-
Simboj fonétich
Ij nòstri scritor dla dumìnica a arduvo a sòn ël Piemontèis (e nen mach col, a basta vëdde serte publicassion scrite an Patois, an manera da fé sgiaj, con diéresi da 's për tut - ma i l'eve mai vist na diéresi an fransèis, ... e 'l Patois a je smija nen, magara mach un pòch? le lenghe as peulo nen anventé dla minuta !!!)
A propòsit, i arpetoma che 'l Piemontèis a l'é scrit da a-peu-pre 850 ani. Vèra che a l'é nen sempe stàit ëscrit a la midema manera, ma da almanch 150 ani a l'ha na grafìa che i podoma ciamé clàssica, vist che a l'é cola dovrà da ij pì avosà autor an lenga piemontèisa. E peui, vers ël 1930, sta grafìa a l'é stàita normalisà (a veul dì butà a nòrma, vis-a-dì che a son stàite butà 'd régole) e pijà da tuti coma ufissial. A l'é nen na scusa ch'a ten, cola che 'l Piemontèis gnun a lo mostra, përchè a l'é nen vèra.
-
L'alfabét piemontèis...
Arportoma l'alfabet dovrà an coste nòte për stabilì l'ordin alfabétich (vocaj an bleu):
a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, n-, o, ò, p, q, r, s, t, u, v, z.
Sì 'l ditongh eu a l'é nen considerà na vocal andipendenta, ma giusta un ditongh. Na manera 'd fé intré coma vocal sto ditongh a l'é col che doma sì sota. L'ordin alfabétich a l'é, miraco, pì piemontèis, ma manch imedià.
a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, n-, ò, eu, p, q, r, s, t, o, u, v, z.
Ant lòn ch'a ven i androma ant ij particolar dla grafìa e fonologìa piemontèise, mentre che sì, anvece, i arciamoma subit le carateristiche prinsipaj, an manera che a passo nen sota 'l nas sensa esse notà, dal moment che a son amportante. As trata dij son vocaj piemontèis e soa grafìa. A son stàit giontà 'd "file" vocaj che a fan sente la giusta pronunsia (a basta bate an sl'anliura), mach për esse sicur ëd capìsse.
La vocal e an silaba duverta (coma régola) e la vocal é con acsan aùss, a son pronunsià motobin strèite (sarà) coma an cesa - mangé
La vocal e an silaba sarà (coma régola) e la vocal è con acsan grév, a son pronunsià motobin duverte coma an persi - cafè
La vocal ë, che che a esist nen an Italian, a l'é squasi d'autut muta, ma tutun sovens a rés l'acsan tònich dla paròla (an particolar cand a ven dnans a consonant dobie). Esempi: vëdde - dësfé- për - prësté - ghëddo
La vocal ò con acsan grév, a corispond a la "o" italian-a. An piemontèis ël son "o" a l'é sempe tònich (gavà pòche ecession, e fra coste quàich termo sientìfich, com i vëddroma). Pr'esempi: tòla - sòtola - cadò .
La vocal o e la vocal ó con acsan aùss, a corispondo a la "u" italian-a. Pr'esempi: col - ronza - róndola .
Cand l'acsan tònich a tomba sla penùltima silaba e la paròla a finiss con o, costa a pija (sovens) un son a metà fra "o" ed "u". Sòn a càpita 'dcò për vàire nòm d'element chìmich, sensa che a conta andova a l'é sò acsan. Pr'esempi ossìgeno - aluminio ( ël vocabolari a consìdera cas për cas)
La vocal u a l'ha un son che a esist nen an italian, e che a corispond a la u fransèisa (che a l'é 'dcò la u piemontèisa). Pr'esempi: subrich - rumenta - un - ruso.
La vocal ò ditongh (vëdde dzora) eu a l'ha un son che a esist nen an italian, e che a corispond al ditongh eu fransèis (che a l'é 'dcò la eu piemontèisa). Pr'esempi: seuli - feu- reu - bleu.
