giuté da j'Austrģach pëe eliminé l'insuression.
Për des ani 'Regn ëd Sardegna a l'avrą un govern otus e sarą a qualonque arnovament an camp politich-istitussional, e che as anlierą sempe 'd pģ a l'Àustria. La cņsa ch'a preņcupa 'd pģ 'l Rč a l'é 'd nen podčise fidé dl'esčrcit, e donca a na arduv l'orgąnich e a buta sota contņl j'ufissiaj. P5) - Il capitolato deve pervenirci il pił presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.e l'istrussion as apņgia sempe 'd pģ a l'eclesiastich, dal moment che as fida pģ nen dj'inteletuaj ląich, e a dą ai V5) - Il capitolato deve pervenirci il pił presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.sco la supervision dl'istrussion elementar e media.
Se da na mira istitussional Carlo Felice a l'é la negassion d'ņgni acénn liberal, macassģa an d'ąutri camp a fą 'd bon-e arforme. A istituiss ant ņgni Comun-a na scņla a gratis andova a peulo andé 'dcņ le fumele. Sota sņ Regn a nass a Turin 5) - Il capitolato deve pervenirci il pił presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.l Museo Egģssi. A realis d'euvre an sitą (coma piassa Carlo felice). A ven eliminą 'l Ministero 'd Polissģa, e soe competense a passo al Ministero dj'Intern. A fą quąich arforma an camp giudissiari, a ardefinģss e a lģmita j'incąrich dij Carabigné. A ambreuja nen l'arprčisa econąmica e industrial che a caraterisa sto perģod.
A la mņrt ëd Carlo Felice, ant ël 1831, Carl'Albert a comensa an efét sņ regn, macassia sempe fąit ëd vąire cņse pņch ciąire e tanti dubiësse. A l'é nen portą a aceté l'idčja 'd societą segrete, e a pensa a na monarchģa assoluta ma nen spņtica. A l'ha nen simpatģe për l'Àustria. A reprim con decision ij moviment d'arvira che, con Mazzini, a stan piand un carater republican (ani 1831 e 1833). Ël poeta an lenga piemontčisa, l'avocat Angelo Broffério (dont i diroma an literatura) a płblica 'd sątire contra ij nņbij e a ven arestą. An col perģod Cesae Balbo a fortiss che 'l Piemontčis a l'é ël "dialet" manch italian ëd tuti, mentre quaidun a ossčrva che giumai vąire comersiant e artisan a son bon a parlé e scrive an italian, contut che st'italian a sia nen vąire corét da na mira gramatical, ma macassģa comprensģbil, e quąich patriņta a fortiss che "prima ņ peui 'dcņ ij Piemontčis a ventrą ch'as convincio che a son Italian e nen Fransčis". Sņn a dimostra coma a fussa bin pņch dovrą e conossł l'italian. Da part soa ij Piemontčis, an soa pģ grandą magioransa, as sento nģ Italian e nģ Fransčis, ma giusta Piemontčis. Ij nņbij, pëe armarché sņ livél ąut, a parlo mach fransčis ņ piemontčis, ma nen l'italian.
Un pņch a la vira Carl'Albert a considera torna j'idčje liberaj, e l'idčja 'd n'Italia sota la guida dij Savņja e dël Piemont. A l'é 'n camin ch'as disfa l'ideal rivolussionari republican ëd Mazzini, sostituģ da un moviment pģ moderą che a fą cont an sij Savņja për lë stabilģsse ëd në Stat liberal, an espansion vers l'Italia ai dann ëd l'Àustria. An efét j'idčje d'unificassion dl'Italia a son nen part dle preocupassion dla grņssa magioransa dla gent comun-a, che a conņss nen le rason dij ferment rivolussionari che a ągita j'inteletuaj ņ j'interésse che a preņcupo imprenditor e finansié. Fin-a sģ la gent as ņcupa nen ëd coste cņse. An teorģa, la gent sempia a podrģa suporté l'idčja 'd na Repłblica, ma an Piemont la gent comun-a, an particolar ant le campagne, a l'é pitņst anlią a la monarchģa e ai Savņja, mentre un moviment ovrié organisą a esist ancora nen, contut che a comenso a essij-ne le premësse.
Quąicos a cambia con l'elession, a Roma, dėl Papa Pio IX, ant ėl 1846. Sto Papa a fą quąich arforma an sens liberal, e a fą nasse anviron ėd bele speranse. Tut słbit Carl Albert a l'é preocupą, dal moment che a ven cissą con sempe pģ d'insistensa a segoe l'esempi dėl Papa. Cand a nass na rusa fra Papa e Ąustria relativa a la sitą 'd Ferara, Carl Albert a apņgia 'l Papa (l' Ąustria a l'é sempe un problema pėr ėl Piemont, an manera andipendenta da l'idčje liberaj ņ manch). Ant j'ani 1847 e 1848 a comensa n'uvertura liberal, ėdcņ possą da Massim D'Aselio e Cesare Balbo.
