quarta part

ël Piemontèis

për capisse méj

cite nòte 'd Gramàtica

Sostantiv Part spessìfica

Ij nòm sostantiv con géner fiss I notoma sùbit, che an Piemontèis la strutura dla paròla a dis nen se 'l nòm a l'é mascolin ò feminin, e donca a venta conòsse 'l nòm. As peul gnanca fé arferiment a l'Italian, dal moment che fra ij nòm con géner fiss an Piemontèis a-i na son ëd mascolin che an Italian a son feminin e, al contrari, a-i na son ëd feminin che an Italian a son mascolin. Sòn a càpita tant con nòm che a l'han l'istessa radis latin-a, coma con nòm che ant le doe lenghe a l'han radis diferente. I doma sùbit d'esempi për costi nòm. Nòm mascolin an Piemontèis e feminin an Italian. I doma 'l nòm an Piemontèis e soa tradussion an Italian. amson = mietitura armognan = albicocca arsòrt = molla autin = vigna bàuti = altalena bòsch = legna brassabòsch = edera bornél = doccia botal = botte cotin = gonna crajon = matita foet = frusta ludvich = allodola mantil = tovaglia mërlipò = salvia papé = carta persi = pesca (frutto) pocio = nespola pom = mela pruss = pera ridò = tendina, cortina ruso = ruggine tuf = afa etc. Nòm feminin an Piemontèis e mascolin an Italian. I doma 'l nòm an Piemontèis e soa tradussion an Italian. alvà = lievito aquarela = acquerello àmpola = lampone arbra = pioppo braje = pantaloni (la) càud = (il) caldo coefa = velo ciadeuvra = capolavoro crija = bando crosiera = incrocio drugia = letame doja = boccale fauda = grembo (la) fior = (il) fiore (la) frèid = (il) freddo (la) fum = (il) fumo giassa = ghiaccio greuja = guscio (la) matin = (il) mattino manten-a = corrimano pàuta = fango (la) resta = (il) resto (la) sal = (il) sale sigala = sigaro (la) seugn = (il) sonno trifola = tartufo tignòla = gelone etc. Nòm con géner ùnich. A-i son ëd nòm, an Piemontèis, che a l'han mach la forma plural, contut che sò significà a sia 'd sòlit singolar. Pr'esempi (arportand coma dzora 'dcò la tradussion an Italian): le rossòle = il morbillo le vairòle = il vaiolo j'ampromëttiure = il fidanzamento le batiaje = il battesimo etc. A l'istessa manera a-i son nòm con forma singolar ma con significà plural (nòm coletiv). An Piemontèis costi nòm a peulo rese 'l verb al plural. Sòn a càpita an particolar për la paròla "gent". As peul pr'esempi dì: "La gent a capisso nen". N'ùltima osservassion: Arciamoma l'atension an sël sostantiv "capitani" (gré militar), che as dirìa che a l'ha forma plural (a smija mach, përchè mach quaivòlta la "...i" final an Piemontèis a l'é plural). An efét "capitani" a l'é tant singolar che plural. Giusta parèj, arportoma ij gré militar sì sota: singolar plural trupa soldà soldà caporal caporaj caporal magior caporaj magior sotufissiaj sergent sergent sergent magior sergent magior maressial (ordinari) maressiaj (ordinari) maressial cap maressiaj cap maressial magior maressiaj magior ufissiaj subaltern sot tenent sot tenent tenent tenent capitani capitani ufissiaj superior magior magior tenent colonél tenent colonéj colonél colonéj generaj general ëd brigà generaj ëd brigà general ëd division generaj ëd division general ëd còrp d'armà generaj ëd còrp d'armà Ma a venta fé atension che alpin a fà gré, ò almanch, a diso parèj. Ij nòm dj'erbo e dle béstie. An Piemontèis j'erbo a peulo esse mascolin ò feminin, ma an manera diferenta che an Italian. Se peui costi erbo a fan na fruta, antlora, a diferensa 'd lòn che a càpita an Italian, erbo e fruta a l'han l'istess géner. An Italian a càpita che se melo a l'é l'erbo, mela a l'é la fruta an Piemontèis se pomé al'é l'erbo, pom a l'é la fruta. I provoma a dé na tàula si sota. erbo italian. fruta italian-a erbo piemontèis fruta piemontèisa il melo la mela ël pomé ël pom il pero la pera ël