Ant la tàula sì sota i mostroma la grafìa e la fonologìa con ij sìmboj, (a carater ASCII) dovrà dal "WWWEBSTER Dictionary" che a son bastansa internassionaj ma che a rivo da l'Inglèis. A costi i l'oma giontà quaicòs che i s-ciairima an costa tàula con lo'agiut ëd paròle italian-e, fransèise, piemontèise (e da già che i soma, ëdcò inglèise). A venta fé atension che ij sìmboj fonétich a son rapresentassion d'un son e nen litre a son scrit an verd fra bare anvertìe (\-----\) pròpi për nen che as confondo. Ij son arpresentà nen sempe a son imedià, ma i l'oma dovrà costi dal moment che da chi a l'é nen italian a son capì méj e parèj i dovroma sempe j'istessi, 'dcò ant la version inglèisa 'd coste nòte.
Tàula dij sìmboj fonétich dovrà
| Sìmboj | Dëscrission |
| \&\ | a arpresenta 'l son a, com ant l'italian casa ò 'l piemontèis aso |
| \ b, d, f, l, m, n, p, q, r, s, t \ | a arpresento dij son istess a coj dl'Italian (ij sìmboj a son istéss a le litre) |
| \ c, k \ | a arpresenta l' son \ c \ ant la paròla italian-a casa ò cola piemontèisa cà |
| \ [ch] \ | a arpresenta l' son c ant le paròle italian-e cena, cinema ò cola piemontèisa cichet opura ant la paròla inglèisa church |
| \ e \ | a arpresenta l' son dla e strèita com ant la paròla italian-a bene ò cola piemontèisa cretin |
| \ æ \ | a arpresenta l' son dla e duverta, pì che an Italian, com ant le paròle inglèise and, air opura cola piemonèisa sente o cola fransèisa verre |
| \ & \ | a arpresenta un son motobin curt dla e muta, che a smija, ma motobin pì cutr, ò a col dla paròla inglèisa sir a smija a la coa vocal che a-i và për pronunsié na consonant isolà). Son dla ë ant la paròla piemontèisa ghëddo |
| \ g \ | a arpresenta l' son dla g ant la paròla italian-a gatto, ò an cola piemontèisa gat |
| \ j \ | a arpresenta l' son dla g ant la paròla italian-a giacca ò an cola inglèisa join |
| \ i \ | a arpresenta l' son dla i ant la paròla italian-a filo ò an cola piemontèisa givo |
| \ y \ | a arpresenta l' son che a smija a la i ma pì marcà, com ant la paròla italian-a ieri opura an cola inglèisa yard ò an cola piemontèisa jon |
| \ [ng] \ | a arpresenta l' son dla n faucal che a smija al son dla paròla italian-a fango e al son final dël gerundi inglèis, com ant la paròla speaking. Otnù pronunsiand na n con la lenga ant la posission che as pronunsia la g gutural |
| \ [gn] \ | a arpresenta l' son dël grup italian gn com ant la paròla castagna, che a l'é 'dcò piemontèisa |
| \ o \ | a arpresenta l' son dla o com ant la paròla italian-a orso ò an cola piemontèisa tòch |
| \ [oe] \ | a arpresenta l' son dël ditongh eu piemontèis e fransèis, com ant la paròla feu che a l'é tant fransèisa coma piemontèisa, ò an cola piemontèisa breu |
| \ u \ | a arpresenta l' son dla u com ant la paròla italian-a uva ò an cola piemontèisa torna |
| \ [ue] \ | a arpresenta l' son dla u piemontèisa e fransèisa, com ant la paròla fransèisa sur ò an cola piemontèisa sùbit |
| \ z \ | a arpresenta l' son dla s dossa com ant la paròla italian-a rosa ò an cola piemontèisa davzin |
| \ w \ | a arpresenta l' son dla w com ant la paròla inglèisa wet, ma motobin pì curta, com ant la paròla piemontèisa uva |
I notoma sùbit che, ant ël Piemontèis clàssich, gavà d'italianism, ij grup italian sci, sce, gli, gle a esisto nen con ël son fricativ italian, e parèj ëdcò ij son dla z italian-a.
An quàich variant local dël Piemontèis, a-i son macassìa 'd son nen contnù ant ël Piemontèis clàssich. Rispét a la taula sì dzora dij son clàssich, i giontoma l'indicassion për costi son. Second n'indicassion che i l'oma arseivù, e che a no smija giusta, giontoma che 'l son "\ u \" dla pronunsia, dle vire, për la litra " v " a peul esse nen pròpi 'l son "\ u \", ma che a tira al son che, an inglèis, a l'ha la consonant " w ". Is tenìma ai branch a dovré sto simbol, con le spiegassion che a servo ant ògni cas.
