... Giusta quaicòs (sconda part)

"An sij document an Piemontèis"
arlongh ij sécoj
diletant, doncai ... as peul sempe trové quàich boro

tàula cà andaré

bar


La lenga "madura" dël sécol XVII
Fin-a a la fin dël sécol XVI as peul parlé 'd lenga an formassion. A pate da le euvre dël '600 i podoma parlé 'd lenga piemontèisa completa e unificà su tut ël teritòri dla region. La produssion literària as fà pì consistenta, e as rend ëd pì cont d'esse l'espression ëd na nassion. Ancost sécol a nass ël "Tòni" che a l'é na composission poética satìrica, carateristica piemontèisa. Quatr ëd costi Tòni as treuvo ant la Bibliotéca Real ëd Turin e a son: "La canson ëd Madòna Luchin-a", "La canson dij dësbaucià", "La canson ëd la baleuria", "La canson dël tramué 'd San Michel". Soa amportansa a stà 'dcò ant ël fàit che a dëscrivo bin, e ant ij particolar, la vita 'd tuti ij dì dël tèmp, con soe costume. I arportoma un cit asagg ëd Tòni da La canson dij dësbaucià:
I veuj fé savèj stavòta / a tuta la gioventù / ch'as é fait na bela nòta / 'd soe tre prime virtù / 'd putagn e l'ostarìa / e lo gieu ch'i-j ven apress / a-j pòrta la ròba via / e l'onor ch'é peuj 'l pess. / Cand a van a bon-e ròbe / a n'vardo pa ant'andé......
E 'ncora n'àutr da Toni su Le batiaje d'un paisan, che a l'é nen fra coj ch'i l'oma dit prima:
Sentì ampò le gran batiaje / ch'a j'é staje vers Mongran, / un bel dì quand a l'é naje / una fia d'un paisan / Cost paisan a l'é 'n badòla / masoé dij frà Paolòt / la soa fomna a fà la dròla / ma për chial a l'é un somòt. ....
Ëdcò Carlo Emanuel I a scriv an piemontèis. A l'é sò 'l sonet dël 1613 "A l’é quel bufon dël frà" pòchi vers për pijé 'd torta un Vësco chre l' Duca 'd Mantoa a l'avìa mandàje për vëdde d'arzolve la costion dël Monfrà. Ant la Biblioteca Ambrosian-a 'd Milan as conserva na canson còmica scrita ant ël 1678 da un tal Prospero Toselli.
A l'é 'd cost sécol la composission poética "La pastorella (pastorale) semplice", tuta scrita an Piemontèis, che a l'ha coma sogét la nassita 'd Gesù Bambin.
A la fin dël sécol a-i riva n'amportant travaj teatral, pont ëd partensa dël teatro piemontèis, scrivù dal Marchèis Carlo Gianbatista Tana d'Entraque, con tìtol "Ël Cont Piolèt", che a oten sùbit un gran sucéss.
Ël Piemontèis ëd costi scrit a l'é 'l Piemontèis che i conossoma e parloma noi, al dì d'ancheuj, con bele che tute le régole 'd gramàtica e sintassi che a son dovrà adéss, contut che coste régole, an col moment a sio ancora nen stàite codificà an manera formal. La definission dla lenga piemontèisa a fà arferiment a la Lenga parlà an Piemont a parte dal 1600.

