"Na cultura 'd frontiera"
Achit
Le anformassion che as treuvo an costa pàgina a son butà giusta pë completé 'l discors. Si i serche "Letteratura Piemontese" con qualonque motor d'arserca an Internet i peule trové motobin ëd pì e magara motobin pì giust, andicassion, material, tìtoj ëd lìber "serios" e via fòrt. An pì, le anformassion che a stan sì a son limità da lë spassi "web" a disposission e da lòn che a sà fé chi a scriv (i dirai mai a basta che i son nen dël camp).
Ant ij sécoj, vàire document a son stàit përdù. La rason prima a l'é che in piemontèis, ma ancora 'd pì ij governant piemontèis, a pensavo nen che a fussa amportant conservéje. Combin che tuti, dal Duca al Contadin, a parleisso piemontèis, e an barba ai vàire scrit an piemontèis, la classe che a goernava a contava 'l Piemontèis coma cultura d'ëscond livel (almanc fin-a al 1600) e a l'ha preferì l'un dòp l'àutr, ël Latin, ël Provensal, ël Fransèis e peui l'Italian coma lenghe për l'art e j'at ufissiaj, contut che la pì part dla gent a conossèisa nen coste lenghe o a na savèissa pòch, a la mira da esse genà a dovréje.
Ël Piemontèis a l'é stàit arconossù coma na lenga autònoma da tuti jë studios dël mond e a l'é stàit arconossù coma tal dal Consej d'Euròpa (Rapòrt 4745 dël 1981), a l'é arconossù da l'UNESCO coma lenga 'd minoransa ch'a mérita tùa, a suporta na bin larga e saecolar literatura (vëdde dapréss), al contrari dl'Italian, a l'é dël grup ossidental dle lenghe neolatin-e, a l'é parlà da 2'500'000 ëd përson-e, a-i é, an Piemont, da mila ani a-peu-pré. A l'é, an manera ufissial, nen conossù da l'Italia.
Prima 'd dé n'uciada ampressa a la literatura piemontèisa arlongh ij sécoj, i voroma buté un cit achit a rësguard ëd cola "Cultura 'd frontiera" che a l'ha sempe anfluensà la cultura piemontèisa e che a l'é dësmentià da la "cultura"ufissial.
Ant la stòria lesta dël Piemont che i l'oma pen-a vist, a arzulta ciàir coma la popolassion piemontèisa, soa lenga e soa cultura, a sio la conseguensa dël fàit che'l Piemont a l'é sempe stàit na tèra 'd frontiera, tèra andova pòpoj diferent a son ancontràsse e scontràsse, mës-ciandse culturalment e etnicament, a parte da la pì lontan-a preistòria. Anél ëd congiunsion fra popolassion italiche e popolassion galiche, tèra orgojosa 'd n'indipendensa mantnùa a 'n pressi bin àut arlongh ij sécoj.
Sto caràter d'anél ëd congiunsion fra diferente culture a l'é comun a tute le popolassion dl'arch alpin e, bele con la diversità che minca popolassion a esprim, a forma la base 'd cola "Cultura alpin-a" ò "Cultura 'd frontiera, che a l'é diferenta da le culture cisalpin-a e transalpin-e a a-j colega, cheujendne an chila ij caràter fondamentàj. Vita e cultura piemontèise a son stàite motobin anfluensà da costa "cultura alpin-a" ò "cultura 'd frontiera", an particolar se as ten cont che j'ëstat dij Savòja as dëstendìo su tuti doi ij vërsant dj'Alp.
L'idèja dj'Alp coma rampar a difèisa dl'Italia dai "barbaro" che a stasìo da 'd là dla caden-a 'd montagne (ma a val ëdcò l'ipòtesi contrària 'd difèisa dij "barbaro" contra j'agession dij Roman - a la fin la rason a l'é 'd chi a vincc e nen ëd chi a 'l l'avìa) a l'era già spontà ant l'antichità e a l'era stàita laudà ò anvocà da poeta e literà dl'Età 'd Mes e dl'Arnassiment, che però a conossìo nen nì j'Alp nì le popolassion alpin-e. Le montagne a j'ero considerà coma pòst afros e frèid, popolà da 'd gent servaje e savarde, pòst da traversé pì lest che 'mpressa an cas ëd necessità. Tèra 'd gnun, asarosa, bon-a mach da fé d'ambreuj al nemis. Arlongh la stòria, macassia, j'Alp bin da ràir a l'avìo fërmà quàich invasion: dai Selt a Brenno, dai Cartaginèis ai Longobard e ai Franch, fin-a a j'armà 'd Napoleon, squasi a dëmostré che le montagne a divido nen ma a anlìo ij pòpoj, almanch përchè le condission ëd vita an sle doe còste as ësmijo tròp.
