qinta part

ël Piemontèis

për capisse méj

cite nòte 'd Gramàtica

Agetiv - Part ëspessìfica Qualificativ, Possessiv

L'agetiv a l'é la part dël discors che a dëscriv na qualità ò caraterìstica dl'entità definìa dal sostantiv che l'agetiv midem a l'é sociàje. Ëd sòlit as trata 'd na paròla, ma dle vire a-i son locussion con valor d'agetiv che a son pì complicà e che i vëddroma dòp. I l'oma vist coma j'agetiv an general a formo mascolin e feminin, singolar e plural, an concordansa con ël sostantiv. Për lòn che as arferiss a j'agetiv an particolar, costi a son classificà, com an Italian, an qualificativ, possessiv, dimostrativ, andefinì, numeraj.

Agetiv qualificativ A dà na qualità, an sens general, al sostantiv che a l'ha socià. A costa categorìa d'agetiv as peul dì che a parten-o le forme dij partissipi passà dij verb, ëdcò lor an concordansa con ël sogét. I notoma anvece sùbit che an Piemontèis a-i é nen la forma verbal dël partissipi present, ma cand a serv, a-i son d'agetiv corispondent. Com an Italian e an tute j'àutre lenghe, j'agetiv qualificativ a peulo avèj na forma normal, comparativa e superlativa. A soa vira la forma comparativa a peul esse 'd magioransa, minoransa, ugualiansa, mentre la forma superlativa a peul esse relativa e assoluta. Coste forme dl'agetiv qualificativ a son ciamà gré dl'agetiv. La forma sempia ò normal Ant ël gré sempi ò normal, l'agetiv a atribuiss la qualità a un entità definìa dal nòm e a peul trovésse prima ò dòp ël sostantiv, an manera sovens echivalenta. Cand a l'é dòp dël sostantiv, dle vire a "cària" la qualità che a esprim. Coma nòrma, 'd sòit, a ven prima dël sostantiv. Na bela fija coma espression normal Na fija bela a marca un pòch ëd pì che la fija a l'é bela Forme agetivaj Vàire locussion con valor d'agetiv, an Piemontèis, a pijo 'l caràter d'espression idiomàtiche e donca a son dovrà an manera pì ò manch corenta. Sì vardoma quaidun-a 'd coste L'agetiv Piemontèis "fàcil" a l'ha sò corispondent an Italian an "facile". Cand però, an particolar, a-i é n'espression impersonal e l'agetiv a l'é seguì da un verb a l'anfinì, sovens l'agetiv a dventa "bel fé a ...". Antlora: a l'é bel fé a parlé ma ... che a val a l'é fàcil a parlé, ma ... A l'istessa manera a càpita për l'agetiv "dificil", che a corispond a l'Italian "difficile" e che ant le stesse condission a peul dventé "mal fé a ...". Donca: a l'é mal fé a studié e travajé che a val a l'é dificil studié e travajé Coste doe forme a son invariante. N'àutra forma caraterìstica piemontèisa a l'é cola che a traduv l'agetiv italian "capace" ant ël sens ëd savèj ò pdèj fé, etc. An Piemontèis, can a l'é seguì da un verb, l'ùnica manera che as deuvra a l'é la forma idiomàtica "bon a .... Donca as dis, pr'esempi: "I son bon a félo da mì". L'ageriv "bon" a concòrda an géner e nùmer con ël sostantiv ò përnom c'a s'arferiss (pr'esempi : a l'é bon-a a féslo da chìla"). L'istess agetiv italian, se l'assion a l'é sotintèisa, as traduv mach con "bon": Chi é-lo ch'a l'é bon a félo? - chi a sà félo? - Mi i son bon. Se anvece as trata nen ëd n'assion (sotintèisa ò nen) as deuvo d'àutre locussion ò agetiv. Pr'esempi a l'é na përson-a an piòta, a l'é na përson-a ch'a sà, etc. a son locussion për l'espression italian-a è una persona capace Se l'agetiv italian "capace" as arferiss a capacità intèisa coma volum, antlora as deuvro d'àutre locussion e paròle, pr'esempi "un baule capace" = "un baùl gròss", "un baùl bin largh", "un baùl spassios",etc. An sintassi i vëddroma quaicòs ëd pì. Ël gré comparativ Al gré comparativ a ven paragonà la stessa qualità fra doe entità diferente, opura doe qualità dla stessa entità, e a l'é pssìbil generalisé 'ncora sta forma a