Ėl 4 ėd Mars a ven proclamą lė Statuto. Carl'Albert a pensa che a sia méj che costa a peussa smijé na concession, prima che a dventa na cņsa imponła dai disórdin dla piassa. An costa manera a spera 'd rivé a ten-e an man la situassion.
Con l'emanassion dlë Statut a cąpita, na ņgni manera, 'l passagi a na monarchģa costitussional, contut che la democrassģa a sia motobin limitą (ël dirit ëd vot për ël Parlament as arferiss a manch dël 2% dla popolassion, e a riva a-peu-pré al 5% për j'aministrassion locaj). Cost a l'é 'l prim scalin dël progét d'arcostruve l'Italia. La sconda fase a antevëdd la gradual ardussion dl'ocupassion austrģaca dl'Italia.
Ant ėl 1848 a cąpito vąire arvire (Viena, Milan Venesia, Palermo). Carl Albert a l'é piją 'd sorprčisa. A-i é nen na lģnia guida łnica, dal moment che a-i é chi a pensa n'intervent a vantagi dl'Italia e chi anvece a supon mach n'eslargament dėl Piemont. Carl Albert a l'ha an ment pģ che tut la sconda ipņtesi, che a l'é slarghé 'l Piemont giusta fin-a a Milan. La gučra a ven decidła trņp ampressa, ma l'esčrcit a l'é nen pront. Ij Lombard a preferisso continué discussion e dėmostrassion, ma as anrņlo nen. Ij sucéss dj'arvirą a Milan a son nen słbit ėsfrutą. La campagna a ven portą anans con motobin d'andecision an cąusa 'd problema polģtich, ėd pau 'd possą republican-e che a podrģo vnģ trņp fņrte, e 'dcņ dėl cambiament d'ategiament dėl Papa, che a smijava che a apogčisa na federassion dė Stat italian, ma peuj as gava da l'assion che a na vnirģa. Ėl sucéss militar, che a sarģa a portą 'd man, e che a l'avrģa butą la base pėr arzņlve ij problema polģtich (da vincitor a l'é pģ fącil fé valčj soe rason che nen da batł), a ven lassą scapé da la dubiėssa e da la mancansa 'd pian militar precis e d'obietiv ciąir. Carl Albert a fą na crģa che a diciara che la gučra a vą a porté agiut a j'arvirą, ma a j'ambassador, an manera ufissial, a ven comunicą che la gučra a serv a nen lassé slarghé l'arvira an Itąlia. Ma antant a son nen pņchi coj che, a Milan e a Venéssia, a veulo nen savčine 'd fondse con ėl Regn ėd Sardégna e donca a veulo nen apogé le intension ėd Carl Albert, che a l'é vist nen coma liberator ma coma invasor.
La prima fase dla gučra a l'é favorčivol ai Piemontčis e as riva a n'anession fąita ampressa, dla Lombardģa. A-i é gią słbit chi a pensa (ij Lombard, che Carl Albert a manda a col pais) a trasferģ la capital da Turin a Milan. Ma dņp ij prim sucéss a-i riva ma greva dėrota militar. Dņp un pņch ėd gran confusion polģtica la gučra a arpija, ma a finiss ancora pés, con na dėsfąita. Dņp sto faliment Carl'Albert a ąbdica e a pąrt pėr l'esili. Ėl Regn ėd Sardégna as treuva a porté 'l pčis ėd na bruta dėrota. Mentre ant ėl rést d'Itąlia mach na cita minoransa 'd pėrson-e as ņcupa d'idčje risorgimentąj e a l'ha sentł parlé d'Itąlia, an Piemont le cņse a son diferente. Na gučra a anvést tuta la popolassion, dai soldą 'd leva che a venta ch'a la faso a le limitassion amponłe an tuti ij setor da n'economia 'd gučra. Na dėrota peui a ven pagą da tuti, e prņpi ij pģ déboj a finisso pėr avčjne 'l pčis pģ grev. An Piemont, donca, la situassion e soe rason a son discutłe da tuti, dal Parlament fin-a a le osterģe andova la dumģnica 'd sčira as treuvo j'ovrié ėd Turin a fésse un bicér ėd barbera e na partģa a tarņch. L'umor dla gent, gnanca da dģlo, a l'é nen favorčivol a la gučra
Ant ël 1835 ant ël Regn ëd Sardegna a s-ciņpa n'epidemģa 'd vairņle che a fą vąire mņrt. An costa ocasion a-i é na bon-a possą ant j'ativitą d'asistensa e 'd beneficensa da part dlë Stat e dla nobiltą. As peul ancora nen parlé 'd polģtica social, ma a nasso istitussion d'assistensa coma cola dla Marchčisa Giulia Falletti 'd Bareul, e la Cita Cą dla Divin-a Providensa, dël Canņnich Giusep Cotolengo. Ant ij quarté dla periferģa, a Valdņch, a comensa a operé Don Bņsch, che a ponta nen mach a l'istrussion religiosa dij giovo dij quarté bass, ma 'dcņ a soa promossion social.