Tròp simij a j'ero (e a son) ij problema an sij doi vërsant, istessa ò squasi la lenga, ël travaj, le vache, cà fàite a l'istessa manera, con la stessa pera, antorna a cioché bele che istéss, andova la dzorvivensa a l'ha sempe ciamà colaborassion. Sovens ij giovo 'd na còsta a 'ndasìo (e a van) a sërché la fomna an sl'àutra còsta, andova donca a-i son parent e amis.
Ij viagiador che a traversavo jë Stat Savojard a arconossìo a costi un decis caràter ëd transission fra l'Italia e la Fransa, e a-j consideravo sensàutr diferent da l'Italia, dal moment che a-j butavo ant n'ambient cultural che a tirava al fransèis (sòn a l'era dit an particolar da j'Alman). As disìa che la vita a Turin a l'avìa lë stil fransèis, che as parlava a l'istessa manera Italian e Fransèis, e che la lenga dij Piemontèis a l'avìa gnente dl'Italian, a l'era pronunsià coma 'l Fransèis e dël Fransèis midem a dovrava vàire forme (Montaigne, ant la sconda metà dël '500). Vreman ël Piemontèis a l'era motobin diferent dal Fransèis për vàire còse e ancora 'd pì da l'Italian, a la mira che un diplomàtich borgognon a scrivìa ant ij sò rapòrt che mach a savèj Italian e Fransèis a l'era nen a basta për capì 'l Piemontèis. Rousseau a l'ha dit che a Turin as la gavava bin përchè a conossìa bin ël Piemontèis, e Stendhal a l'ha rivà a dì che fra un Piemontèis e n'Italian a-i era pì diferensa che fra un Fransèis e n'Inglèis. Dle vire jë Stat Savojard a j'ero gnanca nominà ant le dëscrission dl'Italia për ij viagiador.
Se a Turin as arconossìa në stil che a tirava al fransèis, a Chambery a l'era tut fransèis, ma as parlava 'dcò un pòch ëd Piemontèis e a-i era 'dcò quàich cosatuma piemontèisa. Ël Piemontèis peui a l'era (e a l'é) parlà 'dcò ant le part dël Piemont andova la lenga mare a l'é ossitan-a, fransèisa, franch-provensal ò walser.
A parte da la sconda metà dël '500 (Emanuel Filiberto prima e Carlo Emanuel I peui), fra ij Piemontèis a l'ha comensà a pijé forma 'l sens ëd na nassion piemontèisa. An col perìod la lenga a l'era bin formà, e bele che istessa a cola dël dì d'ancheuj, an pì a l'era spatarà an tut ël teritòri. Con l'assedi 'd Turin dël 1706 e la vitòria che a l'é vnùjne, e peui pì 'ncora con la bataja dl'Assiëtta dël 1747 con soa bela vitòria, sto sens ëd nassion piemontèisa a l'é vnù pì fòrt. Combin che con la Fransa a-i fusso stàie guère contìnoe, ant ij Piemontèis a l'é mai nassùje un vér sentiment anti-Fransèis. Për la gent j'anliure con la Fransa a j'ero pì fòrte che cole con l'Italia, e le guère a j'ero ròba d'esèrcit, ëd situassion polìtiche, ëd difèisa dl'andipendensa, ëd fidelità al Duca e al Ducà (e peui al Regn), ma mai na coscion ëd pòpoj.