Ël '700 piemontèis
Prima 'd tut i consideroma che an cost sécol la lenga piemontèisa a dventa ogét dë studi e a nass la prima Gramàtica Piemontèisa, ant ël 1783, për ël travaj dël dotor (médich) ëd Cort Morissi Pipin (Maurizio Pipino). I l'oma già acenà al tentativ d' "ufissialisé" 'l Piemontèis, colegà con la nàssita 'd costa gramàtica. Ël Piemont a l'é afermàsse coma nassion e 'l Piemontèis a na dventa 'l mojen d'espression. Scrive e lese an piemontèis a l'é spantiasse, e donca as trata 'd codifiché sta lenga e soe régole. La gramàtica a l'é dedicà a "Soa Autëssa Real Maria Adelaide Clotilde Saveria ëd Fransa, principëssa 'd Piemont", che a l'avìa vorsù amparé 'l Piemontèis, dal moment che costa a l'era la lenga dovrà a Cort. I sagoma ancora che 'dcò ant ël 1788, mentre che as preparava 'l mariagi dël Duca d'Osta Vitòrio Emanuel con Maria Teresa, a la sposa a l'é stàit mostà 'l Piemontèis, coma na còsa necessària da conosse a Cort.
Ël Pipin a dis che 'l Piemontèis a peul pròpi bin compete con ël Fransèis e l'Italian, dal moment che a Cort a l'é sempe stàit dovrà për dëscute 'd tut, contut che le përson-e dla Cort a conosso bin ëdcò l'Italian e 'l Fransèis. Sempe da la stessa sors i sagoma che vàire Vësco a ancoragiavo sò pàrco a la predicassion an Piemontèis, ma nen ant le espression dialetàj locaj, che a smijavo grotolùe, dal moment che la lenga piemontèisa clàssica a l'avìa tute le caraterìstich për garantì 'l rispét dovù a la paròla 'd Dé, e ant l'istess temp a l'é l'ùnica che tuta la gent a capiss sensa dificoltà. Da sòn i derivoma che a coj temp a-i era, com adéss, na lenga clàssica comun-a a tut ël teritòri, e dle forme dialetaj coma variant locaj.
Ël Pipin a pensa che a sia ùtil, për chi a conoss nen d'àutre lenghe, savèj scrive e lese an manera giusta 'l Piemontèis, e che anzi, la scòla midema a peussa esse fàita an Piemontèis, për nen oblighé jë scolé a amparé n'àutra lenga, che për lor a l'é strangera, për amparé a les, scrive e conté. Soa corispondensa a l'é scrita an Piemontèis.
Sempe a sto propòsit Pipin a dis che la lenga dla Cort a l'é un Piemontèis ant na version rafinà e educà, che chièl a definiss Piemontèis Cortisan, mentre che la gent comun-a, ant le sità, a deuvra un lengagi manch lustr, con quàich diferensa nen ëd léssich ma 'd pronunsia, dit Piemontèis Volgar. Pipin a dëstingu ancora un Piemontèis Plebé, pì grotolù, parlà ant le bariere dle sità, un Piemontèis Provinsal e ancora un Piemontèis Contadin, tute manere diferente 'd parlé l'istessa lenga. Morissi Pipin, oltra che dla gramàtica, a l'é 'dcò autor d'un Vocabolari quadrilenghe (Piemontèis - Italian - Fransèis - Latin. I arcordoma che a coj temp le tesi 'd làurea as ëscrivìo an Latin) e 'd n'Antologìa piemontèisa. I giontoma ancora che la pronunsia dël Piemontèis Cortisan a l'é cola dla lenga dël dì d'ancheuj.
Për lòn ch'a rësguarda le euvre 'd literatura dël sécol, j'aveniment militar a dan sùbit ël ghëddo a la nàssita 'd componiment selebrativ. Un ëd costi, "L'arpa dëscordà" che as dis a sia stàit fàit da Fransesc Tarizzo, a lauda le imprèise dij Turinèis ant l'assedi dël 1706. D'àutri as arferisso a episòdi 'd guèra, sempe contra ij Fransèis, dla metà dël sécol. A l'é stàita famosa na canson che a conta dël Baron Gujelm ëd Leutrum, che al servissi dij Savòja a l'ha goernà e difendù Coni. Stranomà "Baron Litron" a la piemontèisa, a l'era tant bin vorsù, amirà e rëspetà da la gent për soa abilità, sò coragi, e soa fidelità a la càusa comun-a. La canson "Barlo Litron" a l'é stàita arpijà e rangià nen vaire ani fà da n'avosà Coral ëd Turin.