Tàula dij sìmboj për ij "son locaj"
| ...Sìmbol... | Dëscrission |
| \ [^r] \ | Son coma R pronunsià con la ponta dla lenga virà an àut/darera (caraterìstich dël Monfrà) |
| \ [sh] \ | A corispond a un son sc, fòra dal Piemontèis clàssich, coma an Italian an scena (bielèis) |
| \ [zh] \ | A corispond a un son j, fòra dal Piemontèis clàssich, coma an Fransèis an jardin (bielèis) |
Ant ël cas che i dòvro costi sìmboj, i arciamroma l'atension an sël fàit che as trata 'd vocàboj particolar, con pronùnsia particolar
Fonologìa e grafìa dle litre an Piemontèis
La vocal andova a tomba l'acsan tònich a l'é precedùa da 'n apòstrofo (' - àpice -) e a ven scrita an neiret, mentre che le consonant an neiret a indico ìl son marcà dla dobia, che an Piemontèis a l'é pì ràir e manch marcà che an Italian. I arcordoma 'd nen confonde ij sìmboj gràfich dla fonìa con le litre, e che ant la simbologìa dovrà, ël son arpresentà nen sempe a corispond al son che a l'avrìa 'l sìmbol se a fussa na litra italian-a.
Batend an sla paròla piemontèisa as peul scotésse la pronunsia.
| Litra. | Usagi: | Dëscrission dla pronùnsia | Esempi |
| a | a à |
com an italian | aso \ &zu \ masnà \ m&sn'& \ |
| b | b ëbb(1) |
com an italian | bota \ but& \ sëbber \ s'&bær \ |
| c | c cc ëcc(2) ch cc- s-c |
com an italian a fin dla paròla c dossa (com inglèis church) com an italian a fin dla paròla c dura (com an inglèis block) se 'd nò com an italian ant ël còrp dla paròla c dossa seguìa da consonant son ëd s sorda seguì da c dossa |
can \ c&[ng] \ cit \ [ch]it \ contacc \ cunt'&[ch] \ lëcché \ l&k'e \(3) lëccia \ l'&[ch]& \ mach \ m&k \ cher \ kær \ bocc-rai \ bu[ch]r'&i \ s-ciapé \ s[ch]&p'e \ |
| d | d, ëdd(1) |
com an italian | dé \ d'e \ vëdde \ v'&de \ |
| e | e è é |
an sìlaba sarà e bin duverta an sìlaba duverta e bin strèita con acsan grév e bin duverta con acsan aùss e bin strèita |
mercà \ mærc'& \ pera \ p'er& \ përchè \ p&rc'æ \ mangé \ m&nj'e \ |
| ë | ë cë gë chë ghë |
A-i é nen an Italian, a smija a la e muta fransèisa(4) son davzin, ma motobin pì curt, dla vocal ant la paròla inglèisa sir A L'É NEN NA e ACENTÀ, ma na vocal për chìla L'acsan a l'é mai indicà, contut che sovens a pòrta l'acsan tònich dla paròla. Le litre c, ch, g, gh as comporto con ë coma con la e |
ël \ &l \ vërda \ v'&rd& \ s-cëtta \ s[ch]'&t& \ gëmme \ j'&me \ chërde \ k'&rde \ ghëmmo \ g'&mu \ |
| f | f(5) | com an Italian | faja \ f'&y& \ |
| g | g(5) gg gg- gh gn |
a va dapréss a le régole dla c për le forme ch'a esisto a-i son nen le fricative gli, gle com an Italian son dla g dossa a fin paròla son dla g dossa seguì da consonant son dla g gutural a fin paròla com an italian se nen a fin paròla com an italian |
gat \ g&t \ giovo \ jiuu \ magg \ m&j \ mangg-lo \ m'&njlu \ lagh \ l&g \ ghignon \ gi[gn]u[ng] \ paghé \ p&ge \ gnòch \ [gn]ok \ |
| h | h | com an italian, gavà l'usagi a fin paròla vist | mi i l'hai \ mi i l'&i \ |
| i | i ì |
com an italian | ridò \ rid'o \ finì \ fin'i \ |
| j | j | a-i é nen an Italian son coma l'inissial dla paròla inglèisa yard socià a la vocal i ij dle vire as pronunsia nen |
maja \ m'&y& \ famija \ f&m'iy& \ fija \ f'i& \ |
| l | l ëll |
com an Italian | làder \ l'&dær \ assëlla\ &s'&l& \ (6) |
| m | m ëmm(1) |
com an Italian | magna \ m'&[gn]& \