Da l'ann 1783 ël Piemontèis a l'ha avù soa gramàtica scrità, e l'autor (Morissi Pipin) a osservava che 'l Piemontèis a l'era parlà da tuti, compreis la Cort e 'l Rè, e che vàire Vësco a arcomandavo ai parco la predicassion an Piemontèis (col clàssich a disìo che a l'avìa tute le qualità 'd dignità ciamà dal rispét dla Paròla 'd Dé) che a l'era capì da tuti. Donca 'l Pipin a proponìa 'd mostré Piemontèis ant le scòle, e ansi, 'd fé scòla an Piemontèis, an manéra che la lenga a fussa conossùa giust, e për nen che la gent, për amparé a lese e scrive e conté a fussa obligà a amprende 'dcò l'Italian (che për la magioransa dij Piemontèis a l'era na lenga strangera, pròpi com ël Fransèis).
An col perìod, com i l'oma vist, as sercava 'd rende 'l Piemontèis pì "ufissial", dal moment che a l'era la lenga nassional. N'autr ëscritor Edoardo Ignassi Calvo, che a l'era médich e leterà, a caval fra 'l '700 e 'l '800, a disìa che ognidun a sò pais a venta che a parla soa lenga (e as arferìa al Piemontèis). Chièl a l'ha scrivù mach an Piemontèis. La Rivolussion Fransèisa a l'ha anterompù 'd brut costi progét. Con l'ocupassion fransèisa che a l'é vnùje dòp la rivolussion, ël Piemont a l'é nen stàit anglobà ant la Republica Cisalpin-a, ma a l'é andàit a fé part dla Fransa, përchè a l'era nen considerà italian. A l'é provasse a rende 'l Piemont fransèis ëdcò da na mira cultural, e 'l Fransèis a dventa la lenga ufissial. Ël Fransèis a l'ha sostituì l'Italian ma a l'ha nen podù sostituì 'l Piemontèis, che a l'era la lenga nassional. An cost perìod a l'é stàit arconossù da jë studios, che se 'l Piemontèis a l'avèisa avù un pòch pì d'atension a parte dal secol ch'a fà quindes, a saria dventà na lenga con na relassion con l'Italian o con ël Fransèis istessa a cola che a-i é fra Portoghèis e Spagneul, opura fra Olandèis e Alman, e a l'avrìa podù esse la lenga ufissial dël Piemont.
Fin-a al 1861, donca, ij confin dla cultura e dël caràter italian a j'ero motobin nen sicur e debatù fra jë studios. A tnisìo fòra l'arch alpin e 'l Piemont, contut che la lenga italian-a a fussa dovrà da quàich scritor avosà, coma pr'esempi Vitòrio Alfieri (che, macassia, a l'ha scrivù almanch doi sonet an Piemontèis, e a tnisìa dë scartari andova a notava an Italian e Fransèis manere 'd dì e paròle an Piemontèis), e a fussa dovrà, a dì 'l vér an manera pitòst genà e dësdeuita, për j'at ufissiaj e, sovens, për scrive. Tutun an Piemont, vers la metà dël secol ch'a fà disneuv, an vista 'd na possìbil unificassion dl'Italia, quàich inteletual a l'ha comensà na campagna 'd discredit contra 'l Piemontèis. An col perìod lòn a l'ha nen sgarognà la vivëssa dla produssion literaria an Piemontèis e ansi, quaidun dij partisan dla lenga italian-a a tuti ij cost a l'ha dëscuvrì pì tard che la potensa d'espression dël Piemontèis a l'avìa nen ëd paragon an Piemont (coma pr'esempi Vitòrio Bersezio, che dòp avèj criticà jë scritor an Piemontèis, a l'ha avù sò prim gran sucess con l'euvra teatral "Le misérie 'd monsù Travet", natural an Piemontèis).