Carl'Albert a comensa a adoté na polģtica econņmica manch protessionģstica e pģ orientą al comersi lģber, arduvend le tarife dij dassi e dle dogan-e. A ven-o scancelą le corporassion relative ai diferent mesté e as liberalisa la mobilitą dla man d'euvra. J'associassion dj'ovrié a peulo mach operé con but religios opura assistensiaj, e parčj a nasso le Socetą 'd Socors Ressģproch.
An sto perģod lë svilup econņmich a l'é bin fņrt an tuti ij setor. As arpija l'industria dla seda, che a l'era calą durant l'ocupassion fransčisa, mentre l'ass portant a resta l'agricoltura, sempe 'd pģ orientą al comersi. La cita proprietą contadin-a a resta macassģa vital e spantią pģ che an d'ąutre zņne d'Itąlia e d'Eurņpa, e as comenso a introduve le mąchine agrģcole, fertilisant chģmich e j'inseticida, mentre a dventa pģ bon ël sistema 'd bagnura, la produssion ëd fen e l'anlevament.
A ven-o fąite la Cort d'Apél e la Cort ëd Cassassion, ij dibatiment dij procéss a son rendł płblich. La censura a ven man man arduvła e as formo doi partģ polģtich, na drita moderą e na snistra moderą. A ven fąit ël Ministéro dla Publica Istrussion, la Facoltą universitąria ëd Litre e Filosofģa, e cola ëd Siense Fģsiche e Matemątiche. La scola statal a prņvoca la reassion dij Gesuita, che a vëddo mnassą le scņle catņliche dont a son ij depositari, e cola dël Vësco Fransoni.
Con la promulgassion dlë Statut ij Valdčis e j'Ebreo a ven-o a la fin emancipą e a oten-o paritą 'd dirit. An teritņri valdčis a la Tor ëd Pelis, fņrse coma łnich esempi ant la Stņria, a ven fąit un monument "cadņ dl Rč a la popolassion" (as treuva dnans a la cesa 'd San Martin). Tut sņn a prņvoca na violenta reassion dël Vësco 'd Turin Fransoni, che a l'é motobin reassionari. Ël prim Parlament elét (as l'é eletor an base al cens, e 'dcņ la partecipassion dij pņchi ch'a n-n han dirit a l'é pitņst bassa), a l'é fąit da 208 deputą dont mach 32 nņbij.
La sitą 'd Turin a së slarga ampréssa e as riva, ant ël 1848, a 137'000 përson-e. Ma a dëspét dla chërsła, a anrichģsse a son sicura nen j'ovrié, dont la paga a serv pen-a a survive. Gią prima, ël Ré Carlo Felice a l'avģa osservą che a l'era scandalos che j'imprenditor a mugčisso grņsse richësse mentre j'ovrié a l'avģo paghe da fam. Sņn a l'é osservą 'dcņ dal Cavour da giovo, ant ël 1834. Macassģa an col ann a-i é la prima lņta ovriera contra na supņsta ardussion dla paga, che as fą nen për la pression e le mnasse ovriere. An cola ocasion as vëdd che lë Stat a l'é nen, al moment, anteressą a combate coste lņte. La polissģa as assicura giusta che a-i sio nen motiv polģtich e a lģbera ij fërmą.
A metą dla stņria dl'eutsent i butoma sto "insert" an sij grand Sant che a travajo a Turin an sto perģod. I l'oma vist che 'dcņ lë Stat a comensa a anteressesse 'd costion d'asistensa e 'd beneficensa, ma lë spģrit che a cissa ste përson-e, dle vire d'orģgin bin pņvra, a l'é tal da atiré le përson-e che a ancontro, che antorna a lor e con lor a anandio d'euvre che 'ncora al dģ d'ancheuj a son vive e grande, e a son ancora sostnłe da col ëspģrit d'amor ant ël Crist, che a l'ha fondąje e che a jë distingu da j'euvre dlë Stat.
Fra costi, ij doi Sant pģ an arlev, e sens'ąutr ij pģ avosą për lņn ch'a l'han realisą e a l'han lassąne, a son ël Cotolengo e Don Bņsch.
Ël Cotolengo (Giusep Benedét Cotolengo) a nass ant ël 1786 da na sgnora famija 'd Bra, e a chërs ant ël temp dla Rivolussion e dl'ocupassion fransčise an Piemont. A studia da prčive, dąit ëlperģod, coma clandestin (ël seminari andova a stłdia a ven sarą ant ël 1805), e a dventa prčive ant ël 1811. As rend słbit cont che soa preparassion teolņgica a l'é nen compléta, e antlora a ciama 'd podčj antegré sņ studi a Turin, andova as ląurea an Teologģa ant ël 1816. Da lģ a pņch a dventa Canņnich dla basģlica turinčisa dël Corpus Dņmini.