gëmme \ j'&me \ |
| n | n nn(7) ënn(1,7) |
Com an Italian se al prinsìpi 'd paròla nen abrevià con apòstrofo inissial (8). Com an Italian ant ël còrp (ò prinsìpi abrevià) 'd paròla se seguìa da vocal ò consonant dental ò palatal. Son faucal (scrit. normal) se ant ël còrp ò an prinsìpi abrevià 'd paròla a l'é seguìa da consonant gutural ò sibilà A fin paròla la n sèmpia a ìndica son faucal (vardé sota) Se nen precedùe da ë as pronunsia 'l son faucal seguì da col palatal (consonant diverse) contut che la prima n a sia nen scrìta faucal (ma as peul scrive n-n) A fin paròla nn a indica son normal, sempi (nen rinforsà). La dobia n precedùa da ë a l'ha son rinforsà e nen doi son divers. |
nas \ n&z \ pendù \ pænd'[ue] \ va 'ndaré \ v& nd&r'e \ minca \ m'i[ng]c& \ va' ncora \ v& [ng]c'ur& \ pan \ p&[ng] \ annamorà \ &[ng]n&mur'& \ an-namorà pann \ p&n \ sënner \ s'&nær \ |
| n- | n- | as pronunsia n con lenga sarà an fond dla boca (final dël gerundi inglèis) As deuvra costa litra cand la n faucal a perced na vocal (a càpita 'dcò al feminin dij nòm che al mascolin a finisso an n) |
lun-a \ l'[ue][ng]& \ bon-a \ b'u[ng]& \ (i) ven-o \ v'æ[ng]u \ |
| o | o ó |
as pronunsia coma la litra u italian-a (da ràir a pòrta l'acsan aùss) a corispond al ditongh fransèis ou (a l'é na forma srenzùa). a costa diferensa rispét a l'Italiano a toca fé atension |
ors \ urs \ orìja \ ur'iy& \ róndola \ r'undul& \ |
| ò | mach ò | A l'é 'l son dla o italian-a(9) (vardé dzora) | fòra \ f'or& \ |
| p | p ëpp(1) |
com an Italian | persi \ p'ærsi \ tëppa \ t'&p& \(10) |
| q | qu | com an Italian | quàder \ ku'&dær \ |
| r | r ërr(1) |
com an Italian | rat \ r&t \ bërra \ b'&r& \ |
| s | s ss ëss(2) s-c |
An prinsipi 'd paròla sempe s sorda se seguìa da vocal a l'é sempe s sorda cand a l'é seguìa da c, f, p, q, t a l'é sempe s dossa cand a l'é seguìa da b, d, g, l, m, n, r, v a l'é sempe s sorda dop na consonant ant ël còrp dla paròla s dossa se fra vocaj a la fin dla paròla s dolce se precedùa da vocale ant ël còrp dla paròla fra vocaj s sorda (as pronunsia nen dobia) suono della s sorda a fine parola, quando preceduto da vocale (non si pronuncia doppia) vadré litra c |
sapa \ s'&p& \ òsto \ 'ostu \ smasì \ zm&z'i \ fòrsa \ f'ors& \ reusa \ r'[oe]z& \ vas \ v&z \ cassùl \ c&s'[ue]l \ siàss \ si'&s \ vëssa \ v'&s& \ ras-cc \ r'&s[ch] \ |
| t | t ëtt(1) |
com an Italian | tòch \ t'oc \ fosëtta \ fuz'&t& \ |
| u | u ù qu |
son coma u fransèisa ant la paròla rue a peul pijé l'acsan grév e nen d'àutr (për piasì, MAI la diéresi!) dop la q as pronunsia com an Italian. ant ij ditongh andova a l'é nen tònica as pronunsia com an Italian (vardé ditongh) |
uss \ [ue]s \ grotolù \ grutul'[ue] \ quàder \ ku'&dær \ àut \ '&ut \ |
| v | v (5) | com an Italian an prinsìpi 'd paròla. ant ël còrp dla paròla, dnans a d, l, m, n, s, t, z as pronunsia coma la u italian-a dnans a le àutre consonant ò vocaj com an Italian ant ël còrp dla paròla,se a l'é intervocàlica dop o, u, a as pronunsia u an sto cas, dle vire, a son-a \w\ a la fin dla paròla, se a l'é precedùa da vocal si pronunsia u se a l'é unìa a ditongh as pronunsia com an Italian an quàich paròla a ven scrita ma nen pronunsià (o mach pen-a acenà)(11) ant j'àutri cas as pronunsia com an Italian |