Dòp l'unità d'Italia a son nassù 'd bei problema a propòsit dla cultura e l'apartenensa dle popolassion ëd frontiera, e an quàich cas a son sercasse 'd solussion, che nen sempe a son stàite rasonà. Sòn a l'é capità, pr'esempi, a la val d'Osta, mentre che për ël Piemont, che l'unità a l'avìa fàla, 'l problema a l'é nen stàit considerà. An efét a ventava che l'unità a smijèissa nen a n'ocupassion dl'Italia, për nen pegioré quàich situassion crìtica che a l'era capità (oltra a n'ëspantià anti-piemontèisism, an quàich cas a l'é stàie na guerìja anti-piemontèisa, brigantagi e, quaidun a dis, la "mafia". An quàich region la renitensa a la leva e le disersion a passavo 'l 50%). Ëdcò për sòn a l'é stàie 'l pressà tramud dla Capital da Turin a Firense e peui a Roma. Macassia, an prinsipi dël sécol ch'a fà vint, an quàich scòla as ëstudiava ancora un pòch ëd Piemontèis (mia mare a l'avìa studiàlo a scòla elementar).
L'ariv dël Fassismo a l'ha portà na decisa oposission a tute le culture locaj e an particolar a cole 'd frontiera. Da anéj ëd congiunsion, le tère 'd frontiera a j'ero tornà "rampar" contra 'l nemis e la spartiura dle montagne a dovìa divide ëd net ij pòpoj e le culture. Ël Piemont a l'é stàit invadù da "Missionari" che a dovìo redime ij Piemontèis da la barbarìa 'd soa lenga e soa cultura. Ël Piemontèis, contra minca evidensa, a l'é stàit classificà coma un dialet "grossé" dl'Italian (a stan gnanca ant l'istessa clàsse lenghìstica). La democrassìa che a l'é vnùje dòp a l'ha continoà an sl'istessa strà, un pòch për ij vansroj dla preparassion "cultural" fassista, un pòch përché la pluralità a ambreuja qualonque govern assentrador, un pòch për ël rassism anti-piemontèis che a l'é nàit con l'unità dl'Italia midema, un pòch për nen capìbij pàu a propòsit d'unità (coma se l'Italia a l'avèisso nen fàla ij Piemontèis). E tut sòn an barba a la democrassìa e ai dirit dl'òm.
Quàich Piemontèis a l'han finì për consideré soa lenga coma quaicòs anlià a veje tradission contadin-e, un pòch a l'andarera, bon mach për scrive gavade da rije (sensa gnanca savèj com as ëscriv ël Piemontèis). E parèj, për lor-sì n'inmens patrimòni 'd poesia, ferment sociaj, sentiment ancreus, ëd vita vivùa che da sécoj a l'avìa compagnà e sostnù na tesràrda difèisa dl'andipendensa e sostnù cola cultura 'd frontiera che a l'avìa anlià Italia e Fransa, a l'é andàit perdù. Sensa soa cultura natutal che a l'avrìa dàje n'amportant but ant ël contést europengh, avenda mach na cultura da scòla "standard", cand a son trovàsse dnans a d'àutre culture, prima italian-e e peui strangere, a son ancorsùsse 'd pì nen avèj la soa. A l'han avù pào e a l'han sercà 'd ten-e lontan "ël diferent". A son dventà rassista. Ël but che 'l Piemont e ij Piemontèis a l'avìo portà anans ant la stòria a l'era stài bin diferent.
Prim segn ëd volgar piemontèis
Ij prim segn ëd paròle an volgar, trovà an Piemont, a son an 'd anscrission an mosàich da paviment. A j'ero ant la cesa 'd Santa Maria Magior a Versèj, e anr la cesa 'd Sant Evasio a Casal. Le date che as supon-o a son, për le doe, 1040 e 1106, ma natural che nen tuti a son d'acòrdi e as dëscut. A son pòche paròle, ma 'd sicur che a peulo esse arconossùe coma volgar local. Noiàutri i l'oma nen le competense për dì la nòstra ma, stand a j'espert, se paròle 'd volgar as treuvo an mosàich che a soagno na cesa, a veul dì che 'l volgar a l'é già parlà da vàire ani da la gent, e nen mach da la gent dla strà. Da le paròle as capiss che sto volgar a l'é carateristich dla region (a-i son ëd rëscontr sucessiv), e donca a l'é Piemontèis. Natural che as trata d'un Piemontèis arcàich, contut che le paròle a-i sio ancora adéss ant la lenga dël dì d'ancheuj. An ògni manera, antorna a l'ann 1000, a dvìa dësgià esse parlà un volgar piemontèis an manera generalisà.