Për lòn ch'a rësguarda la literatura pì "ufissial", j'euvre pì amportante a son an poesìa e 'l prinsipal autor a l'é sens' àutr Padre Ignassi Isler, che a lassa un Cansonié 'd bin 54 composission che a l'han lë stil dij Tòni dël sécol prima (ognidùn-a con a-peu-pré 200 vers). L'autor, parco dla Crosëtta (S. Maria dle Grassie), che a coj temp a l'era un borgh fòra sità, grand conossidor dla gent sèmpia, a scriv ant na manera motobin davzin a la pòvra gent, a la gent comun-a.
Ël Cavajer Vitòrio Amedé Borrelli a scriv quàich "Sonet", quàich "Tòni" e fà dë studi gramaticaj.
L'ufissial dl'esèrcit Giusep Antònio Ignassi Avventura, sota 'l nòm ëd Ventura Cantiermetre a scriv Composission ëd sàtira social che a porto ij ferment rivolussionari che a comenso a spantiésse an col perìod.
Silvio Balbis, a l'é un religios ëd Coni, che a scriv con stil arcàdich, modest e piasos, a lassa quàich composission an vers.
A continoa a esse viva la Sacra Rapresentassion, che a arpìja ij sogét e ij personàgi 'd soe orìgin. Ancota 'd cost perìod a l'é un "Gelindo a la caban-a 'd Betlem, andova mach la pàrt ëd doi protagonista a l'é an Piemontèis. Dla fin dël sécol a son anvece "Ij sermon piemontèis dla Camminata", sot forma 'd diàlogh, con un che a parla Italian e un che a parla Piemontèis. Scrivù da Padre Giusep Màggia, a son na sòrt ëd test catechétich.
Ant l'ani 1777 a aparisso tre comédie, con quàich personagi che a parla italian e j'àutri personagi che a parlo piemontèis, e che a son: "Ël nodar onorà", "L'Adelasia", "Adelaide". L'autor a l'é un tal Pegemade, nen méj identificà.
N'àutr autor particolar e impetuos a l'é sicura, vers la fin dël sécol, Edoard Ignassi Calvo. ancagnì partisan dle idèje rivolussionarie che a ven-o da la Fransa, a scriv violente poesìe contra ij nòbij e 'l cléro, che a selebro la libertà dël Piemont. A l'é n'apassionà sostenidor dl'usagi dla lenga piemontèisa. Ël disangani provocà dal motobin gram domini fransèis an Piemont a lo pòrta a scrive le "Fàule Moraj", contra l' gram govern fransèis. An tuti e doi ij perìod as procura vàire nemis. A ven ancora arconossùa coma soa n'euvra teatral an Piemontèis: "Le ridìcole ilusion dl'ann IX".
An fin i l'oma ancora na canson anònima, scrita da un tal Sitadin C. C. dla tìtol "La bissa coppera për pòsta", sempe con tendensa giacobin-a.
A venta nen dësmentié, fra j'auror che a l'han scrivù an Piemontèis an cost sécol, Vitòrio Alfieri, che an Piemontèis a l'ha scrivù almanch "doi Sonet" e a tnisìa dë scartari andova a notava paròle e meud ëd dì piemontèis con le tradussion an Italian e Fransèis.
Si sota i arportoma quàich vers d'Isler, coma esempi, pijà da: Ël pais dla cocagna:
... S'i volì 'd ròba candìa / Andé antorn dle bussonà, / A l'é pà tabornarìa, / J'é da fene 'd linsolà; / A-i é pà nissun-e ronze, / Pijene pura dle carà / Con man nùa e j'euj sarà .....
Ancora quàich vers da un sonet ëd Borrelli:
Sent, amor bosaron, l'é temp 'd funila, / Rendme me cheur, tornme la mia rason / Romp sta caden-a, seurtme da 'n perzon / a l'é tròp strèita, i peuss pi nen sufrìla. / A tanti e tanti, i peuss contéje a mila, / it l'has mës-cià l'amèr con ij bombon / .......
