part ch'a fà sés

ël Piemontèis

për capisse méj

cite nòte 'd Gramàtica

Agetiv - Part ëspessìfica (2) Dimostrativ - Andefinì - Interogativ - Numeraj

Con costa part i saroma 'l discors an sj'agetiv piemontèis, vardand ij Dimostrativ - Andefinì - Interogativ - Numeraj

Agetiv dimostrativ A indico la posission ò localisassion dle entità che a dëscrivo. A son na sòrt d'"indicator" ò "pontador" a l'entità an question. A 'ìhan j'istesse fonsion che a l'han an Italian ò an d'àutre lenghe. Motobin sovens, an Piemontèis, l'agetiv dimostrativ a l'é rinforsà con j'adverb "sì, lì, là. Për j'agetiv coste partìcole a seguo 'l sostantiv che l'agetiv a indica. Notoma che nen sempe costi agetiv a peulo esse apostrofà dnans a paròle che a comenso për vocal, an particolar cand as trata dël mascolin plural che, apostrofà, a podrìa perde l'indicassion dël plural (notoma che coste a son dle pòche paròle che a l'han un plural an Piemontèis). I doma na tàula dle forme pì dovrà, la corispondensa con l'Italian e la pronunsia. Italian masc. sing. femin. sing. masc. plur. femin. plur. Questo cost, sto, st' \ cust, stu, st \ costa, sta, st' \ cust&, st&, st \ costi, sti \ custi, sti \ coste, ste \custe, ste\ Codesto ës, së, s' ¹ \ &s, s&, s \ sa, s' ¹ \ s&, s \ si \si \ sé \ se \ Quello col \ cul \ cola, col' \ cul&, cul' \ coj \cui\ cole, coj' \ cule, cui' \ ¹) régole d'usagi coma për l'artìcol. J'agetiv dla prima riga as arferisso a n'entità davzin-a a chi a parla, coj dla sconda riga as arferisso a n'entità davzin-a a chi a scota, mentre la tersa riga as arferiss a n'entità lontan-a da chi a parla e da chi a scota (son amanch an teorìa). I vardoma na "limitassion" për l'apòstrofo com i l'oma dit prima. As peul dì "st'aso" al singolar, ma a venta dì "sti aso" al plural, për nen fé confusion. An efét la frase "st'aso a son teston" a sarìa ciàira, ma a son-a mal e as dis "sti aso a son teston", mentre a va bin "st'aso a l'é teston". Le forme dla sconda riga a ven-o 'dcò dovrà, an pràtica, al pòst tant ëd cole dla prima che dla tersa riga. I l'oma dit che sovens, dòp ël nòm che a ven dòp l'agetiv dimostrativ e che a l'é socià a cost, as gionto j'adverb "sì" opura "lì" opura "là". Le forme dla sconda riga, giontand j'adverb sì, là a pijo 'l sens ëd cost, col ant l'ordin. Esempi: sta cadrega sì a l'é rota (costa cadrega) sa cadrega sì a l'é rota (costa cadrega) sa cadrega là a l'é rota (cola cadrega) col fieul lì a l'è pa vàire degordì (an italian as dovrìa dovré "codesto") ës liber (davzin a chi a scota) ës liber là (lontan da chi a parla e chi a scota) etc. L'adverb lì a l'é sempe, 'd sòlit, socià a còsa davzin a chi a scota L'adverb sì a l'é sempe, 'd sòlit, socià a còsa davzin a chi a parla L'adverb là a l'é sempe, 'd sòlit, socià a còsa lontan-a da chi a parla e da chi a scota D'àutri esempi: col'aqua , col'aqua là col'aqua lì coj'aque cole biarave st'aso sti aso , sti aso sì coj aso là st'aso sì etc. A esist nen an Piemontèis la diferensa che a-i é an Italian fra "quelli" e "quegli". As deuvra sempe "coj", fasend atension che se la paròla che a-i é dòp a comensa con "s impura" ò grup consonàntich particolar, antlora a pija la "ë..." prostética inissial. coj ëstrass coj ësgnor etc. Costi agetiv a peulo esse dovrà nen mach an sens spassial, ma 'dcò an general e an sens temporal: - i capisso nen sto dëscors - coj temp là a j'ero pro dur! Agetiv andefinì A indico, an sens largh, la quantità aprossimà dl'entità definìa dal sostantiv dont a dan la dëscrission, opura na categorìa genérica d'entità spessificà dal sostantiv. Ancora na tàula organisà coma prima, con nòte e esempi dòp la tàula midema. L'ordin dovrà