Ël prim document conossù
Ël prim document che i conossoma, scrit ant un piemontèis arcàich, a l'é n'euvra pitòst consistenta. A ven adéss ciamà "Sermon Subalpengh" e as treuva ant la Biblioteca Nassional ëd Turin. A l'é n'archeujta 'd vintedoi sermon complete, coma coment a le leture dla liturgìa dl'ann. L'euvra a armonta al sécol ch'a fà dodes (i butoma na data d'arferiment: 1150 giusta përchè a l'é a metà, ma fòrse a l'é 'd quàich desen-a d'ani dòp). As pensa, fra vàire possibilità che a peulo esse rasonà, che a sia stàita scrita da un frà dël convent ëd San Solutor, opura dla Curia vëscovil. N'àutra ipòtesi che a l'é da consideré a l'é che a sia stàit ëscrivù ant la Prevostura d'Oulx, contut che sì as parlèisa (fòrse già) ël Provensal. Sòn a vnirìa da le paròle dovrà, contut che la lenga dla scritura a sia sens'àutr Piemontèis e nen Provensal.
Ël but dl'autur a smija che a fussa col ëd procuré n'utiss pastoral ai predicator, franch ant la lenga che la gent a capìa e a dovrava, che a l'era pì nen ël Latin (ël Consili 'd Tours ant l'813 a l'avìa già considerà costa necessità). La scritura a l'é lesta e dësgropà, e a mostra che l'autor as la gavava bin a scrive an volgar piemontèis, a la mira da fé pensé che costa a fussa nen la prima còsa che a scrivìa an volgar, opura che a l'avèissa sot man quàich àutr esempi. Sòn a vorerìa dì che d'àutri document 'd prima, scrit an volgar, a sio stàit perdù. Sì sota un cit esempi. Sì e là as treuvo 'd frase an Latin coma arferiment, parèj coma ancora adéss vàire predicator a buto 'ndrinta a sò sermon.
... prendì nos la petite volp qui catzun a mal nostre vigne, zo est: ne lor o consentì mia mas la lor defendì e lanzai lor las pere e catzai los de la vigna; car i las vasten e esterpen e catzen a mal. Vos qui devez varder la vigna, zo est Sancta Ecclesia, decartzai los heretis. E cum que los en catzaré? Cum lo flael de resticulis, zo sun le paròle de Christ qui dis: Domus mea domus orationis est, vos autem fecistis speluncam latrorum. La mia maisun si est maisun d'oraciun mas vos en avez fait balma de lairun ...
Sti semon a conten-o già caràter spessifich dla lenga piemontèisa e paròle dovrà ancora ancheuj (pr'esempi, si dzora, la paròla "balma"). Lë studi 'd cost document a l'ha angagià e a angagia vàire avosà specialista dël mond. Ël document a arpòrta sicura la lenga dël temp, ma a leslo con bin d'atension a mostra 'dcò 'l caràter dla gent che a venta ch'a scoto 'l semon. Donca sò interesse a l'é nen mach lenghìstich, ma 'dcò literari. Natural che a l'é nen possibil, dal tést, armonté a la pronunsia dle paròle (problema comun a tuti j'antich document).
Ancora 'd segn consistent ëd volgar piemontèis
Le prime paròle piemontèise dont i l'oma na data sicura, a son le nòte che as treuvo ant un document an Latin, conossù coma "Dotrinal ëd Mayfredo da Belmont" (Biblioteca Capitolar d'Ivrèja) andova, an nòta, vàire paròle latin-e a son tradovùe an volgar, e sto volgar a l'é Piemontèis. Ël document che a l'é rivàne a l'é na trascrission sucessiva (sécol XIV) dl'original. L'original a l'é datà 1225. A l'é natural che 'l document a l'abia nen amportansa literaria për ël Piemontèis, ma mach lenghistica.
Pì ò manch dl'istessa época, ma pì dificij da déje na data, a son d'àutri papé che a conten-o "Tema 'd tradussion", che a dan d'idèje për tradussion dal Latin al Volgar e al contrari. As agiss ëd frase 'd fantasìa, che a servo coma esempi a na régola dla gramàtica latin-a (coma i fasìo noi a la scòla média 'nferior ai nòstri temp). An costi scrit a l'é possibil noté la transission ëd vàire paròle vers col che a vnirà 'l Piemontèis modern.