paragoné doe qualità diferente 'd doe entità diferente. L'ùltim cas, che a l'ha nen consistensa lògica ma da na mira literaria a fonsion-a, a ven rendù con espression le pì diferente e complicà. I l'oma vist che as divid an comparativ ëd magioransa, ëd minoransa e d'ugualiansa, an base a j'istess criteri dovrà ant la lenga italian-a. Për ognidun ëd costi i vëddroma ij tre tipo 'd paragon che i l'oma acenà prima. Comparativ ëd magioransa Ant ël paragon an sla stessa qualità fra doe entità, l'Italian a deuvra la forma "più ... di ...", mentre ant ël paragon fra doe qualità dla stessa entità, l'Italian a deuvra pì sovens la forma "più ... che ...". Për paragoné qualità diferente d'entità diferente le locussion italian-e a son vàire, e fra coste "(sogét1) (verb) più ... di quanto (sogét2) (non) (verb) ...". La negassion a nega nen, ma a l'é pleonàstica, e 'd sòlit, an Piemontèis a-i é nen. An termo lògich cost ùltim a l'é nen a rigor un paragon, dal moment che a l'é fàit fra entità nen comparàbij, ma da na mira semàntica, macassìa, a l'é significativ. An Piemontèis për ij prim doi cas as deuvra la forma "pì ... che ...", mentre la forma "pì ... ëd ... as treuva mach an quàich cas, andova a son-a méj. Ant l ters cas na forma piemontèisa a peul esse "(sogét1) (verb) pì ... ëd lòn che (sogét2) (verb) ...". Ma vardoma méj ël tut con quàich esempi. Vigio a l'é pì furb che Pero Gioan a l'é pì grand che svìcio Sto bòsch a l'é pì robust che 'l fer A l'é pì busiard d'un gavadent A l'é pì furb chèl ëd lòn che chila a sia atenta etc. As nòta che, com a càpita an Italian, l'agetiv a peul esse rinforsà opura andebolì, coma ant j'esempi ch'a seguo: Vigio a l'é motobin pì furb che Pero Vigio a l'é un pòch pì furb che Pero etc. Ël comparativ ëd magioransa, contut che a sia esprimù coma tal, a peul esse negà e pijé 'l valor opòst: Vigio a l'é nen pì furb che Pero Vigio a l'é pà pì furb che Pero etc. Com an tute le negassion piemontèise, la costrussion a l'é diferenta da cola italian-a. Ma i diroma a sò temp pì precis. La sconda negassion a l'é un pòch pì rinforsà dla prima. Ël term ëd paragon a peul esse sotintèis: J'àutri a fan parèj, ma chièl a l'é pì drito I notoma un particolar comparativ che a l'ha valor d'adverb (Vardé 'dcò le frase idiomàtiche): Pì lést che ampressa vis-a-dì motobin ampressa Për j'agetiv con comparativ ëd magioransa iregolar, i vardroma dòp. Comparativ d'ugualiansa An Italian as deuvro forme dël tipo: " ... come ...", "tanto ... quanto ... ", "tanto ... che ... ", e via fòrt. La prima as treuva pì che tut coma paragon fra doe entità an sla stessa qualità, mentre j'àutre as treuvo a l'istessa manera coma paragon fra doe entità an sla stessa qualità, ò fra doe qualità dla stessa entità. A son tute forme che a servo 'dcò bin a paragonè qualità diferente d'entità diferente. An Piemontèis la corispondensa a l'é bastansa strèita, e le forme dovrà a son: " ... coma ...", "tant ... quant ... ", "tant ... che ... ", "parèj ... coma ... ", e via fòrt. Ëdcò an cost cas a-i son comparativ negà, mentre a l'é un pòch fòra dla lògica pensé a qualità rinforsà ò atenuà. Com al sòlit ël discors as ës-ciairiss con quàich esempi: a l'é lést coma chièl a l'é tant brava che béla a l'é tant brava coma bela a l'é brava parèj com a l'é bela a l'é tant lest coma chila a l'é garga a lé nen furb com a smija tant a l'é ciaciaron quant a l'é nen bon a fé etc. I notoma che la forma "tant ... quant ... ", contut che a sia giusta coma forma, a l'é nen vàire dovrà dal moment che, për un piemontèis, a son-a nen vàire bin. Comparativ ëd minoransa Le forme italian-e dovrà a son: "meno ... che ..." opura "meno ... di ...", ò d'àutre echivalente. An Piemontèis as