prussé ël pruss il noce la noce la nosera la nos il nocciòlo la nocciòla la ninsolera la ninsòla il pioppo - l'arbra (fem.) - l'albicocco l'albicocca l'armognan l'armognan il pesco la pesca ël persié ël persi il larice - ël malëzzo - l'abete - ël sapin - Për lòn che as arferiss a le béstie i notoma che a-i é na caterorìa che a parte dla nòm mascolin a fà un feminin normal për indiché la bestia fumela: gat ---> gata cunij ---> cunija caval ---> cavala giari ---> giaria rat ---> rata etc. A-i é peui n'àutra categorìa che la fumela a l'ha sò nòm, dle vire pì ò manch arcavà dal masculin e dle vire gnanca lòn: aso ---> sòma can ---> cagna tòr ---> vaca lion ---> lionëssa etc. L'ùltima categorìa a l'é cola andova a-i é mach un sol nòm për la béstia ch'a sia mas-cc ò fumela. Antlora, cand a serv, as gionta l'indicassion dël géner. As peul donca dì ant un-a dle manére sì sota, ò quaicòs che a jë smija: la girafa mas-cc , la fumela dla girafa ël mas-cc dl'elefant , l'elefant fumela etc. Ij nòm auterà Com a càpita 'd cò an Italian, giontand na desinensa convenienta, ij nòm a peulo pijé n'idèja cërsativa, diminutiva, carëssanta, dispresiativa. Peui a pelo essie 'd combinassion ëd coste idèje. I vardoma sì sota lòn ch'a càpita, prima le forme regolar e peui le ecession: Chërsativ As oten j'idèja cërsativa dovrand le desinense "on, on-a, on-e". Con nòm che a finisso con consonant la desinensa a ven mach giontà al nòm, dësnò la desinensa a và al pòst dl'ùltima vocal. Natural, da lòn che i l'oma già vist, che la desinensa mascolin-a a càmbia nen al plural, mentre cola feminin-a a l'à sò brav plural. Esempi: cit ---> citon cita ---> citon-a doi cit ---> doi citon doe cite ---> doe citon-e sòco ---> socon etc. Ant l'ùltim esempi as nòta che la desinensa a spòsta l'acsan da la prima "ò" che a dventa "o" e a cambia pronunsia. I l'oma vist che sòn a l'é clàssich dël Piemontèis. A peulo 'dcò essie d'àutre variassion dë sto tipo, coma i l'oma già vist e i vëddroma ancora si sota. Diminutiv As deuvro le desinense "...et, ...ëtta, ...eta, ...ëtte, ...ete" opura "...in, ...in-a, ...in-e". I arcordoma che la desinensa "...eta" a l'é d'origin provensal. A val sempe la régola che con nòm che a finisso con consonant la desinensa a ven mach giontà al nòm, dësnò la desinensa a và al pòst dl'ùltima vocal, che la desinensa mascolin-a a càmbia nen al plural, mentre cola feminin-a a l'à sò brav plural. (sota i lo ripetroma pì nen). gal ---> galet fieul ---> fiolin 1 na banca ---> na banchëtta 2 doe banca ---> coe banchëtte pòrta ---> portin-a viòla ---> violëtta, violeta 3 paireul ---> pairolin 1 etc. 1) - Se l'ùltim son vocal a l'é "eu", giontand la desinensa cost a dventa "o". 2) - Për coerensa 'd pronunsia as gionta na "h" che a manten ël son gutural dla "c". Com i l'oma già vist. 3) - Coma la nota che i l'oma fàit ai chërsativ. Carëssant A deuvro le desinense "...in, ...in-a, ...in-e", opura "...òt, ...òto, ...òta, ...òte", opura "...ucio, ...ucia, ...uce", opura "...uss, ...ussa, ...usse". paisan-a ---> paisanòta 1 paisan ---> paisanòt véj ---> vejòto gal ---> galucio etc. 1) - As nòta che an cost cas la "n-" faucal a dventa na "n" palatal. Dispresiativ Le desinense che as deuvro a son "...ass, ...assa, ...asse", opura "...astr, ...astra, ...astre", opura " ...um, ...am, ...aja " an sesn coletiv, andova le prime doe a son mascolin-e e la tersa a l'é feminin-a. paisan ---> paisanass mare ---> marastra gent ---> gentaja etc. A venta dì che nen sempe la desinensa dispresiativa a l'ha un significà dispresiativ. N'esempi tìpich a l'é: bonòm ---> bonomass che a l'é tut àutr che dispresiativ. Sto mecanism a-i é 'dcò an Italian, ma con d'àutri sostantiv. An Italian, pr'esempi, a esist