Ij trobador provensaj (e coj piemontèis)
Na forma d'espression pì arfinà, pì riservà a "chi a peul", e an cost anviron motobin spantià an Piemont, a parte dal secol XI e fin-a al secol XIII, a l'é la poesìa provensal (cola an lenga d'Oc). A la cort dij Marchèis dël Monfrà an particolar, ma 'dcò a la Cort dij Marchèis ëd Salussi e a cola dij Savòja, a son motobin ëd mòda, an cost perìod, ij trobador. A son poeta e bufon, lìrich e satìrich, a dan lustr a le Cort andova a travajo, e an col' época a son la pì àuta espression dl'art dla paròla. Ansema ai poeta che a rivavo da la Provensa, a-i ero 'dcò avosà poeta piemontèis. Fra costi a và arcordà (pì che d'àutr përchè i l'oma quàich sò travaj) Nicolet da Turin.
Mentre la lenga piemontèisa a stà vnisenda la lenga dla gent (comprèis ij nòbij), dël parlé 'd tuti ij dì, l'espression "istruìa" a arsèiv motobin l'influensa provensal e fransèisa. An cost perìod ij document an Piemontèis che i conossoma a son pòchi, pì che d'àutr përchè, già da 's për lor nen tanti, a smijava nen, al moment, che a fussa amportant ël conservéje. Ël Latin a l'era ancora la lenga ufissial, Fransèis e Provensal a j'ero spantià 'd pì che l'Italian.
Na considerassion ëd Dante Alighieri an sël Piemontèis
Dante Alighieri, coma tuti a san, a l'é stàit ël pì gran poeta ilalian dël prinsìpi, un dij prim a scrive an volgar italian. Ant la soa euvra an Latin "De vulgari eloquentia", andova as dëscut an sl'usagi scrit e parlà dla lenga volgar e 'd soa amportansa (vulgus, an Latin, a veul dì pòpol) achièl a parla ampressa dël volgar che as parla an Piemont. A definiss sto volgar (che a sarìa 'l Piemontèis) "turpissimus", e a dis che chièl a lo capiss nen. A dis che se pura sto volgar a fussa bin "polidà" as podrìa nen consideresse un volgar italian a rason dle tròpe interferense che a ven-o da le lenghe da 'd là dj'Alp. An peàtica Dante a l'ha dit che 'l Piemontèis a l'ha gnente dl'Italian e a l'é nen italian.
D'àutri scrit dël prim Piemontèis (fin-a al 1400)
Për lòn ch'i l'oma vist sì dzora, a son nen vàire ij document ant ël Piemontèis dël prinsìpi, ma almanch da na mira lenghìstica a përmëtto 'd segoe l'evolussion dla lenga. Posterior ai Sermon e dl'istess temp dle euvre dij trobador, i l'oma almanch d'àutri doi document: "La dita dël Ré e dl’Argin-a" e ij "Proverbi", costi sì scrit da un tal Frà Colomba da Vinchio, e conservà ant ël Capitol dla Catedral ëd Novara. Un Piemontèis pì svicc e modern i lo trovoma ant j'archivi dël Comun ëd Chér, ant ël document "Jë Statù dl’Ospissi dla Società ëd San Giòrs ëd Chér", che a l'é stàit ëscrivù an data Saba 25 luj 1321. I arportoma sì 'l prinsìpi 'd cost document:
A lo nom de nostr segnor Yhesu Christ amen. A l'an de la ssoa natività MCCCXXI a la quarta indicion, en saba XXV dì del meis de loign, en lo pien e general consegl de la compagnia de messer saint Georç de Cher a son de campana e a vox de crior en la chaxa de lo dit comun de Cher al mod uxà e congregà, el fu statuì e ordonà per col consegl e per gle consegler de lo dit consegl e per le rezior de la dicta compagnia gle qual adonch li eren en granda quantità e gnun de lor discrepant, fait apres solempn partì che gly infrascript quatrcent homegn ....