vàire \ v'&ire \ gavte \ g'&ute \ povron \ puvr'u[ng] \ novod \ nu'ud \ uva \ '[ue]& \ \ '[ue]u& \ \ '[ue]w& \ cativ \ c&t'iu \ ambiavà\ &mbi&v'& \ rova \ r'u& \ gavada \ g&v'&d& \ |
| z | z ëzz |
a-i é nen un son z com an Italian as deuvra an prinsipi dla paròla ò unìa a consonant e as pronunsia s dossa a son ij cas andova na s a sarìa sorda (vardé la nota dòp, a part). |
zanzìva \ za[ng]z'iv& \ vëzzo \ v'&zu \ |
| eu | eu | Arportoma sto ditong, bele che a sia nen na litra, dal moment che a l'ha un son vocal ùnich soa pronunsia a l'é com an fransèis (pr'es. ant la paròla fransèisa feu che a l'é 'dcò piemontèisa) (për piasì, MAI diéresi për indiche sto son) |
feu \ f[oe] \ peui \ p'[oe]i \ fieuj \ fi'[oe]i \ seuli \ s'[oe]li \ |
(1) - Vardé le nòte sle consonant dobie sì sota.
(2) - Ëd sòlit la dobia c a indica c dossa (son sempi) mentre la dobia s a indica s sorda (son sempi). Cand, però, coste dobie a son precedùe da ë, antlora as comporto coma j'àutre litre.
(3) - Dovrà, ma italianism, la paròla piemontèisa a l'é: bërlichè
(4) - As treuva an silabe "colassà" e a corispond a la motobin curta vibrassion vocal che a-i và a pronunsié, pr'esempi, na l isolà. Sovens, macassìa, a serv da apògg a la vos e donca a sosten l'acsan tònich dla paròla
(5) - Ij son "rinforsà" për f, g, v a smijo nen part dla strutura lenghìstica piemontèisa.
(6) - A-i é nen l' "àudio" ma i lo butrai.
(7) - La dobia n a l'ha un comportament particolar. A peul segue la régola general dle dobie (precedùa da ë - vardé (1)-), opura a echival a la scritura: n-n. As trata an realtà dle due diverse consonant, bele che a-i sia nen ël tratin. A l'é nen, donca, na dobia consonant.
(8) - Com i vëddroma peuj, an Piemontèis vàireparòle che a ancamin-o con a, ë, cand a ven-o dòp paròle che a finisso con na vocal, a peulo perde la vocal inissial, che a ven cambià con l'apòstrofo. Sòn për rason eufòniche.
(9) - Sovens, cand le paròle che a conten-o ò a son declinàbij, coniugàbij, derivà ò derivàbij, se ant le diverse forme l'acsan tònich a cambia vocal, la ò a dventa o e a na pija 'l son (dla u italian-a).
(10)- An piemontèis as preferisso paròle coma: gentaja (gentaglia) o locussion echivalente.
(11)- L'acen ëd pronunsia a l'é na marcadura dël son dla o che a preced, ò un leger son d' o (u italiana). Dle vire la v, an costi cas, a ven nen butà. Cand la v a ven pronunsià \ u \ sovens ël son as avzin-a a col dla w inglèisa coma l'inissial dla paròla "what".
Nòta an sl'usagi ëd s, z
Le régole dàite a son an general vàlide, ma a-i son cas andova a smijrìo pà complete, cand s, z a son precedùe da consonant e seguìe da vocal. An cost cas, se la pronunsia a ciama na s sorda, la scritura a l'é sempe con na s sempia. Se la pronunsia a ciama na s dolce, an vàire paròle as deuvra la litra z, an d'àutre a resta la s sempia. Cand a-i é la z pà gnun dubi, e 'l son a l'é sempe dla s dossa: monze, sporze a l'han pronunsia \m'unze, sp'orze \. Se anvece a-i é la s che, coma régola, a dovrìa soné sempe coma s sorda, a-i son ëd paròle andova anvece a son-a pì ò manch dossa. Parèj le paròle dansé, sènsa a son-o sicura \ d&[ng]s'e, s'æ[ng]s& \, mentre pr'esempi la paròla tërsent a son-a pitòst \ t&rz'ent \ (costa a manten la "s" ëd "sent", ma la pronunsia a son-a méj con la s dossa, e sòn a giustìfica l'ecession).