As angagia ant la predicassion, ant la Confession, a l'é davzin ai pņver e ai malavi, ma a jë smģja nen che a sia cola-lģ soa ciamą. Ant ël 1827 a-j cąpita l'episņdi che a-j fą capģ soa vera vocassion. A-j cąpita, an efét, ëd dovčj assiste na fomna fransčisa ansinta che a passa da Turin an sņ viagi, malavia 'd tisi, che a meuir dņp d'esse stąita mandą via da l'ospidal dij tģsich përchč a l'é ansinta e non pią da l'ospissi 'd maternitą përchč a l'é maląvia. Ël Cotolengo antlora a decid ëd fondé un pņst andova gnun, an qualonque condission ch'a sia, a peussa esse arfudą e mandą via. Ant ël 1828 a fita quąichëstansia ant na cņ 'd Turin e a comensa sņ travaj an més a l'oposission dij parent e dij confratéj. Słbit as unisso a chičl un dotor, në spessiari e dodes dame dla caritą (fomne che a van a trové ij malavi). Na rica vidoa a dirigg le dame. Durant ël coléra dël 1831 la cą a ven sarą për pao ch'a peussa dventé n'adoss ëd contagg, e antlora 'l Cotolengo as tramuda fņra sitą (almanch a coj temp a l'é fņra sitą) con doe seur, un malavi e 'n caret tirą da n'aso.
A ven-o sł le prime costrussion, sempe mersģ a benefator, e a l'anfinģa fiusa ant la Dvin-a Providensa dël Cotolengo. J'agiut a rivo sensa che mai ël Cotolengo a l'ąbia ciamą quaicņs a quaidun. Ant ël 1833 l'Euvra dël Cotolengo a ven promovła Ent Moral dal Rč Carlalbert. A fonda d'ordin ëd seur e 'd religios, dividł an famije second ij diferent incąrich, e n'ordin ëd prčive. Soe cą as moltģplico fņra dla sitą, e adéss a son spatarą për tut ël mond. Ël Cotolengo, parčj ij Turinčis a ciamo la "Cita Cą dla Dvin-a Providensa", che adéss a l'é na sitą ant la sitą, ancora al dģ d'ancheuj a tira un bel nłmer ëd volontari, turinčis che a dédico un pņch ëd sņ temp ant ij repart a sté davzin a j'ņspit. Ël Cotolengo a l'é stąit fąit Sant ant Ël Cotolengol 1934
Don Bņsch (Dombņsch coma soens as dis, a l'é l'łnich nņm dovrą a Turin për indiché sto Sant. A l'é mai sentłsse dģ "San Gioan Bņsch") a l'é 'l fondador, fra l'ąutr, ëd coj Oratņri salesian andova almanch na metą dij turinčis ëd na dąita etą (e tanti bele che pģ giovo) a son &ëstait da cit, da fieuj e da giovonņt, magara da rąir e magara sovens. Gian Bņsch a nass ant ël 1815 a la frassion Becchi ëd Castelneuv d'Ast (adéss Castelneuv Don Bņsch) ant na pņvra famija 'd contadin, e bin prest a resta sensa pare. An soa formassion cristian-a a geuga na part bin amportanta soa mare Margrita. D dventa prčive fra mila dificoltą e mila aventure, sempe con an testa 'l but d'avziné ij giovo e le masną dij quarté pņver, andova lë sfrutament dël travaj dij minor a l'é feros e la miséria material e moral, a l'é vreman tanta.
A l'ha un particolar podčj an sij giovo, a są fé an manera che ognidun ëd costi a senta che Don Bņsch an anteressa 'd përson-a 'd chičl e dij sņ problema, e sņn Don Bņsch a lo fą dabon. A Turin a son vąire coj ch'a son rivą da la campagna a serché na manera nen ëd fé fortun-a, ma giusta 'd rivé a vive, e che adéss a vivo da sbandą ai bņrd dla societą, sensa gnanca savči lese e capģ un contrat ëd travaj, ant le grinfe dij pģ gram profitador. Ansema a la promossion moral e a la conossensa dël Crist e sņ amor da part dë sti fieuj, Don Bņsch as preņcupa 'dcņ dla promossion material e social atravers l'istrussion e l'amprendiment d'un mesté. A Valdņch, davzin ai quarté pņver e ovrié 'd Turin (adéss a l'é ant la sitą) a treuva na sede fissa për sņ prim Oratņri.