Ant la Biblioteca Nassional ëd Firense as treuva 'l document dl'istess perìod "Ij Parlament e j’Epìstole", che a son modéj ëd litra an Piemontèis e Latin. A-i son peui vàire "Làude sacre" e quàich "Ordinament e Statuto ëd Confratèrnite". An cost'época la lenga piemontèisa a l'é già pì definìa, Ant le lìbere Comun-e a ven dovrà dle vire 'dcò për j'at ufissiaj al pòst dël Latin.
Ant n'antich manoscrit che a l'era dl'Abassìa dla Novalesa, pòche pàgine, as treuvo d'esercissi ëd "tradussion dal Piemontèis al Latin". As supon che costi feuj a fusso 'd na antica gramàtica, ò quaicòs che a jë smijava (coste tradussion a j'ero na costuma spantià dla scòla dij temp). I soma vers la fin dël secol XIV. Nen sempe su sti document a son stàit fàit tuti jë studi dël cas, e part dj'ùltim trovà a son ancora nen stàit redù publich.
Document dël '400
Ant l'archivi dë Stat, a Turin as treuva un document an vers antitolà "La prèisa 'd Pancalé" che a l'é 'd n'autur anònim, ma che a l'ha na data 1410, e a sélebra la vitòria 'd Ludvich d'Acaja ant la corispondenta bataja.
A son ëd cost sécol ij "Test Carmagnolèis", scrit an pròsa, che as treuvo ant la Bibilioteca Nassional a Turin. Ant l'istessa biblioteca as treuco vàire "nòte an volgar piemontèis" a un test Latin ( le Metamòrfosi d'Ovìdio), andova a son indicà le tradussion an Piemontèis ëd vàire vocàboj latin. I l'oma peui ël "Laudari 'd Salussi" che a conten na longa série 'd "Racomandassion" (che a son orassion). Sempe a Turin, ant la Biblioteca Real, as treuva 'l document an vers "La Complenta 'd Turin" che a l'é dël 1427. Dl'istess tipo i l'oma 'dcò "La Complenta 'd Versèj" e ancora "La Complenta 'd Chér".
A l'é motobin anteressant che fra costi document a-i sia 'dcò na sentensa ò "Sentensa 'd Rivàuta" del 1446, proclamà da l'Abà dël monasté 'd San Pé, për n'anulament d' ampromëttiure. N'àutr document aministrativ an Piemontèis as treuva ant l'Archivi dla comun-a 'd Poirin e a l'é conossù coma "At ëd Poirin" e a l'é dël 1465.
A-i son ëd document ëd cost perìod che a mostro test "ampotrà" dal volgar italian e peui "piemonteisisà" (pr'esempi un-a dle "Làude 'd Salussi"). Sempe 'd cost perìod a l'é "La passione di Revello" che a l'é, an manera dròla, scrita an Toscan, ma con d'element lessicaj tradovù bin mal, taj da dëmostré la scarsa pràtica dl'autur con costa lenga (pr'esempi ancheuj, che an Toscan a sarìa oggì a ven scrit ancòj, al pòst dël Toscan usanza a-i é scrit costuma com an Piemontèis, dareraal pòst ëd dietro, e via fòrt).
Giusta për curiosità i notoma, ant in gich dla "Complenta 'd Versèj", l'usagi dël passà lontan piemontèis:
Per curiosità notiamo, in uno stralcio delle "Lamentazioni di Vercelli" l'uso delle forme verbali del passato remoto piemontese (an neiret):
.... / Io sum Zovan ch'i ò ben vist / Tutta la mòrt de Yhesù Crist / Como lo prendero li Zoè / L'abandonoro tuti y sé / ......
Aggiungiamo ancora solo pochi versi della "Presa di Pancalieri":
I giontoma ancora mach pòchi vers dla "Prèisa 'd Pancalé":
.... / chigl del castel se son rendù / e a la marçi del dit prinçi se son metù / que gli ha de drinte soe gent mandà / e la soa bandera sussa lo castel han butà / 'la qual n'ha la banda biòva traversa / en criant aute vox "viva lo prinçi a part versa / ......
