Gramàtica Piemontèisa 2

sconda part

ël Piemontèis

për capisse méj

cite nòte 'd Gramàtica

Artìcol e preposission articolà

Ëd sòlit as trata 'd preposission dòp le part variàbij dël discors, e ambelelì a saran arpijà, ma sì a ven a taj ëd tratéje an manera d'avèj lòn che a serv për parlé 'd preposission articolà, e parèj saré 'l discors an sj'artìcoj. An particolar sòn a l'é còmod parland ëd Piemontèis. A l'é 'dcò n'ocasion për parlé dl'usagi dl'alòstrofo.
An Piemontèis l'artìcol a l'ha na fonsion, contut che a sia coma lògica istessa a cola che a l'ha ant l'Italian, che a l'é an pràtica pì amportanta. La pì gran part dij nòm piemontèis, an efet, a l'é invariant al plural, a diferensa 'd lòn ch'a càpita an Italian, andova ij nòm invariant a son motobin pòchi. An pì, ant ël léssich piemontèis, motobin sovens mach la terminassion dël nòm a na definiss nen ël géner, motobin pì sovens ëd lòn che a càpita për l'Italian. Anfin a càpita che paròle identiche a peusso esse mascolin-e ò feminin-e con significà diferent ant ij doi gener.
L'artìcol piemontèis a andividua con precision ël nùmer e a ven a taj, e dle vire a l'é necessari, ant la definission dël gener dël nòm che a l'é sociàje. An pràtica la cobia artìcol-nòm a l'ha nen d'ambiguità.
La forma pijà da l'artìcol a dipend nen mach da la concordansa con ël nòm cha as arferiss, ma 'dcò da le litre inissiaj dla paròla che a ven dòp (rason eufòniche - sòn a càpita 'dcò an Italian -) e, ant un cas, ëdcò da da la litra final dla paròla che a ven prima. Sòn a l'é tìpich dël Piemontèis e i l'oma parlane a propòsit dl'usagi dl'apòstrofo, ant la part dedicà a la grafìa e la fonologìa.
Com an tute j'àutre lenghe, 'dcò an Piemontèis j'artìcoj as divido an "determinativ" e "indeterminativ". Ij criteri che a classifico n'artìcol ant un-a dë ste doe categorìe a son j'istessi che as deuvro an Italian. I notoma che an Piemontèis la manera la pì giusta 'd ciamé costi doi grup a l'é "artìcoj definì" e artìcoj andefinì".

Artìcoj definì

Per costa categorìa 'l Piemontèis a deuvra le paròle: ël, lë, la, l', 'l, ij, jë, le, j', second le régole che i vëddroma sì sota. L'Italian a deuvra le paròle: il, lo, la l', i, gli, le e, dle vire, 'dcò gl', second le bin conossùe régole 'd soa gramàtica.

- Mascolin singolar -
L'artìcol ëd base për ël mascolin singolar a l'é ël, che as deuvra anans a nòm che a comenso con consonant sempia opura consonant seguìa da r, l, opura dnans al grup gn. A corispond a-peu-pré a l'artìcol italian il. A-i son d'ecession a l'usagi 'd cost artìcol, che a smìjo bastansa a le corispondente ecession an Italian. La prima 'd coste a supon l'usagi dl'artìcol lë dnans a paròle che a ancamin-o con s seguìa da consonant (s impura), dnans a paròle che a comenso con dobia consonant se la sconda a l'é nen l opura r (con quàich ecession, e as deuvra nen dnans a gn a diferensa dl'Italian). As deuvra 'dcò dnans a paròle che a comenso con s fòrta, che 'd sòlit a l'é na s seguìa da un ditongh. La corispondensa fra 'l piemontèis lë e l'italian lo a l'é evidenta ma nen completa.
Ij nòm che a comenso con vocal a ciamo l'artìcol l' apostrofà darera, che a corispond al conform italian. Na particolarità piemontèisa as arferiss a l'artìcol ël che, cand a l'é precedù da na paròla che a finiss për vocal, as trasforma ant l'artìcol 'l apostrofà anans. As trata dl'elision dla ë anterior, che a ven cambià con l'apòstrofo, e donca a venta fé atension a nen fé n'eror pitòst spantià che a buta l'apòstrofo dòp la l, ant na posission sensa sens lògich Coma esempi për l'artìcol definì mascolin singolar i foma costi sì sota:

ël gat ; ël giari ; ël subiet ; ël pluch ; ël gnòch ; ël pruché
ma
lë siass ; lë strass ; lë mnis ; lë smens
l'aso ; l'erbo ; l'amson
ël gat a sent ël giari ; ël gat a ciapa 'l giari ; ancheuj i pijo 'l tram.
e via fòrt

- Mascolin plural -
Al singolar ël a corispond ël plural ij, che a l'ha j'istesse régole d'usagi, gavà che al plural a esist nen la forma apostrofà anans che a corisponda al singolar 'l. La pronunsia 'd cost artìcol a corispond a cola 'd na sempia i, ma la grafìa ij a l'é sempe obligatòria. Ël corispondent plural ëd lë a l'é l'artìcolo jë che a l'ha j'istesse règole d'usagi. an fin, dnans a vocal as deuvra l'artìcol j' apostrofà darera. as nòta che la forma apostrofà italian-a gl' as treuva da ràir e, 'd sòlit, danans a la vocal i, mentre la forma piemontèisa j' as treuva sempe danans a qualonqhe vocal. Al plural, donca, la corispondensa con l'Italian a l'é manch strèita.
Coma esempi për l'artìcol definì mascolin plural i arportoma la forma plural dj'esempi 'd prima, da andova as nòta 'dcò l'invariansa dij nòm, an particolar coj mascolin:

ij gat ; ij giari ; ij subiet ; ij pluch ; ij gnòch ; ijpruché
ma
jë siass ; jë strass ; jë mnis ; jë smens
j'aso ; j'erbo ; j'amson
ij gat a sento ij giari ; ij gat a ciapo ij ; ancheuj a-i son torna ij tram.
e via fòrt

- Feminin singolar -
Ant ël feminin singolar la corispondensa con l'Italian a l'é motobin marcà. L'artìcol ëd base për ij nòm feminin singolar a l'é la, che a corispond al la italian, e a l'é dovrà dnans a tuti ij nòm che a comenso con consonant. Le partòle che a comenso con vocal a deuvro l'artìcol apostrofà l', ëdcò chièl corispondent a l'anàlogh l' italian. Cost a l'é coma col mascolin, e donca tant l'Italian che 'l Piemontèis a l'han almanch n'artìcol dont la forma a dipend nen dal gener. Arportoma quàich esempi d'artìcol definì feminin singolar:

la sal ; la vis ; la mostra ; la ronza
l'ània ; l'avìa ; l'eva ; l'àqua ; l'uva
e via fòrt

- Feminin plural -
La corispondensa con l'Italian a l'é manch fòrta. Ël plural ëd la a l'é l'artìcol le che a l'é conform al corispondent le italian, e a ven dovrà dnans a consonant. Dnans a vocal, anvece, an Italian bin da ràir as deuvra l'artìcol apostrofà l', mentra an Piemontèis l'artìcol dovrà dnans a vocal a l'é 'ncora j' coma al mascolin, e a ven sempe dovrà.
Coma esempi për l'artìcol definì feminin plural i arportoma la forma plural dj'esempi 'd prima:

le saj ; le vis ; le mostre ; le ronze
j'ànie ; j'avìe ; j'eve ; j'àque ; j'uve
e via fòrt

Për j'artìcoj definì a val costa tàula ricapitolativa

Art. sing.	Art. plur.	Gener	Usagi dnans a nòm che a comenso për...	Esempi	Nòte
ël	ij	masc.	consonant sempia consonant seguìa da r, l grup gn	ël pom, ij pom ël pruss, ij pruss ël gnòch, ij gnòch	dòp paròle che a finisso për vocal ël a peul dventé 'l bèive 'l vin
lë	jë	masc.	dobia consonant s fòrta	lë mnis, jë mnis lë siass, jë siass lë strass, jë strass	na s fòrta a l'é 'd sòlit seguìa da ditongh
l'	j'	masc.	vocal	l'òsto, j'òsto	n.n.
la	le	femin.	consonant	la rava, le rave	n.n.
l'	j'	femin.	vocal	l'orìja, j'orìje	n.n.

