-
Le declinassion latin-e.
La prima declinassion latin-a
(puella, puellae, puella, puellam, puella, puella --- puellae, puellarum, puellis, puellas, puellae, puellis) a comprend:
1) - vàire nòm sostantiv feminin (absentia, bucca, cera, ...)
2) - ël feminin ëd vàire nòm sostantiv con ij doi gener (lupa, famula, ...)
3) - ël feminin ëd vàire nòm agetiv (bona, nova, ...)
4) - pòchi nòm sostantiv mascolin ò invariant (auriga, nauta, athleta ...)
An Italian, cand coste paròle a l'han un corispondent dirét arcavà da l'istessa radis (limitomse a le paròle comun-e) a son feminin se e cand le corispondente paròle latin-e a son feminin-e, opura a son mascolin ò invariant se le corispondente latin-e a lo son. A manten-o tute la desinensa ...a (nominativ) al singolar, mentre al plural a dòvro la ...e (derivassion direta dl' "...ae" dël nominativ plural latin) se a son feminin-e opura la ...i se a son mascolin-e. (pr'esempi: assenza, assenze -- bocca, bocche, -- nuova, nuove, ma astronauta, astronauti mentre da atleta i l'oma atlete fomne e atleti mas-cc).
An Fransèis, ant j'istesse condission, ëd sòlit la a dël singolar latin a dventa na e muta (che a l'é an efét, nen pròpi muta ma squàsi). An costi cas, ël Fransèis, coma 'd sòlit, a fà 'l plural giontand na ...s (la gionta 'd na consonant për fé 'l plural as treuva 'dcò ant le lenghe dël Nòrd Euròpa: ...s (Inglèis), ...n(alman), ...r(svedèis), e via fòrt). Antlora: absence, absences -- bouche, bouches -- bonne, bonnes coma consegoensa dla manera 'd fé 'l plural, se un nòm a l'é invariant ant ij doi gener al singolar a 'l l'é 'dcò al plural.
An Piemontèis le còse a son davzin a l'Italian, e as deuvra la desinensa ...a për ël singolar e la desinensa ...e për ël plural. A-i é però na diferensa se 'l nòm sostantiv a l'é mascolin. an cost cas al plural a manten la desinensa a. I l'oma donca: assensa, assense -- sira, sire -- bon-a, bon-e -- neuva, neuve ma i l'oma l'astronàuta, j'asrtonàuta -- l'atleta, le atlete, j'atleta.
La sconda declinassion latin-a
(lupus, lupi, lupo, lupum, lupe, lupo --- lupi, luporum, lupis, lupos, lupi, lupis
bellum, belli, bello, bellum, bellum, bello --- bella, bellorum, bellis, bella, bella, bellis
puer, pueri, puero, puerum, puer, puero --- pueri, puerorum, pueris, pueros, pueri, pueris) a comprend:
1) - vàire nòm sostantiv mascolin e neutr (populus, exemplum, liber, ...)
2) - ël mascolin ëd vàire sostantiv con ij doe gener (lupus, famulus, ...)
3) - ël mascolin ëd vàire agetiv (bonus, bonum -- novus, novum ...)
4) - quàich sostantiv feminin (an latin) ëd sità, region e d'erbo (Aegyptus, Corynthus, cabasus, humus ...)
An Italian, cand coste paròle a l'han, com prima, un corispondent dirét arcavà da l'istessa radis, coste a son mascolin-e, forafìa për ij nòm ëd sità, che a resto feminin. Ste paròle a pijo la desinensa ...o për ël singolar, e la ...i për ël plural (a corispondo a dativ/ablativ singolar e nominativ plural). Antlora i l'oma: lupo, lupi --- nuovo, nuovi --- popolo, popoli --- esempio, esempi ma Corinto è bella.