Ël Latin dla tarda Età 'd Més
A peul esse d'anteresse n'esam dij document che ant ël '400 a j'ero ancora scrit an Latin, ant l'àrea piemontèisa. An costi as treuvo paròle decis an Piemontèis, pen-a pen-a 'n pòch latinisà. Ij neologism che a vnisìo anserì ant ël Latin a vnisìo bon-a part dal Piemontèis, mentre vàire paròle che a-i ero già ant ël Latin clàssich, a vnisìo cambià con paròle piemontèise latinisà. Coma esempi i n'arportoma giusta un pàira.
Ant ël Latin clàssic "creus, ancreus" as disìa "profundus, dont a riva l'italian "profondo". Ma 'l termo latin che vnisìa dovrà an Piemont a l'era "crosus"
Ant ël Latin clàssic "botal" as disìa "cupa, dolium, ël termo italian "botte" a l'ha n'àutra derivassion. Ma 'l termo latin che vnisìa dovrà an Piemont a l'era "botallum"
Prinsipi dël teatro piemontèis
As fan armonté a j'ani antorna al 1000 le prime arpresentassion sacre, dialogà an Piemontèis arcàich. Ant ij prim sécoj, le ùniche euvre scrite për esse arpresentà an forma 'd diàlog a l'han coma téma 'd soget sacr. Fra coste la pì conossùa a l'é l'arpresentassion dël "Gelindo", an sla nàssita 'd Gesù. A son dël temp che a và dai 1200 al 1400 le "Làude" dla Companìa dij Dissiplinà 'd Carmagnòla, l'arpresentassion dla "Trilogìa an sla Passion ëd Crist" a Revél (Marchèisà 'd Salussi) e l'arpresentassion dël "Ludo 'd San Giòrs" a la Cort dij Savòja. Mach pì tard a-i saran "sàtire e fàrse", an particolar fàite da l'Allion, coma i vëddroma sì sota.
Për un vér teatro an Piemontèis a venta macassìa rivé al 1600. Prima 'd costa data as arcòrdo "Comedie pastoraj" ëd Bartolomeo Brayda, dël 1556, na "Comédia Pastoral" scrita da Carlo Emanuel I, e peui "Le scolere" scrita da Niccolò Dal Pozzo ant ël 1596. Për finì, ant ël 1608 un professor dl'Università 'd Turin, March Antoni Gorena a compon "Margarita", che a l'é sempe na comédia pastoral. Tuti costi travaj a son d'amportansa pitòst limità. Ël travaj pì amportant a riva vers la fin dël sécol e a l'é la comédia "Ël Cont Piolet, ëd Carlo Giovan Batista Tana, marchèis d'Entraque.
Gian Giòrs Alion (allione) d' Ast
A scriv an Fransèis, Italian e Piemontèis e a viv a caval fra 'l sécol XV e 'l sécol XVI. La dàta 'd nassita a l'é nen sicura (fra 'l 1460 e 'l 1470) mentre la data dla mòrt a l'é 'l 1529. Soa euvra a l'é amportanta pëchè a dà 'l passagi fra Età 'd Mes e Umanésim. L'archeujta pì conossùa a l'é "Opera Iocunda di Johannis Georgi Alioni Astensi - in metro macharonico Gallico Composita" con në stil an sla farsa, Ëd cost'euvraa-i son riedission ant ël sécol ch'a fà sëddes, e che a son part dël pòch Piemontèis che a l'é scrivùsse an col sécol. La situassion polìtica piemontèisa dël sécol XVI a l'é motobin tribulà e le guère a son contìnoe. An cost ambient pòch adat a l'espression literària a-i son quàich "Comédie pastoraj" dont i l'oma dit sì dzora, dle vire scrite an Italian e dle vire con quàich part an Piemontèis (Bartolomeo Brayda). I butoma un cit tochet pijà da l'Alion, ant La commedia dell'homo e dei suoi cinque sentimenti:
... Gl'eugl: / L'é ben rason sì vel direu: / l'hom, voi saré servì da mi / com s'aparten dal bon amì / e servitor, megl ch'e' porreu / L'hom: / E de que? / Gl'eugl: / Mi ve monstrereu / belle ville, belle çità / belle giesie, belle meistà .....