E për finì, ëd Calvo, da Petission dij can a l'ecelensa Ministr dla poliss
......./ la passiensa a va bin fin a na mira / as seufr fin-a ch'as peul ma al fin dij fin / dis ël proverbi, a s-cianca chi tròp tira: / j'oma fàit nòstri cont e pensà bin / che për murì a pcit feu, rusià da l'ira / pés ch'ij s-ciav ant le man dij Tunisin, / a l'era méj vireje un pòch ij dent, / pòsto ch'un deuv murì, mur' content. / .......

Interferense piemontèise con l'Italian dël '700
Coma a l'era dësgià capità con ël Latin ant ël '400, paèj ëdcò l'Italian dël '700 che a ven dovrà an Piemont, a patiss na fòrta "angerensa" 'd termo dla lenga natural dla gent. Fin-a dai temp d'Emanuel Filiberto l'Italian a sostituiss ël Fransèis ant ij document ufissiaj, ma 'dcò an document ëd na serta "ufissialità", as treuvo motobin ëd paròle piemontèise, pen- pen-a italianisà.
Pr'esempi i tovoma, an quàich bilansi 'd Cà Savòja, la paròla "taboretti" për indiché ij "taboret", anvece che la paròla italian-a "sgabelli", ordinà për ël part dl'Argin-a (che a l'era pùblich).
N'autr esempi: ant ël contrat dël muliné 'd Beubi Pelis (ant l'an 1702), as dòvra la paròla "molinero" për dì giusta "muliné" anvece dla paròla italian-a "mugnaio". Ant l'istess contrat ël verb "meule" a ven traduvù an italian coma "moller" anvece che l'italian "macinare".

Teatro piemontèis fra la fin dël '700 e l'800
Ël teatro piemontèis ëd cost perìod a val quàich considerassion a part. I l'oma acenà a j'euvre 'd prima, a parte da "Ël Cont Piolet" e peui cole che a ven-o dòp coma "Ël nodar onorà", "Adelasia", "Adelaide", "Le ridìcole ilusion dl'ann IX", "L'Artaban bastonà" (costa i l'avìo nen nominàla. Fra la fin dël '700 e 'l prinsipi dl'800 a-i son ancora 'd travaj nen ecessionaj, ma sempe d'anteresse, e fra costi: "Fera 'd Moncalé" (ann 1784)," Sur Pomponi, osia 'l segretari 'd Comunità" (ann 1800), "Ël Cont Schizza" (ani 1806). Ël teatro popolar a l'é pitòst viv, e a pija motobin dal repertòri an Piemontèis, mentre 'l teatro "pì ampegnà e serios" (pitòst riservà a nòbij a gent dl'àuta borzoasìa, a buta na sena an manera istessa euvre italian-e e fransèise.
Ël vér teatro piemontèis, col che a l'ha sucess, as forma ant le prime desen-e d' ani dl'800. An cost perìod le idèje arsorgimentaj a anteresso mach na cita minoransa dj'àutri Italian, ma pët ij Piemontèis a l'é diferent. Ij Piemontèis d'ògni livél a vivo an soa pél la guèra con l'Àustria, la dërota 'd Novara e tute soe consegoense, e 'l problema dj'esilià an Piemont. La còsa a l'é sentìa e debarùa. An cost clima 'l teatro a dventa un fàit social. Na pìlia 'd cost neuv teatro a l'é sens'àutr Gioan Toselli. Chièl a capiss che la lenga italian-a, ant ël Piemont ëd coj temp, literària e declamatòria, a l'é mach d'anbreuj për n'espression natural e s-cëtta. e a përmëtt nen ëd porté an sena la vita real. Dòp un prinsìpi pitòst tribulà, andova a récita Giandoja con test bon-a part derivà dal Fransèis, a riva a avèj na companìa soa. Con costa a arpìja la tragedia 'd Pellico "Francesca da Rimini", a la rend pì "democràtica", campagnin-a e moderna. A-i na ven fòra na "Cichin-a 'd Moncalé", e a l'é un trionf. Ël Piemontèis a dëmostra parèj ëd podèj anterpreté ant l'ancreus minca sentiment grand ëd l'òmo, nen mach, ma 'dcò 'd rivé ambelelà andova la lenga italian-a a fa fatiga a rivé.