a l'é col alfabétich për la corispondensa italian-a, che i continuoma a indiché. I doma nen l'indicassion dla pronunsia che a dovria, a sta mira, esse inùtil. Natural che la tàula a pòrta nen tuti costi agetiv (e për sòn a venta vardé 'l vocabolari). Italian masc. sing. femin. sing. masc. plur. femin. plur. Alcuno, qualche quàich, opura quèich opura chèich quàich, opura quèich opura chèich quàich, opura quèich opura chèich quàich, opura quèich opura chèich Altrettanto autërtant autërtanta autërtanti autërtante Altro àutr 1 àutra àutri àutre Certo cert opura certo 2 certa certi certe Ciascuno minca un, opura ògni minca na, opura ògni   -----   ----- Medesimo midem, opura medesim midema, opura medesima midem, opura medesim (dle vire medesimi) mideme, opura medesime Molto tant, opura divers tanta, opura diversa tanti, opura diversi tante, opura diverse Nessuno gnun 3, opura nsun, opura nen un, opura pà un gnun-a, opura nsun-a gnun, opura nsun gnun-e, opura nsun-e Ogni ògni, opura tut4 ògni, opura tuta tuti tute Ognuno ògnun, opura ogni d'un ògnun-a, opura ogni d'un-a   -----   ----- Parecchio divers opura vaire5 diversa diversi diverse Poco pòch pòca pòchi pòche Qualche quàich, opura quèich opura chèich quàich, opura quèich opura chèich ----- ----- Qualunque qualonque qualunque   -----   ----- Stesso stess, opura istess stessa, opura istessa stessi, opura istessi stesse, opura istesse Tale tal tala taj tale Tanto tant tanta tanti tante Troppo tròp tròpa tròpi tròpe Tutto tut tuta tuti tute 1) - as arcòrda che an cost cas la pronunsia a l'é \&utr\. 2) - as arcòrda la pronunsia \[ch]'ærtu\. 3) - as arcòrda la pronunsia \o[gn]'[ue]n\. 4) - a veul dì 'dcò ògni com ant la dission tut òm = ògni om. 5) - a l'é invariant, ma a ven dovrà pì che tut al plural. Al singolar eventual a rés ël partitiv. Vëdde 'dcò j'esempi. I notoma 'dcò l'agetiv invariant dontrè = quaidun, quàich, che a l'ha sens plural (al plural as buta 'l sostantiv socià). Ant l'usagi corent, dle vire as deuvra chèica al pòst ëd chèich dle vire mach coma pronunsia e dle vire'dcò scrit. I soma nen a l'autëssa 'd dì se cost a l'é un gròss eror. Macassìa as trata nen dël feminin ëd chèich, ma a l'é sempe na forma invarianta che donca a val për ij doi géner e ij doi nùmer. I notoma che an Piemontèis, con j'agetiv andefinì as deuvra sovens ël partitiv (an particolar ant le forme al singolar). Pr'esempi la locussion italian-a "tanto pane" as traduv con "tant ëd pan". Su sto pont i tornroma an Sintassi. I foma quàich esempi: I l'hai tanta fam e autërtanta seugn Lor a l'han tròpi sòld e pòche grumele 1 minca 'n òm a l'é amportant, e gnun òmo a serv a gnènte Ij midem problema, ël midem problema a l'ha arzolvù vàire problema a l'é mangiàsse vàire cirese a l'ha pà vàire 'd furbìssia (da noté 'l partitiv) i l'hai catà dontrè pom e dontrè tomatiche i l'avìa ciamate chèich biarava ma sòn a l'é tròpa ròba a-i andran vàire person-e, ma pòchi studios capiran tut etc. 1) - Le grumele, sì, a corispondo ai "semi in zucca" dl'Italian. A son jë smens dla fruta cand a son né tròp cit né tròp gròss e nen vàire dur. Coj pì gròss e dur a son j'os. Coj che as sëmno a son jë smens. A propòsit dë smens, al curios che a ciama "còs l'has-to an sacòcia?" as costuma rësponde "jë smens ëd curios!" I notoma 'ncora l'ecession ëd ">tal" che al feminin a fà "tala" e donca a rispeta nen la régola për j'agetiv che a finisso an "...al" (contut che as treuva 'dcò 'l plural "taj"). I notoma peui che "vaire" a l'é motobin dovrà an particolar ant le frase negative, con un valor nen mach ëd "tant" (italian "parecchio"), ma 'dcò 'd "motobin" (la distinsion a l'é un pòch