deuvro le forme "manch ... che ... opura "meno ... che ... " e, motobin pì da ràir, as treuvo le forme "manch ... ëd ... opura "meno ... ëd ... ". I disoma che ij vàire tipo 'd paragon a corispondo bastansa ai tipo dël comparativ ëd magioransa, andova "pì" a cambia an "manch" ( ò "meno"). I doma ij sòlit esempi: Meno fòl che lòn ch'a smìa Tò can a l'é manch fabiòch ëd sò padron Toa gata a l'é manch fabiòca che sò padron Gioan a l'é manch grand che svìcio A l'é manch furb chèl ëd lòn che chila a sia atenta etc. Ël paragon, coma prima, a peul esse negà, rinforsà ò atenuà, second j'esempi sì sota: ison motobin meno gargh che j'àutri i son motobin meno gargh ëd j'àutri i son un pòch manch grass che j'àutri i son nen manch àut che tuti j'àutri etc. Për ij comparativ ëd minoransa con forma iregolar, vardé dòp. Ël gré superlativ An cost gré le diferense fra Piemontèis e Italian a dvento pì amportante. Al gré superlativ as esalta e as rinfòrsa la qualità 'd n'entità, ò an assolut, opura an manera relativa a l'istessa qualità, d'àutre entità d'un grup, indicà ò sotintèis. Sòn a l'é orìgin dël superlativ assolut opura dël superlativ relativ. Superlativ relativ Volend as podrìa parlé 'd superlativ relativ ëd magioransa e 'd minoransa, e sovens ël grup ëd paragon a l'é sotintèis, opura 'l contest a ciama nen che cost a sia spessificà o che as peussa individué. An Italian la forma dovrà a l'é: "il (lo, la, i, gli, le) più ... (di) ...." (opura "il (lo, la, i, gli, le) meno ... (di) ...."). L'artìcol a concòrda con ël sostantiv qualificà da l'agetiv, e 'l "di" a-i é se a-i é 'l termo 'd paragon. Ël Piemontèis a deuvra tant la costrussion italian-a ël (lë, l', 'l, i, le, jë, j') pì .... (che) .... (ël (lë, l', 'l, i, le, jë, j') manch .... (che) ....) opura ël (lë, l', 'l, i, le, jë, j') pì .... (ëd) .... (ël (lë, l', 'l, i, le, jë, j') manch .... (ëd) ....) opura la costrussion che a smija a cola fransèisa, con la ripetission dl'artìcol, che a l'é peui la pì giusta an Piemontèis: ël (etc.) ... (sogg.) ... ël (etc.) pì ... (agg.) ... (che) (ëd) ...... Coma sempre i vardoma dë s-ciairì le idèje con quàich esempi: a l'é la fija la pì bela (ma as peul ëdcò dì: a l'é la pì bela fija che però a son-a mal. Méj: a l'é la fija pì bela a l'é la pì bela che tute ël pì cit dla nià (idiomatich për : l'ultim nà) ël manch adat. la còsa la manch adata. etc. Com an Italian, a esisto forme con ël partitiv (che an cost cas a dòvra sempe la preposission "ëd ò derivà : dij pì ... , dij manch ... , dij meno ... , etc.: sòn a l'é dij pì robust a l'é dle manch bele etc. Sto superlativ a l'ha nen forme rinforsà ò ateruà, ma a l'hala forma negà a l'é nen dij manch preparà a l'é nen la pì bela a l'é nen la pì bela che tute tute a l'é nen la fija la pì bela etc. I vëddroma dòp le forme che a Italian a son superlativ iregolar. Superlativ assolut An Italian a l'é motobin comun ël superlativ assolut fàit con la desinensa "...issimo", e dle vire "...errimo". An Piemontèis a-i é mach la desinensa "...issim" che però a l'é quàsi mai dovrà. An Italian peui, ël superlativ assolut a peul esse fàit con la gionta d'adverb coma "molto, tanto, etc.". An Piemontèis as deuvra quasi mach costa sconda manera (giontand prima dl'agetiv "bin, motobin, tant, pròpi, etc.), opura as arpét doe vire l'agetiv (motobin pì ràir an Italian), ò 'ncora as fà segue a l'agetiv la locussion "... com tut". An Piemontèis peui, motobin pì che an Italian, ël superlativ assolut a peul esse rendù con comparativ (magioransa ò ugualiansa). Për sòn a venta vardé 'dcò la Sintassi ò le Frase idiomàtiche. A l'é bin fòl A l'é motobin car A l'é pròpi brav A l'é brav brav, ma a l'é brut com tut etc. A-i é peui na