Artìcoj andefinì

Costa categorìa d'artìcoj, mach singolar, an Italian a deuvra le paròle un, uno, una, un' e për coste le régole d'usagi as conosso da la gramàtica italian-a. An Piemontèis as deuvro le paròle un, në, na, un-a, una, n', 'n.. Com a soced an Italian, nen sempe la distinsion fra artìcol e agetiv numeral a l'é bin marcà. An Piemontèis un, un-a a son ëdcò agetiv numeraj, mentre le àutre forme a son mach artìcoj.

- Mascolin -
L'artìcol andefinì mascolin ëd base, an Piemontèis, a l'é un, che a corispond a sò anàlogh italian e che as deuvra dnans a consonant con j'istesse régole e j'istesse ecession dl'artìcol definì ël. Ëdcò an cost cas, se la paròla prima a finiss con vocal, l'artìcol a peul dventé 'n apostrofà anans (tìpich piemontèis).
An tuti ij cas andova l'artìcol definì a sarìa lë, as deuvra l'artìcol andefinì në, che a corispond a la forma uno dl'Italian.
Dnans a vocal ëdcò 'l mascolin a deuvra la forma n' apostrofà darera, diferent da lòn che a suced an Italian.
I doma j'esempi sì sota coma usagi 'd cost artìcol:

un tòch ; un can ; un gnòch
në strass ; në siolòt ; në mnis
n'aso ; n'erbo ; n'ajassin
gavne 'n tòch : daje n'andi
e via fort

I notoma che ant l'ultim esempi l'artìcol a l'é precedù da paròla che a finiss con vocal, ma a l'é 'dcò dnans a paròla che a ancamin-a con vocal e donca as deuvra n'.
Parland, e dle vire scrivend, a càpita che anvece d' un as deuvra an, ma a venta arcordé che costa a l'é na preposission che a vel dì "drinta" e l'usagi a l'é nen da consejé.

- Feminin -
L'artìcol andefinì feminin ëd base, an Piemontèis, a l'é na, che a corispond a-peu-pré a l'italian una. As deuvro 'dcò le forme una, un-a (an particolar dòp consonant), contut che la sconda a sia pitòst agetiv numeral. La partìcola na com i vëddroma, a l'é 'dcò partìcola përnominal, ma a-i son nen d'ambiguità dal moment che l'artìcol a l'é socià a un nòm, mentre la partìcola a l'é socià a un verb.
Dnans a vocal as deuvra l'artìcol n' apostrofà darera, che a corispond a l'art'col italian un'
I doma j'esempi sì sota coma usagi 'd cost artìcol:

na vira ; na vira e mach un-a ; na scala ; na strà
për una vira ch'a vada
n'ània ; n'avìa ; n'àutra
ciapa na levr
e via fòrt

Për j'artìcoj definì a val sto prospét ricapitolativ

Il mascolin un as deuvra andova l'artìcol definì a sarìa ël.
Il mascolin në as deuvra andova l'artìcol definì a sarìa lë.
Il mascolin n' as deuvra andova l'artìcol definì a sarìa l'.
Il feminin na, (una, un-a) as deuvra andova l'artìcol definì a sarìa la.
Il feminin n' as deuvra andova l'artìcol definì a sarìa l'.

Preposission

Is ocupoma, an costa part, mach dle preposission che an Piemontèis a formo preposission articolà ò che an quàich manera a interagisso con l'artìcol definì. An Piemontèis le preposission articolà a son, macassia, manch che an Italian. An efét a formo preposission articolà mach (e nen sempe) le preposission:
dë, ëd, 'd, d'
a
da
su, së
La preposission an, con l'artìcol as trasforma e a dventa ant ma a resta separà da l'artìcol.
Tute j'àutre preposission a resto sempe separà da l'artìcol. Për l'usagi dle varie preposission e relative forme as armanda a la part spessìfica an sle Preposission. Për l'usagi dle preposission ant ij complement vardé la Sintassi Piemontèisa.