An Fransèis, ant j'istesse condission, an quàich cas la desinensa, ant ël singolar, a casca, mentre an d'àutri cas a dventa ...e e 'l nòm ëd sòlit a manten l' gener mascolin. Coma prima, 'l Fransèis a fà 'l plural giontand na ...s, contut che con particolar terminassion a-i sìo d'ecession. Antlora i l'oma: peuple, peuples --- livre, livres --- loup, loups --- bon, bons --- exemple, exemples.
Ël Piemontèis, an cost cas a l'é pì davzin al Fransèis, e a perd la desinensa. Na part dij nòm sostantiv mascolin piemontèis, dle forme mascolin-e dij nòm con doi gener e dij nòm agetiv, a deriva da la sconda declinassion latin-a con cost mecanism. Ël plural piemontèis, però, as oten modificand la desinensa. Dal moment che an costi nòm la desinensa a-i é nen, a arzulta che bon-a part dij nòm mascolin piemontèis a son invariant rispét al nùmer. Pì an general, ij nòm sostantiv e agetiv mascolin piemontèis a tiro sempe a esse anvariant al plural (le ecession a son indicà an Gramàtica, pì anans). Antlora i l'oma: ël pòpol, ij pòpoj (esempi d'ecession) --- l'esempi, j'esempi --- ël bon, ij bon --- ël luv, ij luv --- ël neuv, ij neuv. St'invariansa a l'é caraterìstica dël Piemontèis.
Ant la tersa declinassion latin-a
... a-i son vàire cas ëd nòm sostantiv e agetiv dij trè gener. I arportoma nen tute le forme possìbij ëd declinassion, ma mach quàich esempi:
miles, militis, militi, militem, miles, milite, --- milites, militum, militibus, milites, milites, militibus
caput, capitis, capiti, caput, caput, capite, --- capita, capitum, capitibus, capita, capita, capitibus
turris, turris, turri, turrim, torris, turri, --- turres, turrium, turribus, turres, turres, turribus.. I l'oma:
1) - sostantiv mascolin, feminin e neutr (miles, canis, panis, caput, radix, nox, lac, veritas, libertas, sanitas, pater, ambitio, ...)
2) - agetiv con forme diferente për ij trè gener (acer, acris, acre -- saluber, salubris, salubre (ma për cost ëdcò salubris, salubre) ...)
3) - agetiv con forma diferenta për ël neutr (dulcis, dulce; equalis, equale; aeternalis, aeternale; annualis, annuale; ...)
4) - agetivi con forma ùnica për ij trè gener (dives; vetus; constans, diligens, ...)
An Italian la tersa declinassion a l'é la sors, ëd sòlit, dle paròle (sostantiv e agetiv), che a finisso con ...e. Costa terminassion a l'é cola dël nominativ neutr dj'agetiv a doe seurtìe, ma a smija che për la derivassion a sìa pì significativ consideré l'acusativ singolar, coma për le radis. Sta terminassion a ven generà da le paròle latin-e dla tersa declinassion che a finisso, al nominativ singolar, con ...er ; ...is, ma la régola a l'é nen general. N'àutra terminassion italian-a generà da costa declinassion a l'é la ...à acentà, che a ven da la terminassion latin-a ...as dël nominativ singolar. A-i son peui pòche terminassion derivà che a fan ...o.
An Italian la terminassion an ...e a l'é 'd sòlit invariant rispét al gener (cand ij doi gener a esisto), con ël plural an ...i, mentre la terminassion an ...à a l'é invariant rispét al nùmer. Antlora i l'oma: cane, cani --- pane, pani --- capo, capi --- radice, radici --- notte, notti --- latte, (...), la verità, le verità --- la libertà, le libertà --- la sanità, le sanità --- padre, padri --- un posto salubre, i posti salubri, una stanza salubre, le stanze salubri --- il dolce, i dolci, la dolce metà, le dolci metà --- e via fòrt.