forma, che dle vire as sent ëdcò an Italian (sarà-lo un piemonteisism?) che a deuvra 'l superlativ relativ, ma con l'artìcol andefinì. A l'é na pì bela fija. I foma 'dcò quàich esempi 'd comparativ che a pijo valor ëd superlativ assolut. Vardé për sòn le espression idiomàtiche. Brut coma la neuit Pì fòl che na mica Si dapréss i vardoma ij superlativ iregolar. Ij gré iregolar J'agetiv italian buono, grande, alto, basso, piccolo, cattivo,, a amëtto (e dle vire a veulo) forme 'd comparativ e superlativ iregolar, coma: migliore, meglio, maggiore, superiore, minore, inferiore, migliore, peggiore, peggio, ottimo, massimo, pessimo, minimo, infimo, etc. Ëdcò an Piemontèis a-i son forme dë sto tipo, ma sò usagi a l'é limità quasi mach a cand as compòrto coma sostantiv. ant j'àutri cas costi agetiv a seguo la régola normal. I foma ij sòlit esempi: na quantità pì cita. (an italian "minore") chièl a l'é 'l minor ma 'dcò chièl a l'é 'l pì cit. tò superior a l'é nen pì àut che mi. ël fieul ël pì grand. (an italian "maggiore") a l'é na cosa pròpi bon-a. (an italian "ottima") a l'é na cosa pròpi grama. (an italian "pessima") etc. Se, a propòsit d'un fabricà, as parla dël pian dë dzora, as peul dì "pian superior", ma "pian dë dzora" a va méj, dal moment che "superior" coma agetiv a son-a mal. A esito anvece, e as deuvro, ij corispondent dj'italian "meglio, peggio" che a son "méj, péss", nen mach coma adverb, ma 'dcò coma agetiv. Agetiv possessiv Parèj com ant j'àutre lenghe neolatin-e, l'agetiv possessiv piemontèis a concòrda, an géner e nùmer, con la còsa possedùa e nen con ël possessor, com a càpita, pr'esempi, an Inglèis. J'agetiv possessiv piemontèis a arfudo sempe l'artìcol (còsa che 'd sòlit a càpita nen an Italian), gavà 'l mascolin plurale che anvece, 'd sòlit, a lo ciama. Sòn a ven dal fàit che 'l plural mascolin (ëdcò për ël sostantiv socià), a l'é 'd sòlit istess al singolar, e sòn a podrìa fé confusion. Costa a l'é na diferensa rispét a l'Italian che a venta féje atension. La tàula si sota a pòrta j'agetiv possessiv piemontèis për le tre person-e singolar e plural, mascolin e feminin.: përson-a masc. sing. femin. sing. masc. plur. femin. plur. prima sing. mè \mæ\ mia \mi&\ (ij) mè \mæ\ opura (ij) mèi \mæi\ mie \mie\ sconda sing. tò \to\ toa \tu&\ (ij) tò \to\ opura (ij) tòi \toi\ toe \tue\ tersa sing. sò \so\ soa \su&\ (ij) sò \so\ opura (ij) sòi \soi\ soe \sue\ prima plur. nòstr \nostr\ nòstra \nostr&\ (ij) nòstr(i) \nostri\ nòstre \nostre\ sconda plur. vòstr \vostr\ vòstra \vostr&\ (ij) vòstr(i) \vostri\ vòstre \vostre\ tersa plur. sò \so\ soa \su&\ (ij) sò \so\ opura (ij) sòi \soi\ soe \sue\ Le terse përson-e singolar e plural, dal moment che le a son istesse, as dëstinguo da l'artìcol, che a-i é nen al singolar e che anvece a-i é al plural. Lor e sò can ch'a vado a fesse frise Lor e ij sò can ch'a vado a fesse frise San Roch e sò can Për capisse méj, l'italian "il suo ..." e "il loro ..." an Piemontèis a l'é sempe "sò ...". I soliti esempi: Mie ciav a deurbo nen toa pòrta Mé ideal: na casòta tranquila I vado a serché ij mé amis - vado a serché mèi amis I vado a serché mé amis (amis singolar) etc. Për ël plural mascolin a esist ëdcò la forma "mèi, tòi, sòi", coma evidensià ant la tàula. Le doe forme a son echivalente, ma cand as deuvro coste ùltime a-i é nen da manca dl'artìcol, përchè a-i é nen ambiguità. I notoma che 'dcò an Piemontèis a-i é la forma rinforsà "pròpi mè, pròpi tò, ... etc. ... che a marca 'l possess. Da ùltim i disoma che j'agetiv "nòstr, vòstr" a peulo fé 'l plural mascolin giontand na "...i" ("nòsrti, vòstri"), ma as treuvo 'dcò invarià al plural (mascolin).

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997