Preposission articolà

Dle diferente forme dla preposission dë, ëd, 'd, d', l'ùnica che a forma preposission articolà a l'é dë. Se per rason eufòniche as deuvra la forma ëd, antlora preposission e artìcol a resto separà.
A na ven-o le preposission articolà:

dë + ël	dël	dovrà coma l'artìcol ël
dë + lë	dlë	dovrà coma l'artìcol lë
dë + lë	dl'	dovrà coma l'artìcol l'
dë + ij	dij	dovrà coma l'artìcol ij
dë + jë	djë	dovrà coma l'artìcol jë
dë + j'	dj'	dovrà coma l'artìcol j'
dë + la	dla	dovrà coma l'artìcol la
dë + le	dle	dovrà coma l'artìcol le

Le preposission articolà dlë, djë, dla, dle a ven-o dovrà mach dòp paròle che a finisso con vocal, mentre se la paròla prima a finiss con consonant, e as peul nen dovré dël, dij, dl', dj' antlora preposission e artìcol a resto separà. Se però la consonant final dla paròla prima a l'é ...r, ...n, ...s, antlora as peul ëdcò dovré la preposission articolà. Antlora: ël pì bél ëd la nià, la pì bela dla nià, ël bidon ëd lë mnis, ël bidon dlë mnis.

La preposission a a forma preposission articolà mach con ij doi artìcoj mascolin ël e ij, e donca i l'avroma mach a + ël = al e a + ij = ai, mentre an tuti j'àutri cas artìcol e preposission a resto separà.

La preposission da as compòrta coma la a, e donca i l'avroma mach da + ël = dal e da + ij = dai, mentre an tuti j'àutri cas artìcol e preposission a resto separà.

La preposission su, së a forma preposission articolà a l'istessa manera che dë, ma con coste, 'd sòlit, a gionta la preposission an danans

su + ël	sël / an sël	dovrà coma l'artìcol ël
su + lë	slë / an slë	dovrà coma l'artìcol lë
su + lë	sl' / an sl'	dovrà coma l'artìcol l'
su + ij	sij / an sij	dovrà coma l'artìcol ij
su + jë	sjë / an sjë	dovrà coma l'artìcol jë
su + j'	sj' / an sj'	dovrà coma l'artìcol j'
su + la	sla / an sla	dovrà coma l'artìcol la
su + le	sle / an sle	dovrà coma l'artìcol le

Ant la tàula sì soto i doma l'ansema dle preposission articolà che a-i son an Piemontèis:

------------	------------ dë	------------ a	------------ da	------------ su së
ël	dël	al	dal	sël an sël
lë	dlë	a lë	da lë	slë an slë
la	dla	a la	da la	sla an sla
l'	dl'	a l'	da l'	sl' an slë
ij	dij	ai	dai	sij an sij
jë	djë	a jë	da jë	sjë an sjë
j'	dj'	a j'	da j'	sj' an sj'
le	dle	a le	da le	sle an sle

I proponoma costi esempi:
An sël solé, ant ij tiroj dël comò
Dal pont a la pòrta a ven con la testa ant ël capél e ij pé ant ij sòco
Ël mugg dij tòc a l'é an sël cop
Ël mani dla ramassa
Ël beucc ëd la saradura
Ël vòl dël merlo
Ël vòl ëd l'òja
Ël pòst ëd la ramassa
Ël motor ëd la nav , ël motor dla nav
J'ale dl'òja
La pieuva a bat an sij cop
La sòlita batùa an sl'aso
I arciamoma l'atension an sj'espression: antecà, ant ëcà ma as peul ëdcò dì an cà, contut che a sia nen vàire bél.

Usagi dl'apòstrofo

Da lòn che i l'oma vist sì dzora, a ven che an Piemontèis, oltra a la costuma italian-a d'apostrofé l'artìcol ò preposission che a finisso për vocal dnans a na paròla che a comensa për vocal, a-i é 'dcò n'àutra costuma. An Piemontèis as apòstrofa "anans" ëdcò n'artìcol che a comensa për ë (e l'apòstrofo a và a sò post) dòp na paròla che a finiss për vocal. Sòn a val ëdcò për l'artìcol un e për la preposission ëd. L'artìcol una a l'ha na forma na che a l'é nen apostrofà.
Dle vire, ant la scritura familial, ëdcò an, ant a ven-o apostrofà an 'n, 'nt e fin-a (pitòst sovens) d'àutre paròle che a comenso për a..., ë..., i... për fé score méj ël discors, sempe che a sia nen possìbil fé 'd confusion. Pr'esempi: noi i 'ndoma 'ncora na vira 'nt l'autin.

Mont Argentera Sempe l'Argentera d'invern, da n'àutra mira.

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997