A ven-o peui "Margritin dle Violëtte, che a l'é 'ncora n'adatament an Piemontèis dla "Dame aux camelias" ëd Dumas, che a ven fàit da Federico Garelli, e "Guèra ò pas" comedia alegòrica arferìa a la situassion polìtica dël moment, e che pui a ven tradovùa an Italian e Fransèis. Ij travàj ëd Garelli a son na trantèn-a, e fra costi "La caban-a dël Re Galantòm", "Chi romp a paga", "Ël cioché dël vilagi".
N'àutr autor che a scriv tant a l'é Luis Pietracqua, con comédie d'angagi social che a cheujo l'ambient dj'ovrié, bin conossù da chièl, che a son nen apressià da tuti, e a cisso l'arsentiment ëd quàich ësgnor. Për nominéne quaidun-a: "Ël cotél", "La fija pòvra", "Ël fieul ëd gnun", "Spatuss e débit", "La miséria", "Un pòver parco", "Nòna Lussìa".
Giovan Zòppis, gasëttié e crìtich, a scriv na vintèn-a 'd comédie e fra coste "Marioma Clarin", "Se i fusso sgnor".
Vitòrio Bersezio a l'é restà an particolar avosà. An prinsipi a crìtica chi a scriv an Piemontèis, e a sosten la necessità 'd dovré l'Italian, ma peuj as ancòrz che pa potensa d'espression dël Piemontèis, an Piemont, as capiss, a l'é motobin pì granda dl'Italian. Fra sò travaj "La sedussion", "La beneficensa", "Un barba milionari", e col ch'a dventa 'l pì conossù: "Le misérie 'd monsù Travet". Ël sogét a cheuj ant ël viv la socetà turinèisa, le contradission e le delusion dël cit impiegà dl'aministrassion, dont ël travaj a l'é col che a fà fonsioné tut. An prinsìpi quaidun as ëscandalisa, an particolar ant l'ambient "da bin", ma peui a l'é un gran sucéss.
Vers la fin dël sécol a-i é na certa delusion a propòsit dl'unità d'Italia, che a pròvoca n'ampovriment dël Piemont e a pòrta vàire problema. La ven-a artìstica as ësmòrta, contut che 'dcò fra j'autor "pì cit" a nasso d'euvre d'un bon livél, coma: "Ij pìfer ëd montagna", "Ànime 'd pàota". Doi autor as buto an lus, macassìa, e a son: Amilcare Solferini e Alfonso Ferrero. Ël Solferini (dont ël vér nòm a l'é Vincens Actis), fra j'àutri travaj a scriv "Feu e fiame", "La fam", "La canaja", "La pél ëd l'ors". Ël Ferrero a scriv, fra l'àutr "La Regin-a d'un Ré". Artrovroma costi autor an literatura, për ij sò travaj poétich.
N'àutr travaj teatral che a colpiss motobin ël publich a l'é "Ij mal nutrì", un drama social ëd Mario Leoni, che a ven ëdcò traduvù an vàire lenghe. Ancora 'd Mario Leoni a son j'euvre "Ij baraba", "Le fomne brute", e vàire d'àutre. Ëdcò Mario Leoni a resta fra le pìlie dël teatro piemontèis.
Fra j'àutre euvre e autor i arcordoma 'ncora "Drolarìe" ëd Fulberto Alarini. An cost period a son present a Turin Vàire companìe teatràj e un bel nùmer d'ator motobin an gamba.