nen "buonomaccio" an compens a-i é "poveraccio" ma "povrass" a-i é nen an Piemontèis. Auterassion compòste As peulo buté ansema, 'd sòlit, diminutiv e carëssant, e a ven-o fòra desinense coma: "...inòt, ...inòta, inòte", opura "...etin, ...etin-a, ...etin-e", opura "...inin, ...inin-a, ...inin-e", opura 'ncora "...otin, ...otin-a, ...otin-e" mòra ---> moretin-a N'àutra combinassion a l'é 'l chërsativ con ël dispresiativ con le desinense "...asson, ...asson-a, ...asson-e", opura "...onass, ...onassa, ...onasse": crin ---> crinasson Auterassion iregolar Ij nòm che a finisso con na "...à acentà, a pijo na "..d.." eufònica fra radis e desinensa, e a manten-o la "..a..". A l'istessa manera ij nòm che a finisso con na "...ò acentà, a pijo na "..d.." eufònica fra radis e desinensa, e a manten-o la "..o..", che a dventa "..o.." e a cambia pronunsia. Ij nòm che a finisso con na "...é (acsan aùss), a pijo na "..r.." eufònica fra radis e desinensa, e a manten-o la "..e..". s-ciairà ---> s-ciairadin-a ciò ---> ciodin bergé ---> bergeròt etc. A-i son peui nòm che a l'han d'auterassion particolar, coma pr'esempi: sgiaf ---> sgiaflon fòl = scemo -> folaton masnà ---> masnajòta, masnajòte strà ---> strajòla etc. Coma a capitava con la formassion dël feminin, le finaj an "...cc, ...ch, ...gg, ...gh" a supon-o 'd modìfiche për la coerensa dla pronunsia, mentre sòn, an cost cas, a càpita nen per la final an "...n". I foma quàich esempi: ròch ---> rocon baricc ---> bariciass mugg ---> mugion man ---> manùcia etc. Fàusse auterassion Com an Italian, ëdcò an Piemontèis a-i son paròle che a smijo auterassion ma a lo son nen. Pr'esempi: La cassa, fra l'àutr, a l'é un cassul d'aram pitòst gròss. La cassin-a al'é nen na cassa cita. Pròpi parèj coma baron a l'é nen un gròss bar. Diminutiv con radis diferenta Com an vàire lenghe, Italian comprèis, ël diminutiv ëd quàich nòm a l'é un nòm diferent, opura a-i é 'dcò un nòm diferent për indichélo beu ---> bocin vaca ---> vitela e via fòrt. Ij nòm Madama, Madamin, Tòta, Sgnora Na vira a-i era an Piemont, coma daspërtut, la famija patriarcal. Sovens a capitàva che cand na fija as mariava a andasìa a sté con la famìja 'd sò òm (sòn a capitava pì che tut ant le campagne, ma a capitàva 'dcò an sità, andova a l'era nen fàcil për jë spos buté su cà da 's për lor. La fomna peui, a pijava 'l cognòm dël marì, e donca l'istess cognòm ës soa madòna. Costa, la padron-a 'd cà, a l'era ò a dventava Madama Pautass (un cognòm a cas, coma Rossi an Italian). La neuva rivà a pijava 'l nòm ëd Madamin Pautass, vist che a vnisìa pì bass ant l'ordin. La fija 'd Madamin Pautass, pen-a a l'era un pòch chërsùa, a dventava Tòta Pautass, e a restava Tòta Pautass fin-a a cand as mariava. Se sòn a capitàva nen a restava Tòta tuta la vita. Dòp na certa età, parland su chila an soa assensa, magara a-j disìo "Toton". (sa disìa 'dcò che a l'avìa ij pé ross - vassavèj përché ). Madama e Madamin, an Italian, as traduvo tuti doi con Signora, e Tota as traduv con Signorina. Ël corispondent mascolin a l'é ùnich e a l'é Monsù che a corispond a l'italian Signore. Sempe an Italian signore e signora a son ëdcò la forma nen confidensial ëd rivolgisse a na person-a e a peulo esse arferì 'dcò a signorìa, distinsion. An Piemontèis le doe còse a son separà. Për signorìa ò distinsion, e mach për lor, as deuvro ij nòm "sgnor, sgnora". (L'apelativ Signor a l'é arferì mach al Pare Etern). Antlora i l'oma d'espression coma: Madama Pautass a l'é pròpi na sgnora. ; Sgnor avocat, monsù Pautass a ciàma ëd vëdd-Ve.. An propòsit, ant ël Piemontèis clàssich, la forma 'd rispét adressandse a na përson-a amportanta ò bin ansian-a a l'é "Voi" (sempe voi e mai voiàutri). Për le normaj