A venta ten-e cont che la diferensa fra s dossa e s sorda a l'é motobin amportanta, dal moment che a peul cambié 'l significà dla paròla: basin \b&zi[ng]\ e, bassin \b&si[ng]\ a son còse bin diferente.
Nòta sle consonant dobie
I l'oma già vist le consonant dobie an Piemontèis. A l'é ciàir che 'l Piemontèis a deuvra manch consonant dobie che l'Italian. Coste peui a son motobin sovent precedùe da la vocal ë. Sì i voroma mach arciamé l'atension an sël fàit che an Piemontèis le dobie che a l'han nen anans la vocal ë a son nen vere consonant dobie, ma segn gràfich, che a stan për consonant sempie, pronunsià fòra régola.
Ij ditongh e tritongh...
I dovroma na tàula come prima, con la possibilità dë scoté la pronunsia.
| di/tri.. | Pron. | Esempi + prn. | Nòte |
| eu | \ [oe] \ | beu \ b[oe] \ | Son vocal ùnich, coma già vist. |
| ua uà |
\ u& \ | quàder \ cu'&dær \ | As deuvra quasi mach dop la q. Pronunsia com an Italian. L'acsan a venta nen che a casca an sla u. A-i é 'dcò n'usagi con g com an risguard con pronunsia istessa, contut che a sia ràir pr'esempi as treuva guardé, com italianism, opura goardé sempe con istessa pronunsia, ma sovens ël grup (italian) gua, goa as trasla an va. Pì giust: vardé Cand ua, uà a son fàus ditongh, antlora la pronunsia dla u a l'é piemontèisa. Es. sbaruà a deriva da sbaruvà e as pronunsia \ sb&r[ue]'& \ |
| ùa | \ [ue]& \ | bùa \ b'[ue]& \ | Cand la u a l'é acentà, la pronunsia a l'é sempe piemontèisa |
| ue uè |
\ ue \ | guèra \ gu'ær& \ | Le régole a son cole dij ditongh ua, uà. Sovens a son sostituì dai ditongh oe, oè. Ëdcò an cost cas ij fàus ditongh a seguo le régole generaj |
| ùe | \ [ue]e \ | bùe \ b'[ue]e \ | Coma dzora. Cand la u a l'é acentà, la pronunsia a l'é sempe piemontèisa |
| oa oà |
\ ua \ | soa \ s'u& \ | Régole normaj dla pronunsia piemontèisa |
| ao ào |
\ &u \ | càod \k&ud\ | Arportoma sto ditongh giusta arcordand la Bagna Càoda |
| au | \ &u \ | causset \ a&us'æt \ | A echival a col ëd prima, an cost cas ël son dla u a l'é coma col italian ma mach cand la u a l'é nen acentà. Quàich paròla a deuvra au, e d'àutre ao. |
| aù | \ &[ue] \ | aùss \ &[ue]s \ | Cand la u a l'é acentà, la pronunsia a l'é sempe piemontèisa |
| iài | \ i'&i \ | piàit \ pi'&t \ | Esempi 'd tritongh. Gnun-e particolarità |
| iao | \ iau \ | miaolé \ mi&ul'e \ | Esempi 'd tritongh. Régole normaj dla pronunsia piemontèisa |
Acsan e tratin
An piemontèis, gavà la litra ë che i l'oma vist ch'a l'é na litra da 's për chìla e nen na e acentà, as deuvro nen la diéresi, l'acsan circonfless, la tilde e la sedija, ma as deuvro mach l'acsan grév, l'acsan aùss e 'l tratin. A propòsit dël tratin peui, i notoma che la litra n-a l'ha nen un trat d'union ma a l'é 'l sìmbol ëd na litra da 's për chìla.
L'acsan aùss as deuvra mach an sla litra e cand ch'a l'abia son strèit, e an quàich cas an sla litra o për ël son dla u italian-a acentà.