Chičl an përson-a a treuva la manera d'ocupésse dle condission ëd travaj dij sņ fieuj e anterven-e për oten-je 'd contrad ëds travaj pģ "uman". Për ël temp a l'é un prčive sens'ąutr rivolussionari, scņmod pëer vaire e sostét, bon a scandalisé la gent pëe bin. A serco fin-a 'd felo passé për mat (a coj temp un ch'as comportava coma chičl a l'era dabon giudicą 'n mat). Soa fiusa sensa lģmit ant la Providensa, (as diria fin-a a l'ancossiensa) a-j përmëtt d passč anans a ņgni ostącol. Ij sņ Oratņri e ij sņ Istituto as moltģplico. A fonda l'órdin dij Salesian, preive, religios e religiose, che adéss a son spatarą an tut ël mond. Chiston a la pņrta dij rich pëer ij sņ fieuj, a finiss sempe për trové chi a sosten soe Euvre. A meuir ant ël 1888. Don Bņsch a l'é stąit proclamą Sant ant ël 1935. Dal 1958 a l'é "protetor d'amprendiss italian". Coma ant l'800 a l'Oratņri a trovavo n'arfugi, fra j'ąutri, ij fieuj che a rivavo da la campagna a Turin, ancor ancheuj a treuvo l'istéss arfugi fieuj ch'a rivo da motobin pģ lontan.
Fra j'ąutri Sant e përson-e che a son angagiąsse ant ël bin dël prņssim an Turin i arcordoma San Giusep Cafasso (1811 - 1860) che as dédica a l'assistensa dij përzoné, e an particolar dij condaną a mņrt (a ven ciamą 'l prčive dla forca). San Leonard Murialdo (1828 - 1900), colaborador ëd Don Bņsch, che a travaja a l'Oratņri San Luis, lë scond fondą da Don Bņsch (e mč Oratņri da giovo), a dirigg l'Istituto dj'Artigianéj e a fonda la Compania 'd San Giusep. Beą Giusep Alaman (1851 - 1926) retor dël santuari dla Consolą, a fonda la Congregassion dij Missionari dla Consolą. Beą Fransesch Faą 'd Burno (1825 - 1888) ufissial dl'esčrcit piemontčis, a fonda, ant ël 1858, l'&Euvra Santa Zita, che a l'ha coma but la promossion social e l'asistensa dle doméstiche. Giulia Colbert Marchčisa 'd Bareul (1785 - 1864), conossła coma Giulia 'd Bareul, che a përven dal Colbert ministr fransčis e che a sposa lë strarich Tancré Falletti 'd Bareul. A deuvra sņ morobin grņss patrimņni e lņn che cost a rend, për sosten-e soe Euvre, andova a-i son d'inissiative che a antģcipo cole ch'a saran j'arforme dle përzon, e a son andirissą a le fomne an sël bņrd ņ scartą da la societą. A arzčiv na midaja d'ņr ëd benemerensa për soa assion durant ël coléra dël 1835 a Turin. A turin a deurb sņ prim asilo për l'infąnsia.
A Carl Albert a suced Vitņrio Emanuel II ant ėl 1849, ėd sicur pģ decis, e che a l'ha 'l gran mérit ėd savčj dovré le teste polģtiche le pģ bon-e dėl moment, e primi fra tuti Massim D'Azelio e Camilo Benso, Cont ėd Cavour, sernł, l'un dņp l'ąutr, coma Prim Ministr (a cąpita, macassģa, dle vire che Rč e Ministr a sio nen d'acņrdi). Pima 'd tut a venta porté d'ordin andrinta a lė Stat, e Vitņrio Emanuel, Con Massim d'Aselio, a arnunsia nen a quąich assion spregiudicą. Macassģa lė Statut a resta an vigor, łnica Costitussion che a-i resta an Itąlia. Ant ėl 1852 Cavour a dventa Prim Ministr. La situassion intčrna a l'é nen dle pģ bon-e e ij rapņrt fra Stat e Cesa a son motobin tčis, prima për ël disegn ëd lčj an sël martimņni sivil e la sopression dij tribunaj eclesiąstich, e dņp për la sopression dj'ņrdin religios che a l'abio nen but social. Sta lčj a l'é varą dal Cavour për oten-e peui da la snistra l'apņgg a la gučra 'd Crimea (ch'i vëddroma). A vņlo scomuniche.
Na lession dla gučra perdła a l'é che a-i é da manca dl'apņgg dle potense europenghe, che a peul esse otnł pontand almanch su n'anterésso comun. N'assion diplomątica motobin fņrta fąita dal Cont a prepąra la futura gučra contra l'Àustria, con l'apņgg ëd Fransa e Inghiltčra. Për sto but ël Piemont a pija part a la gučra 'd Criméa a randa 'd Fransa e Inghiltčra. An sto cas ël Cavour a signa n'acņrd con la Fransa sensa consulté 'l Parlament. L'idčja 'd na gučra contra la Russia a l'é për gnente popolar an Piemont. Coma consegoensa 'd costa gučra 'l Piemont a ven considerą fra le grande potense europenghe e a ven arconossła soa fonsion anti-austrģaca e liberal nen rivolussionaria an Italia. Parčj ël Piemont a dventa l'arferiment dij moviment liberaj italian, che a słpero ij regionalism. Ij contat fra Cavour e Napoleon III a resto segrét. Ël gené 1859 a l'é l'ocasion për provoché l'Àustria (discors dël "crij ëd dolor" dël Rč, che a prņvoca la disposission dle trupe austrģache an sël Ticin).