Jë scritor dl'800
Prima 'd tut, fra la fin dël '700 e 'l prinsipi dl'800 a contìnoa l'atività dë studi an sla lenga piemontèisa e la necessità 'd produve 'd vocabolari. La Rivolussion Fransèisa e la sucessiva ocupassion dël Piemont a pòrto 'l tentativ d'antroduve 'l Fransèis coma lenga corenta. Antlora a nass un vocabolari Piemontèis - Fransèis ëd Louis Capello. Fra jë studi an sël Piemontèis as fan noté coj ëd Carlo Denina. Chièl-sì a dis che se j'event ëstòrich a fusso stàit un pòch pì favorèivoj, ò se 'l Piemontèis a l'avèisa avù l'atension che as meritava a parte dal secol XV, a sarìa dventà na lenga "ilustr" con un rapòrt con l'Italian (ò con ël Fransèis) coma col che a-i é fra Spagneul e Portoghèis, opura fra Olandèis e Alman. Louis Capello a l'é dl'istessa idèja.
L'ocupassion fransèisa a pròvoca l'abandon dl'idèja, sostnùa da quaidun ( e fra costi 'l Pipino e 'l Calvo), ëd rende l'usagi dël Piemontèis pì "ufissial". Arlongh ël sécol a ven-o d'àutri dissionari coma: Casimiro Zalli (Piemontese - Italiano - Latino - Francese) ant ël 1830,col dël Cont Vitòrio 'd Sant Albino (Piemontèis - Italian, nìeuvra grandiosa) ant ël 1859, col ëd Giusep Gavuzzi (Piemontèis - Italian e Italian - Piemontèis) e ancora d'àutri, coma col dël Ponza. Peui ancora d'àutre gramàtiche.
A son vàire j'autor ëd cost sécol. As peulo dëstìngue trè perìod, dont ël prim a arsent dla rivolussion fransèisa e dle idèje neuve. A precéd l'època dl'Arzorgiment (fin-a al 1814 ël Piemont a l'é teritòri fransèis). An cost perìod as treuva na série d'ëscritor che quaidun a dis "minor" (për lòn che a rësgurda la literatura piemontèisa), che a scriv euvre an poesia e an pròsa coma: "Fàule Moraj an pròsa", "Dòra grossa a l'ambrunì", "Fàule Piemontèise", e vàire d'àutri travaj. Fra costi autor i arcordoma: Agostino Bosco, Chiaffredo Casale, Giuseppe Arnaud, Carlo Casalis, Giovanni Ignazio Pansoya, Enrico Bussolino, Vincenzo Andrea Peyron, e ancora d'àutri. I l'oma dit che as sento le neuve idèje e an efét ij borzoé e 'l pòpol a ven-o pì nen vist tant j'un contra j'àutri.
Lë scond perìod a l'é col dla literatura arzorgimental, che a cissa vers l'idèja 'd libertà për tuti ij pòpoj italian. Fra costi scritor ël Cont Cesare 'd Salussi, Cesare Balbo, Massimo D'Azeglio, che a lasso, an piemontèis, euvre d'ispirassion partiòtica. An cost perìod ij doi autor che sicura a son ij pì arpresentativ, a son Angelo Brofferio e Norberto Rosa. Brofferio a l'é dë spirit rivolussionari, democratich e republican. A l'é avocat e a ven ëdcò fàit deputà. A finiss an përzon dontrè vire a rason ëd soa iruènsa rivolussionària. An Piemontèis a scriv un gròss Cansonié Piemontèis andova as passa da la lìrica al sarcasm an sij cas dla vita, fin-a a la sàtira polìtica pitòst brusca. Norberto Rosa a l'é an sl'istess stil, ma un pòch pi tranquil. Chièl a l'é gasëttié e a pùblica soe poesìe për 18 ani, su Parmas Piemontèis, armanach ëd literatura e poesìa piemontèisa. A scriv ij doi poemet "Ij cativ médich" e "Don Chissiòt. Cant Prim".