L'acsan grév as deuvra an tuti j'àutri cas d'acentassion. Ëdcò sì i notoma che la litra ò a l'é 'l sìmbol ëd na litra da 's për chìla, bele che sempe a sia pròpi su sta litra che a tomba l'acsan tònich dla paròla (rason për ch'as deuvra sto sìmbol). Ant le paròle che a derivo da coste paròle, se l'acsan a tomba da n'àutra part, antlora la ò as trasforma ant na o e la pronunsia a passa da \o\ a \u\. Pr'esempi robé as pronunsia \ rub'e \ mentre mi i ròbo as les \ mi i robu \
Natural che l'acsan a ven nen sempe indicà an sle paròle (com an Italian) dal moment che a l'é nen necessari se le paròle a stan ant le régole generaj d'acentassion e pronunsia. Vardoma cand a venta indichélo:
- Se la paròla a finiss për vocal acentà a venta indichélo parlé, cafè, sburdì, piassà, e via fort.
- Coma régola l'acsan a tomba an sl'ùltima vocal dle paròle che a finisso con consonant e an sla penultima vocal dle paròle che a finisso con vocal. Se l'acsan a tomba fòra 'd costa régola, antlora a venta indichélo véder, sùbit , quàder, e via fòrt.
- As ìndica sempe an sle paròle sglissante (cole che a l'han l'acsan an sla tersùltima vocal) (se a-i son nen 'd confusion, dle vire "as dësmentia", ma as dovrìa nen fésse) régola, róndola, stiribàcola, e via fòrt.
- As indica an sël ditongh èi cand la e a l'é duverta coma pronunsia: mèis, fransèis e via fòrt, ma a venta però che a corisponda a l'acsan tònich: franseisin-a as lassa sensa l'acsan, che a tomba an sla penùltima vocal.
- An sle ecession dël son dla e për indichéje (a l'é nen obligatòri, ma a venta che a-i sio nen confusion) lét amèra, guèra, ciadél e via fòrt, ma a propòsit dla final an ...el, an cost cas la e a l'é sempe strèita (coma régola) e donca a farìa nen da manca.
- Për distingue fra paròle istesse con significà diferent: fra (congiunsion) opura frà (religios).
- Noi i lo marcoma 'dcò an sl'anfinì dij verb che a l'àbio tacà la partìcola përnominal, ma a-i na sarìa nen da manca.
- As marca, 'd sòlit, anvece an sle finai an ...ìa con l'acsan an sla ì: sarìa, dovrìa, e via fòrt
Gavà për scrive la litra n- andova i l'oma vist che a l'é na part dël sìmbol e nen un trat d'union, ël tratin as deuvra, ant un prim cas, për unì l'adverb ëd leu sì, là, lì al nòm ò agetiv ò përnòm che a l'han danans, coma an:
cost piàt-sì
col-lì e col-là ma nen sto-sì
e via fòrt
As deuvra peui con ij përnòm personaj anterogativ (nen obligatòri)
còs diom-ne?, còs fas-to?, seurtran-ne 'ncora?
Ma l'usagi pì amportant a l'é con le diferente forme dle partìcole përnominaj, dont i doma quàich esempi:
a-i andova i a l'é adverb ëd leu a-i son
a-j andova j a l'é përnom personal a-j dis = gli dice
i-i andova la prima i a l'é përnom personal (1^ pers.) i-i vado
i-j andova la prima i a l'é përnom personal (1^ pers.) i-j lo diso
s'a na veul ancora fej-ne dj'àutre, vist che a serv nen avèj-j-ne fàite pòche
A sta mira na curiosità istrutiva: consideroma le quatr forme: ai, a-i, a-j, aj. La prima a l'é na preposission articolà, la sconda (con locativ) i l'oma vistla, la tersa (con përnòm) i l'oma vistla, la quarta a va bin për la bagna càuda.
-
D'àutre particolarità 'd pronunsia e grafìa
- Ël përnòm përsonal verbal i (1^ përs. sing. e plur., 2^ përs. plur.) dle vide as sent pronunsié coma se a fussa \e\. sòn a càpita ant l'àrea turinèisa.
- An Piemontèis a esist ël mecanism dla "pròstesi vocàlica". Cand na paròla che a ancamin-a con na "s impura" (vis-a-dì na "s" seguìa da consonant) a l'é precedùa da na paròla che a finiss për consonant, antlora a gionta na ë inissial. Sòn as aplica 'dcò a paròle che a ancamin-o për grup consonàntich coma fn, opura mn. Pr'esempi:
n'aso strach, 'n caval ëstrach, trè fnoj, set ëfnoj
Mont Argentera La ponta dl'Argentera d'invern.