La preparassion dla gučra a l'é complicą tant da na mira diplomątica coma da na mira logģstica. A venta provoché n'agression për giustifiché n'intervent fransčis, e an pģ le agitassion programą an Toscana as buto nen an moviment, prņpi coma se ij Toscan a verčisso pģ nen fésse liberé. Ij volontari a son motobin manch ëd coj antivist. Macassģa 'l geugh a riéss.
Con la sconda gučra a l'Àustria, ant ël 1859, e la vitņria sucessģva, l'influensa austrģaca an Itąlia a l'é arduvła a basta da përmëtte l'ocupassion dla Lombardģa. Napoleon III adéss a l'ha por che as peussa formé na potensa trņp granda a sņ confin, al pņst ëd cit ëStat sota l'influensa fransčisa, e donca a pņrta nen la gučra fin-a an fond.
Ma a sta mira, a gučra finģa, Emilia e Toscan-a a elģmino sņ govern e a oten-o l'anession al Piemont, cņsa che a ven giustificą da la necessitą 'd dé na sistemassion a coste region pëer nen core d'ąutri e pģ grav risigh. Ël Regn ëd Sardegna a céd a la Fransa la Savņja e Nissa, second j'acņrd. Ma adéss a ven-o fņra 'd problema an Sicilia, che as arvira con fņrte possą republican-e. A part la spedission dij mila (6 magg 1860) ëd Garibaldi, che a prņvoca 'l crņl dël Regn dle doe Sicilie. Ij Piemontčis a contrņlo che la situassion a scapa nen da le man, e a decido na spedission contra ij volontari papalin andąit a difende lë Stat Pontifģssi, che a l'istéss temp a l'ha 'l but (primari) d'impedģ a Garibaldi un colp ëd man su Roma e la nąssita 'd na repłblica ant ël Sud d'Itąlia.
La situassion internassional a l'é motobin tčisa, la Fransa a ciama che Garibaldi a sia fërmą. L'intervent dl'esčrcit ëd Vitņrio Emanuel II (11 stember 1860) a përmëtt ai Piemontčis d'arpijé 'l contrņl dla situassion. Ël meridion a ven giontą al Regn ëd Sardegna. Ant ël 1861 a nass ël Regn d'Italia sota ij Savņja e an soa stņria a confluiss cola dël Piemont. Ël prim Rč a l'é Vitņrio Emanuel II (che a contģnua a ciamésse con ël nłmer d'órdin dij Rč 'd Sardegna e a veul nen pijé 'l prim nłmer d' órdin dij Rč d'Italia - A l'avrģa dovł ciamesse Vitorio Emanuel I Ré d'Itąlia). I notoma che a la consultassion popolar ("plebiscito" an italian) a coj temp a j'ero ciamą manch ël 2% dla popolassion e 'd costi metą a andasģo nen a voté.
Le codission econņmiche a comenso a 'ndé bin méj con le polģtiche dj'ani '50 dël sécol, con la riorganisassion dl'agricoltura e con la realisassion ëd vąire ferovģe. Prest ël Piemont a l'é la region italian-a che a passa tute j'ąutre d'un bél pņch për chilometer ëd ferovia an esercissi. L'indłstria a ven favorģa e as ësvilupa (téssil, dle miniere, siderurgica e metalurgica) e parčj ëdcņ 'l comersi, che adéss a l'ha motobin manch ëd vģncoj. Cavour, an efét, a l'é un decis sostenidor dla libertą 'd comersi.
La modernisassion dlë Stat a marcia motobin ampressa, e a chërs motobin la pëersentual ëd chi a vą ņ a l'é andąit a scņla. Ant ël 1859 a ven varą la lčj che a istiruiss l'istrussion elementar obligatņria. As ëstą creand un neuv proletarią con lë svilup dl'indłstria. La discussion as ëspņsta da coma trové un rimedi a l'aument dij dij chiston, a tema coma 'l salari dj'ovrié, la tła dla salute dle fomne e dij cit ch'a travajo an fąbrica, sle condission igéniche an sël pņst ëd travaj, e via fņrt. Ij contrat ëd travaj che j'ovrié a venta ch'a aceto a son pés che le prątiche dla caserma e a antivddo greve sansion për ņgni gavą. A comensa a chërse la cossiensa dla cląsse ovriera e la lņta për arduve lë sfrutament.