Ël ters perìod a l'é col dòp l'unità d'Italia e as avert na dàita decadensa inissial, portà da la ridussion dë ròl ëd Turin e le costion che i l'oma vist. Ma peui a arpijo pé teatro, narativa e poesìa an piemontèis e a nasso vàire arviste literàrie an piemontèis. Fra coste quaidun-a a dura pòch, ma d'àutre a rest an pé për un bél péss.
Un grup d'ëscritor piemontèis a pùblica soe euvre an sl'arvista setimanal "Ël birichin". Fra costi Michél Fornelli, che a publica Rime piemontèise për ël popol, Luis Pietracqua, Giovan Casalegno, Oreste Fasolo (Carësse e sgrafignon), Giovan Gastaldi (Chitarade), e vàire dìàutri. A-i é peui na série d'autor che a podrìo esse dit "minor" për avèj scrivù pòca ròba, o magata ròba nen vàire lòn. Fra costi Steo Mina.
A la fin dël sécol e an prinsipi dël '900, as buto an bela evidensa ij doi autor che i l'oma dësgià vist për ël teatro. Amilcare Solferini (Vitòrio Actis), che oltra ij travaj teatraj a compon d'euvre literarie motobin ancreuse e soferte, coma "Mentre la tèra a gira", "Soris e smòrfie" e "Sonèt e rime", e d'àutr.
L'istessa soferensa as treuva ant l'euvra 'd Alfonso Ferrero, che oltra che për ël teatro a scriv an poesia e a pròsa. A l'é un contestador un pòch ëd tut. për la pròsa a scriv Basin vendù, e a compon l'archeuita 'd poesìe Létere a Mimì e àutre poesìe, che paréj ansema a ven publicà mach ant ël 1970. Për la narativa a venta ancora arcordé Carlo Bernardin Ferrero, fratél d'Alfonso, che a scriv romanz che a dëscrivo 'l mond dij meprisà, ëd chi a venta che as massa 'd travaj giusta për fé survive la famija, e che a ven possà da la miséria a situassion tràgiche. A scriv cun un realism crù. Sti romanz a son tuti dla fin dël sécol. I arcordoma "La cracia, romans dal ver" ; "Ij mòrt 'd fam, romans social" ; "La bassa russia, scene 'd Pòrta Palass" ; "'L delit 'd via dla Palma", e vàire d'àutri.
A la fin dël sécol (ann 1895), an Turin as publico ses arviste literàrie an piemontèis: "'L birichin", "Compare bonòm", "La birichin-a", "'L Falabrach", "La sartòira", "La sartoirëtta".
A resta mach pì da arcordé l'euvra 'd Albert Virgilio, che a l'ha scrivù poesìe ("Vita sgairà", e d'àutre), ël libret "Ij fransèis a Turin", ma pì che d'àutr a l'ha publicà d'arserche anteressante sla cita stòria tueinèisa e an sla lenga piemontèisa 'd fin dl'800, dont a l'ha esplorà tute abilità espressive.
Coma sòlit esempi arportoma quàich vers ëd Brofferio:
Varda che bianca lun-a, / varda che cel seren: / dun-a mia cara, dun-a / ven, Carolin-a, ven. / Una tranquila ariëtta / sent, a consola 'l cheur / Ven, ven su la barchëtta / dl'amor e dël boneur.......
E, ancora sò:
Destin bëcco fotù / 't l'has pròpi famla grisa / a s-ciòdme patanù / sot n'erbo al mèis dla bisa. / Dagià ch'a t'é vnù 'l tich / 'd sëmneme dzor un brich / përchè, crudél destin, / nen féme ravanin?.......
Coma ùltima còsa disoma che ij Valdèis, ant ël 1836, a l'han traduvù an Piemontèis ël Neuv Testament e ij Salm, për rendje comprensìbij a tuti,


anans tàula cà

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997