An Fransèis i notoma, prima 'd tut, coma gionta a lòn ch'i l'oma dit sì dzora për ël plural, che la tersa declinassion latin-a a l'ha 'l nominativ plural an ...s e che 'dcò sòn a peul esse stàit ël pont ëd partensa dël plural fransèis (e sicura për ël plural spagneul, ma sì andoma fòra camp). An general le paròle fransèise derivà da costa declinassion a perdo la desinensa (arferendse a l'acusativ singolar latin). Ëdcò sì, da la terminassion latin-a ...as dël nominativ singolar, a ven la terminassion ...é con acsan acut. Ël feminin, andova as aplica, a deuvra la régola dla gionta dla ...e. Për féla curta i l'oma: chien, chiens --- pain, pains --- nuit, niuts --- lait, (...) --- verité, liberté, sanité --- doux, douse, doux douses --- annuel, annuelle, annuels, annuelles --- constant, constante, constants, constantes --- e via fòrt. As nòta che la ...s dël plural fransèis, se a l'é nen an "liason" con la paròla dòp, a ven nen, an pràtica, pronunsià.
Ël Piemontèis, ëdcò an cost cas a l'é pì davzin al Fransèis, e a continoa a segue soa manèra d'invariansa al plural. Ler forme mascolin-e a perdo la desinensa e a son, coma base, invariant rispét al nùmer (le ecession i-j vëddroma an Gramàtica). Ij sostantiv feminin a seguo l'istessa régola. Le forme feminin-e dle paròle con ij doi gener a pijo an pratica semper na ...a final e a la cambio ant na ...e al plural. La terminassion latin-a ...as dël nominativ singolar a produv, coma an Italian, la terminassion ...à. Notoma, macassìa, che l'usagi dle terminassion piemontèise a, à a smija da davzin a l'usagi dle terminassion fransèise e, é, pì che l'usagi italian. Antlora i l'oma: ël can, ij can --- ël pan, ij pan --- ël cap, ij cap --- la radis, le radis --- la neuit, le neuit --- ël doss, la dossa, ij doss, le dosse --- la vrità, le vrità e via fòrt.
La quàrta declinassion latin-a
(manus, manus, manui (manu), manum, manus, manu --- manus, manuum, manibus, manus, manus, manibus
genu, genus, genu, genu, genu, genu --- genua, genuum, genibus, genua, genua, genibus) a comprend:
1) - sostantiv mascolin e feminin che a seguo la prima forma (spiritus, versus, manus, domus) 2) - sostantiv neutr che a seguo la sconda forma (cornu, genu) An Italian la derivassion diréta dai nòm mascolin e feminin latin a va dapress a lòn ch'i l'oma vist për la sconda declinassion, e le terminassion dovrà a son la ...o për ël singolar e la ...i për ël plural. Macassìa a l'é anteressant noté che mano feminin-a an Latin, a resta feminin-a an Italian, contut che a deuvra desinense mascolin-e. An pì, le derivassion dal neutr, mascolin-e al singolar, al plural a l'han, ëd sòlit, doi gener che a deuvro, al mascolin la desinensa ...i sòlita, mentre al feminin a manten-o la desinensa ...a dël neurt plural latin. Donca i l'oma: la mano, le mani --- lo spirito, gli spiriti --- il corno, i corni, le corna --- il ginocchio, i ginocchi, le ginocchia. e via fòrt.
An Fransèis a esisto nòm feminin che a finisso për consonant e donca a stupiss nen che main a sìa feminin-a. La derivassion a l'é coma cola dij sostantiv dla sconda declinassion e i l'oma: main, mains --- esprit, esprits --- la corne, les cornes --- genou, genoux.. I notoma che corne a l'ha pijà na forma feminin-a, fòrse dal plural latin (ij còrno, ant ël mond dle béstie nostran-e a viagio sempe an cobia).