A metą dël sécol, mersģ a la libertą d'associassion garantģa da lë Statut, a nasso le prime Societą Ovriere, che as organiso peui an confederassion. A nasso le prime cooperative 'd consum e le organisassion ovriere a sostegn dij perģod ëd malatia, e a sostegn dij disocupą, con na sņrt d'ufģssi 'd colocament. Padron e govern a ambreujo nen ste associassion, bastamach ch'a l'ąbio nen but polģtich ņ sindacaj. La possą a l'arvendicassion dij dirit fondamentaj a l'é fņrta, mentre an Eurņpa a comenso a spantiésse j'idčje socialiste e comuniste. Cavour midem a venta ch'a amëtta che l'łnica manera për evité lë scontr social e le lņte 'd cląsse a l'é col ëd rende pģ bon-e le condission dij travajeur. Lë svilup industrial, part' ant ël '700 da l'Inghiltčra, a cąpita an tuta Eurņpa, e 'dcņ a Turin, con në sfrutament servaj dël travaj minoril e dle fomne. A bąsto pņchi valor andicativ për mostré la situassion. Fin-a al 1844 a-i son ëd nņrme 'd lčj che a tło (an quąich manera) ij giovo amprendiss, ma peui, ant ël nņm dël progréss e dla libertą, ste nņrme a son scancelą dai liberaj. Da sta mira anans a-i son cit d'eut ņ neuv ani che a deuvo travajé da 12 a 15 ore al dģ, an situassion dle vire vreman afrose e ant d'ambient danos. Fin-a 'l Cavour a sotlģnia che an Inghiltera fomne e masną a venta ch'a travajo motobin manch, ma la situassion a cąmbia nen, përchč as peul nen toché un dąit tipo 'd libertą a sens łnich. Ij cit, contut che a travajo e a produvo d'łtij për ël padron, për ij prim tre ani a son nen pagą, con la scusa che a "amparo mach". Ant ël 1886 a ven varą na lčj "ëd tła" për ij minor, che a stabiliss che për ël travaj ëd neuit a peulo esse dovrą mach fieuj dai 12 ani an sł, ant le minere a peulo nen esse ampiegą cit sota ij 10 ani, e ant le usin-e 'l lģmit d'etą për travajé a l'é 9 ani. La giorną 'd travaj a vą da 12 a 14 ore.
Ancora ant ėl 1861, an particolar fra ij nņbij piemontčis, a-i son tante crģtiche a l'unitą italian-a. La Contėssa 'd Sambuy a dis che l'Itąlia a peul sté a soa cą, mentre 'dcņ D'Azelio a l'é dėspiasł che "ij piemontčis a sio gavasse la pél a profit dė sta rassa bugeron-a". Con ėl trasferiment dla capital prima a Firense e peui a Roma, ij Piemontčis as n'ancņrzo che cola unitą d'Itąlia che a l'avģo sercą da teston, con tanti sacrifissi e tant eroism, a antusiasma prņpi nen j'Italian, che a agradisso nen vąire ij Piemontčis, sņ stil, soe régole, la naja e via fņrt. A son vist pģ coma invasor che coma liberator (a Roma a son ciamą "buzzurri" e a l'é nen un compliment). A-i nass fin-a na guerija anti-piemontčisa, che a ven ditą "brigantagi", ma che an realitą a angagia 60 batajon dl'esercit piemontčis, e che a ven contrastą an manera violenta tant che ant ij combatiment che a na ven-o fin-a quąich pais a ven crasą. D'Azelio a lassa scrit che "... a venta che ij napolitan a no fasņ savčj se a no veulo opura nņ ...", che a l'avrģa nen sens ste ant l'Italia meridional da indesiderą.
Turin a perd bon-a part ėd soe arzorse econņmiche, e la sitą, ansema a tuta la region, a patiss na fņrta crisi econņmica, e a tira a sarésse ant un dąit isolament. Son ėdcņ pėrchč a ven a trovésse ant na posission periférica andrinta lė Stat.
Ij nņbij piemontčis a seurto con dignitą da la sena, ma a manten-o sempe na fidelitą completa a la cą regnant. Lė Stat midem, sota l'ispirassion dij Savņja, che a soa vira as ispiro al modél fransčis, a pija słbit un carater motobin acentrą.
An Italia l'anti pemonteisģsm a l'é spantią da 's për tut. Gia prima dl'unitą d'Italia fra ij patriņta italian (p Turin a perd bon-a part ėd soe arzorse econņmiche, e la sitą, ansema a tuta la region, a patiss na fņrta crisi econņmica, e a tira a sarésse ant un dąit isolament. Son ėdcņ pėrchč a ven a trovésse ant na posission periférica andrinta lė Stat.
Ij nņbij piemontčis a seurto con dignitą da la sena, ma a manten-o sempe na fidelitą completa a la cą regnant. Lė Stat midem, sota l'ispirassion dij Savņja, che a soa vira as ispiro al modél fransčis, a pija słbit un carater motobin acentrą.
An Italia l'anti-piemonteisism a l'é motobin spantią. Gią prima dl'unitą, fra ij patriņta italian (motobin cita përsentual dla popolassion) a-i son sentiment anti-piemontčis, che a ven-o atribuģ a l'arogansa dij nņbij e dij militar, ma che a arbato 'dcņ na difidensa ant la cultura sientģfica e técnica andova 'l Piemont a l'é motobin dnans a j'ąutre region italian-e. An realitą, an sto perģod, a esist na bin nutrģa literatura piemontčisa, sovens d'ispirassion social, ma a l'é scrita an piemontčis, e donca completament sombra a j'inteletuaj italian.