relassion nen confidensiaj as deuvra 'l "Chiel, Chila". Ant le relassion confidensiaj as deuvra 'l "Ti". Ùltima nòta: Madamin a l'é un nòm feminin, contut che a smija un diminutiv mascolin. Toton, anvece a l'é pròpi un chërsativ e a l'é pròpi mascolin (pà gnun-e alusion?!). Arpijroma sòn an Sintassi. La tradussion dij cognòm Da sempe, an Piemontèis, ij cognòm dle përson-e a son traduvù e adatà a la lenga. Le régole 'd tradussion a son bele che j'istesse che na paròla latin-a a l'é dventà piemontèisa. Antlora i l'oma: Rossi, Rosso a dventa Ross Manzoni, Manzone a dventa Manson Rizzotto, Rizzotti a dventa Risòt Quaglia a dventa Quaja Cappello, Capello a dventa Capél Pautasso a dventa Pautass e via fòrt Ij nòm Quàich nòm pròpi an Piemontèis. I doma 'l nòm italia e soa tradussion. Caterina = Catlin-a Giovanni, Giovanna = Gioan, Gioan-a (diminutiv = Gioanin) Francesco = Fransesch Pietro, Piero = Pero (atension però che San Pietro a l'é nen San Pero ma San Pé) Giuseppe, Giuseppino = Giusep, Giuspin (diminutiv = Pinin, Pinòt) Giacomo, Giacomino = Giaco, Giacolin Lucia = Lussìa Giorgio = Giòrs Tommaso = Tomà Luigi = Luis Bartolomeo = Bërtromé (diminutiv = Tromlin) Margherita = Margrita (diminutiv = Margritin, Ghitin) Maddalena = Madlen-a (diminutiv = Madlinin) Carlo = Carlo (diminutiv = Carlucio, Carleto) Vittorio = Vitòrio< (abrevias. = Tòio) Camillo = Camilo (abrevias. = Milo) Lorenzo = Lorens (abrevias. = Rens) e via fòrt Ij nòm dij pòst Nen mach ij pòst piemontèis a l'han un nòm piemontèis, ma 'dcò ij pòst pì amportant dël mond a l'han sò nòm piemontèis, ò almanch le pronunsia piemontèisa dël nòm, cand cost a coincid con col italian ò con col local. A sto propòsit i notoma che Turin a l'ha 'l nòm alterà an "Torino" mach an Italian. Ant le àutre lenghe (Piemontèis comprèis) ël nòm a l'é sempe Turin con mach quàich diferensa 'd pronunsia. I l'oma an piemontèis la pronunsia \ t[ue]r'i[ng] \, an fransèis la pron. \ t[ue]r'æ[ng] \, an alman la pron. \ t'uri[ng] \, an inglèis la pron. \ ti'uri[ng] \. Esempi 'd costi nòm, con ël nòm an Italian e col an lenga local: (It.) Vercelli ---> (Piem.) Versej (pr. \ værs'æy \) (It.) Cuneo ---> (Piem.) Coni (pr. \ c'uni \) (It.) Asti ---> (Piem.) Ast (pr. \ '&st \) (It.) Pinerolo ---> (Piem.) Pinareul (pr. \ pin&r'[oe]l \) (It.) Lanzo ---> (Piem.) Lans (pr. \ l'&[ng]s \) (It.) Susa ---> (Piem.) Susa (pr. \ s'[ue]z& \) (It.) Avigliana ---> (Piem.) Avian-a (pr. \ &vi'&[ng]& \) (It.) Alessandria ---> (Piem.) Lissandria (pr. \ lis'&ndri& \) (It.) Bardonecchia ---> (Piem.) Bardonécia (pr. \ b&rdun'e[ch]i& \) (It.) Venezia ---> (piem.) Venéssia (pr. \ ven'esi& \) (It.) Napoli ---> Nàpoli (pr. \ n'&puli \) (It.) Roma ---> Roma (pr. \ r'um& \) (It.) Lione ---> (fr.) Lyon ---> (Piem.) Lion (pr. \ li'u[ng] \) (It.) Londra ---> (ingl..) London ---> (Piem.) Londra (pr. \ l'undr& \) (It.) Parigi ---> (fr.) Paris ---> (Piem.) Paris (pr. \ p&r'iz \) (It.) Marsiglia ---> (fr.) Marseille ---> (Piem.) Marsija (pr. \ m&rs'iy& \) (It.) Nizza ---> (fr.) Nice ---> (Piem.) Nissa (pr. \ n'is& \) e via fòrt Un pàira 'd nòte 1) - A Turin ël dòm a l'é antitolà a San Gioan Batista e për tuti, a Turin, as trata dla cesa 'd San Gioan, opura giusta dël Dòm. Ma a Turin a-i é 'dcò la cesa, con colegà Istituto Salesian, ëd San Gioan Evangelista e për tuti, a Turin, costa a l'é la cesa 'd San Gioanin. Parèj as ës-ciama 'dcò 'l relativ istituto salesian. A propòsit peui dël fondador dij Salesian (San Gioan Bòsco) a Turin a ven sempe e mach ciamà "Don Bòsch". 2) - Ël nòm Pero a ven mai dovrà për indichè 'l Sant (l'apòstolo 'd Gesù) che anvece a l'é San Pé. Quaicòs i vëddroma 'ncora an Sintassi.

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997