dificila). La locussion negà "nen vàire" ò "pà vàire" a corispond a l'italian "non molto" e sòn tant cand a l'ha valor d'agetiv coma cand a l'ha valor d'adverb. A sto propòsit i notoma che cand ël sostantiv plural a peul esse sostituì da un nòm coletiv, sovens la locussion "vàire + (sostantiv plural)" a l'é sostituìa da la locussion "motobin ëd + (nòm coletiv)", coma pr'esempi: vàire person-e = motobin ëd gent (da noté che la sconda a l'ha un partitiv, che l'Italian a deuvra nen). I vëddroma an Sintassi e fra le espression idiomàtiche d'àutri particolar usagi 'd costi agetiv. Agetiv interogativ A smijo ai corispondent italian e a servo a ciamé l'identità ò la quantità. A peulo essie 'dcò an frase nen organisà an manera esplìcita coma domanda. Për ël prim tipo (arcesta d'identità) i l'oma: - che che a corispond al che italian, coma ant la frase che tòch it veule? = (it.) quale pezzo vuoi?. St'agetiv a l'é invariant an géner e nùmer (coma 'dcò an italian). - qual che a corispond al quale italian, e che a fà, al masc. plur. quaj e che për ël femin. singolar e plural a fà, ant l'órdin: quala, quale (ecession a la régola dj'agetiv ch'a finisso ann "...al"). Esempi: quale part a son da fé?. Con cost agetiv sovens as deuvra la congiunsion "che", coma pr'esempi: "qual ch'it veule? opura "quale che a son le part da fé?". I anticipoma che dovrand la congiunsion "che" as deuvra nen la costrussion con ij përnòm përsonaj anterogativ (ma sòn i lo vëddroma dòp). Dij doi (che, qual), ël prim a l'é 'l pì dovrà (an pràtica ògni vira che as peul), mentre lë scond a l'é pitòst ràir. Për lë scond tipo (arcesta 'd quantità) i l'oma: - quant che a corispond al quanto italian, e che a fà, al masc. plur. quanti e che për ël femin. singolar e plural a fà, ant l'órdin: quanta, quante (ecessione a la régola dl'invariansa dël mascolin al plural). Pr'esempi quanta strà a venta che a faso? Agetiv numeraj As divido an cardinaj, ordinativ, coletiv, moltiplicativ. I parlroma peui dij nùmer frassionari e d'àutre espression matemàtiche. I notoma sùbit na particolarità piemontèisa: mentre an Italian e an Fransèis mach ël nùmer "un" a l'ha un mascolin e un feminin, an piemontèis ëdcò 'l nùmer "doi" a l'ha un mascolin e un feminin. Un, Un-a, Doi, Doe. Pr'esempi: Doi bero e doe fèje. An cost cas na tàula a-i và pròpi. An bleu i l'oma butà agetiv che dle vire as sento, ma che a son italianism. J'ordinaj a l'han le forme dël mascolin e feminin, singolar e plural, forme che a son indicà ant l'òrdin. L'istess a l'é për ij moltiplicativ. Për ij coletiv indicoma, ant l'ordin, singolar e plural. Nùmer Cardinal Ordinal Coletiv Moltiplicativ   1 un, un-a prim, prim-a, prim, prime   ------ sempi, sempia, sempi, sempie   2 doi, doe scond, sconda, scond, sconde cobia, cobie pàira, paira dobi, dobia, dobi, dobie   3 trè ters, tersa, ters, terse trien-a, trien-e tre vòlte tre vire triplo   4 quatr - quat 5 quart, quarta quatren-a, quarten-e quat vòlte quat vire quadruplo   5 sinch quint, quinta, quint, quinte sichen-a, sinchen-e   etc.   6 ses sest, sesta, sest, seste mesa dosen-a, mese dosen.e sesen-a, sesen-e      7 set sétim, sétima, sétim, sétime1   ------ 2      8 eut otav, otava, otav, otave 1) 4)   ------      9 neuv nòno, nòna noven-a, noven-e      10 des décim desen-a      11 ondes ondicésim, etc. 1   ------      12 dodes dodicésim etc.1 dosen-a, dosen-e      13 tërdes   ------   ------      14 quatòrdes   ------   ------      15 quìndes   ------ quindzen-a, quindzen-e      16 sëdes   ------   ------      17 disset   ------   ------      18 disdeut   ------   ------      19 disneuv   ------   ------      20 vint vintésim, etc. vinten-a, vinten-e      21 vintun 3   ------   ------      22 vintedoi 3   ------   ------      30 tranta trantésim tranten-a, tranten-e      40 quaranta quarantésim quaranten-a, quaranten-e      50 sinquanta siquantésim sinquanten-a, sinquanten-e      100 sent sentésim senten-a, senten-e      123 sent e vintetrè   ------   ------      1000 mila milésim, milésima, milésim, milésime milié (invar.)      