As dis che a venta difend-se dal piemontčisism, e che la region a l'é governą a la manera dle caserme e dij convent. Dņp l'unitą ij motiv d'intoleransa a chërso. As dis che ij Piemontčis a penso d'avéj conquistą l'Italia (cņsa che da na mira "técnica" a sarģa fin-a včra). e che l'istrussion obligatņria, fąita con ij métod piemontčis, as adata nen a l'Italia.
L'esčrcit che a reprim la guerija a l'é pro dirét da ufissiaj an magioransa piemontčis (a-i na son bin pņchi d'ąutri), ma a tuti j'efé*t a dovrģa esse considerą l'esčrcit italian. La repression a l'é bin dura, la gent a capiss nen e a atribuiss ai Piemontčis la cņsa. Parčj la coscrission obligatņria e le tasse a son atribuģe a l'euvra dij Piemontčis (an efét a son le lčj che a resģo e a reso 'l Piemont) e ij Piemontčis, ansema a lë Stat, a dvento ij nemis. An particolar an Sicilia a-i é l'a costuma 'd ciamé Piemontčis ij militar e ij funsionari dël neuv Stat. A Turin a resta, comsėssģa, un teren drł pėr l'ėsvilup dla siensa e dla tecnologģa, cņse gią comensą prima dl'unitą. Studi e sperimentassion a pronto 'l teren a l'ariv dla grand indłstria, che a arscrivrą la stņria 'd Turin e d'Itąlia. Le arceste sociaj as fan fņrte, la cląsse ovriera as organisa an sindacą, e su sto teren as pronta na neuva chėrsła che a slansa fņrt ėl rņl dla sitą e dla region.
Na prima nņta: a diso jė stņrich che 'l Piemontčis a fussa l'łnica lenga che Vitņrio Emanuel II a conossčisa bin, bele che le lenghe ufissiaj dla Cort a fusso 'l Fransčis e l'Italian, e pėr j'at da publiché a fusso dovrą l'Italian (un pņch ambreują). Con l'Italian ėl Rč as la gavava nen vąire bin tant coma gramątica che coma sintassi, mentre sņ léssich a l'era pitņst limitą.
Pėr tut l '800 a continua la produssion literąria an Piemontčis, compagną da studi an sla lenga e ativitą 'd vocabolarista. A ven-o fondą vąire arviste literąrie an Piemontčis. A seurto neuve Gramątiche. L'800 a l'é 'dcņ la gran stagion dėl teatro piemontčis. An sto perģod a l'é ciąir che 'l Piemontčis a riva lą 'ndova l'Italian a fą fatiga a rivé, e sņn, an particolar, pėr ėl teatro, andova a peul esprime lņn che, an italian, la magioransa dij Piemontčis a są nen esprime ņ capģ. Ėl teatro an Piemontčis a l'é an condission d'arpresenté la dėscussion polģtica dėl moment, oltra che tuti j'ąutri sogét teatraj, e a l'ha un gran sucéss (a l'é un vér mojen ëd comunicassion ëd massa). An prinsipi dėl '900 as consņlida la grafģa piemontčisa, che a ven unificą e portą a cola dovrą ant la prima gramątica (che a l'é peui cola pģ dovrą da j'autor).
Al dģ d'ancheuj oltra 2'500'000 ėd pėrson-e a parlo Piemontčis coma soa lenga prinsipal, e 'l Piemontčis a l'é parlą ņ almanch conossł da a-peu-pre 3'500'000 ėd pėrson-e. La literatura, 'dcņ cola d'adéss, a l'é viva, e vąire scņle piemontčise a l'han la lenga piemotčisa coma matéria facoltativa. Pėr chi a lo savčissa nen, ėl Piemontčis a l'é 'dcņ la lenga dij zģngher Sinti Piemontčis, che a la mostro 'dcņ ai sņ cit. (Ij Sinti Piemontéis a son con noi da 500 ani anviron, e a son fra ij pģ piemontčis abitant dėl Piemont. La lenga piemontčisa, che a l'ha gnente da vėdde con ij dialet italian (a son doi grup lenghģstich diferent) e che a l'é andipendenta tant dal Fransčis coma da l'Ossitan, coma dal Franch-Provensal, a l'é stąita arconossła da la Comunitą Europenga coma lenga minoritąria da tué, la region Piemont a la arconņss (pėr adéss) coma soa lenga regional, l'Itąlia no (la democrassģa a l'é sempe un pņch scrussģa). A smija quasi che 'l Piemontčis (ņ la cultura che a supņrta) a fasa 'ncora paura a quaidun, ņ che quaidun a l'abia 'ncora nen pėrdoną ai Piemontčis d'avčj fąit l'Itąlia.