Ël Piemontèis, ancora na vira a va dapréss da davzin al Fransèis (gavà che pë ël plural), e a àplica lòn che i l'oma vist për la sconda declinassion: la man, le man --- lë spirit, j'ëspirit --- ël vers, ij vers --- ël còrno, ij còrno --- ël ginoj, ij ginoj. I notoma che 'l plural ëd còrno a l'é sempe còrno, contut che la terminassion al singolar a sìa ...o e che man a càmbia nen al plural beleché a sia un nòm feminin.
Ant la quinta declinassion latin-a
(dies, diei, diei, diem, dies, die --- dies, dierum, diebus, dies, dies, diebus) a son comprèis:
1) - Sostantiv feminin (res, fides, spes)
2) - Dies e meridies dovrà 'dcò coma mascolin
An Italian la derivassion direta da fides a pòrta a fede, fedi coma për la tersa declinassion, ma da spes a deriva speranza, speranze che a l'é nen vàire direta, mentre pì direta a l'é speme, spemi che a l'é torma coma për la tersa declinassion. As nòta che da costa declinassion a derivo nen vàire paròle.
An Fransèis la derivassion a l'é nen vàire direta, an foi e espoir, ma a-i é 'dcò esperance, esperances che a l'ha avù na derivassion coma për l'Italian.
Ël Piemontèis, an cost cas, a va dapréss ëd pì a l'Italian: i l'oma fé, speransa.
An conclusion
I disoma sùbit che an Italian, da le sinch declinassion latin-e a derivo tre "classe" 'd sostantiv e agetiv.
La prima a comprend ij nòm e j'agetiv che a l'han ël singolar an "...a" e 'l plural an "...i" se a son mascolin-e e an "...e" se a son feminin-e.
La sconda a comprend ij nòm e j'agetiv mascolin (ëd sòlit) che a l'han ël singolar an "...o" e 'l plural an "...i", e ij nòm con diferensa 'd gener fra ij doi nùmer, con singolar mascolin a "...o" e plural feminin an "...a".
La tersa a comprend ij nòm e agetiv sia mascolin che feminin ò ch'a cambio nen e che a fan ël singolar an "...e" e 'l plural an "...i"
La prima classe a deriva da la prima declinassion latin-a e da na part dla quinta declinassion latin-a, la sconda classe a deriva da la sconda e da la quarta declinassion latin-a e la tersa classe a deriva da la tersa e da na part dla quinta declinassion latin-a. As capiss che a tut sto schema a-i son vàire ecession. Ël passagi da mascolin a feminin, për nòm con ij doi gener e j'agetiv, a veul sovens dì cambié la classe.
Vorend serché n'ëschematism dë sto tipo për ël Piemontèis, as peul andividué na prima classe, che a conten ij nòm e agetiv che a finisso an "...a" al singolar. Se costi a son feminin, al plural a finisso con "...e", ma se a son mascolin ël plural a resta nen cambià e la terminassion a l'é 'ncora "...a". Ëdcò la proveniensa 'd coste paròle a l'ha diferense rispét a l'Italian, an particolar a propòsit ëd vàire forme feminin-e dj'agetiv che a rivo da la tersa declinassion, che an Italian a stan ant la tersa classe mentre an Piemontèis a passo ant la prima.
Për tuti j'àutri nòm e agetiv la terminassion a peul esse an vocal, vocal acentà, consonant tant për nòm e forme mascolin-e coma feminin-e e la régola a l'é sempe cola dël nen cambié al plural. A-i son d'ecession dont la prinsipal a l'é cola ch'a rësgoarda ij nòm ch'a finisso con la consonant "...l" al singolar, che a fan ël plural cambiand costa ant na "...j".
Donca l'ëschema italian a l'é nenvàire seguì.
Ël Fransèis a perd nen le forme pluraj coma 'l Piemontèis. La final "...e" fransèisa a l'é fàcil (na nen sempe) che a ìndica 'l feminin singolar (al plural "...es"). La "...s" final dël plural fransèis sovens a l'é muta, e sòn a pòrta la forma oral dël Fransèis a avzinésse al Piemontèis. Ëdcò për ël Fransèis a-i son motobin d'ecession.