1548 milasichsentquaranteut   ------   ------    1) - J'ordinaj dal 7 anans a-i son nen, se nen mach coma italianism, gavà le desèn-e complete. Për j'àutri nùmer as deuvro, ant ël Piemontèis clàssich, locussion coma: "col ch'a fà... + nùmer cardinal". L'italian "ventottesimo" as traduv "col ch'a fà vinteut, opura "col ch'a resta ... + nùmer cardinal, opura "col ch'a conta ... + nùmer cardinal, e via fòrt: Capitol ch'ha fà neuv, e 'ncora I son rivà col ch'a fà dodes. Se a-i é nen da confondse, as deuvra 'dcò mach ël cardinal: "Luis quatòrdes, Rico eut". 2) - Për ij coletiv a val la nòta sì dzora e a manco da l'ondes an sù, gavà le desèn-e complete. Ma a-i é la dosen-a e la quindzen-a 3) - La congiunsion "e" a ven butà fra la sentèn-a e la desèn-a e fra la desèn-a e l'unità a parte da vint an sù gavà cand la cifra a comensa për vocal (un, eut, otanta): "vinteset, vinteut, vinteneuv, sentevint sentotanta, sentotantetrè". 4) - Otava a l'é l'otava musical e a l'é 'n sostantiv. 5) - Ëd sòlit quatr anans a vocal e quat anans a consonant. Coma i l'oma già dit, j'ordinaj a peulo esse mascolin ò feminin, singolar ò plural, e ij coletiv a peuilo esse singolar ò plural. Tuti, coma agetiv, a seguo le régole generaj për sòn. Ant la tàula i l'oma arportà le diferente forme giusta com arciam. An matemàtica, parland dle cifre d'un nùmer, i l'oma unità, desèn-e, sentèn-e e ij mila, opura mijé ò milié ò milanta, e peui 'ncora le desen-e 'd milié, le semten-e 'd milié, ij milion, e via fòrt. Ij nùmer frassionari, le potense, ij radicaj Partend da la frassion pì sèmpia i l'oma "més" e "metà". Mentre lë scond a l'é invariant, ël prim a fà ecession e a l'ha 'dcò 'l plural mascolin. Ant ël sòlit ordin i l'oma "mes mesi, mesa, mese". Donca, pr'esempi i l'oma "ij tòch mesi malandàit" , "le mese dosen-e" e via fòrt. Le frassion andova a-i é l'ordinal dël denominator a seguo le sòlite régole: "tre quart" , "doi quint" , "un décim", etc. Se anvece a esist nen l'ordinal dël denominator, antlora la régola a l'é dël tipo: "set ëd disneuv" = 7/19 = an italian "sette diciannovesimi", vis-a-dì: "cardinal a numerator + ëd + cardinal a denominator" opura "set su disneuv", vis-a-dì: "cardinal a numerator + su + cardinal a denominator" Për le potense a ven motobin còmod mach dovré ij cardinaj, com a càpita dle vire 'dcò an Italian. La régola an general a l'é: "cardinal dla base + a (la) + cardinal dl'esponent". Natural che se a-i é l'ordinal dl'esponent, as peul dovrésse e donca i diroma pr'esempi: sinch a la tre , sinch a la tersa, ma mach des a la vintequatr. Dovrand ël cardinal dl'esponent, l'artìcol la al'é possibil nen buté l'artìcol la. Për le radis, fin che as trata 'd radis quadrà e radis cùbica a-i son nen probléma. Ëdcò se a-i é l'ordinal as peul dovré la forma italian-a "radis quàrta, radis sesta" e via fòrt. Për j'àutre radis la régola a l'é "Radis a + Cardinal dl'indes" coma "radis a (la) eut ëd dosentsinquanteses. J'istesse régole a valo tant për le potense coma për le radis cand esponent ò indes a son frassionari. radis a tre su eut, ëd set a la doi su neuv andova tre su eut a l'é l'indes dla radis e doi su neuv a l'é l'esponent dël radicand (che a l'é set).

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997