A podrģa vnijne fņra quaicņs ëd curios, con quąich ghëddo vąlid, ma fņrse ordinari për l'espert dël mesté. As trata donca d'osservassion da pijé coma personaj, su cņse magara amprendłe mal, con quąich arpetission ëd cņse gią dite, con gnun-a intension ëd "mostré", butą a disposission ëd chi a l'ąbia veuja 'd lesje.
-
Achit
-
... tecnicament ...
Parčj, pr'esempi, la parņla latin-a velum a l'ha prodovł an italian velo, che an Piemontčis as dis coefa. As trata 'd sicur ëd na diferensa grņssa, ma ... la parņla piemontčisa a ven da l'Arabo keifia, e sņn a veul nen dģ che 'l Piemontčis a l'é na lenga neoąraba, e an pģ la cņsa a dis gnente su un diferent mecanism ëd derivassion dal Latin. Anvece la parņla latin-a formicam, che an Italian a dventa formica e an Piemontčis a dventa furmģa, ansema a j'ąutre parņle dl'istess tipo, a dis che la consonant "C" dë stopura intervocal dla parņla latin-a as conserva ant la parņla italian-a e a tomba ant la parņla piemontčisa. Cost a l'é un dij critéri 'd distinsion fra ij doi grup, contut che le doe parņle a sio squasi istesse. Sģ sota i vëddroma d'ąutri dë sti critéri, parland dla rčis dle parņle piemontčise.
Comsessģa le diferense a son nen mach lessicąj, ma 'dcņ gramaticaj e sintątiche. Coste diferense as noto a parte da la manéra 'd fé le negassion, ai përnņm përsonaj verbaj e anterogativ, fin-a a la diferenta manera 'd costruve la frase, a la posission diferenta dle partģcole përnominaj e al diferent usagi dle preposission ant ij complement, e 'dcņ dij complement midem.
-
Diferente parņle për un concét sol
I l'oma dit che sņn a suced ëdcņ al Piemontčis, an particolar për lņn ch'a rësgoarda diferent nņm për l'istessa cņsa. Antlora:
la galin-a da quąich part (monfrą), as ciama 'dcņ la galin-na
la blëssa da quąich part (bielčis), as ciama 'dcņ la blëtsa
l'aqua da vąire part (squasi daspërtut) as ciama 'dcņ l'eva
ël cusòt as ciama parčj quąsi daspërtut, ma nen ant ël monfrą (gavą Ajan) andova a-j diso ël sicòt
Fra le manére 'd dģ e le metąfore, peui, a-i é mach da serne:
L'arzultą 'd bela bčivua (pą d'aqua e gnanca d'eva) a peul esse (daspërtut) na sbòrgna, na cioca, na piomba, n'ambiavà
Tute coste forme a son tute forme giuste piemontčise. As trata 'd "sinņnim" che dle vire a son nen conossł giusta përchč i soma nen vąire costumą a lese e scrive an piemontčis, e përchč 'l Piemontčis i l'oma nen studialo a scņla (andova a l'é praticament "proibģ").
-
Na curiositą
A na prima uciada a l'é słbit evident che, coma média, le parņle piemontčise a conten-o manch fonéma 'd cole italian-e (vis-a-dģ che a son pģ curte). N'ąutra particolaritą dle parņle piemontčise a l'é che, sempe coma média, a-i é la tendensa a fé tombé le vocaj ąton-e, e sņn a pņrta a grup ëd consonant che an Italian (e 'dcņ an Fransčis) a son nen comun. Sņn a l'é an particolar acentuą dal fąit che an Piemontčis a-i é la vocal ë (e muta o semi-muta), che a esist nen an Italian (a smija a cola fransčisa ma a l'é dovrą an manera diferenta), e che sovens a pņrta l'acsan tņnich dla parņla, contut che as senta squasi nen e che, an pģ, sovens as treuva fra grup ëd consonant.
Parņle pģ curte:
Giusta quąich esempi:
Latin: pediculus --> Italian: pidocchio --> Fransčis: pou --> Piemontčis: poj.
Latin: feniculus --> Italian: finocchio --> Fransčis: fenouil --> Piemontčis: fnoj.
Latin: pedem --> Italian: piede --> Fransčis --> pied -->Piemontčis: pé
Latin: focus --> Italian: fuoco --> Fransčis --> feu -->Piemontčis: feu
Sņn a l'é včra 'dcņ për vąire parņle che, an Piemontčis, a derivo nen an manera direta dal Latin:
Latin: parvulus --> Italian: piccolo --> Fransčis: petit --> Piemontčis: cit.
Italian: cavolo --> Piemontčis: cņj.
Grup ëd consonant:
Giusta quąich esempi 'dcņ sģ:
pentnëtta ; a tornran ; i marcc-rai ; lvą
Vardoma la sconda parņla "tornran", che an italian a corispond a torneranno. Rispét a litalian, an piemontčis a son drocą doe vocaj nen tņniche e un-a dle doe "n". La prima parņla, pentnëtta, e parņle coma chërse, a përmëtto 'd sotlinié, l'usagi 'l pģ comun dla ė (e muta). Costa, 'd sņlit a preced na "vera" dobia consonant opura un grup ëd consonant, e, an barba a soa curtëssa, sovens a pņrta l'acsan tņnich dla parņla (costa a l'é na paerticolaritą tuta piemontčisa). I l'oma dit na "vera" dobia consonant përchč cc, gg, ss, nn, se a son nen precedłe da ė, a son mach sģmboj grąfich che a ģndico la giusta pronunsia 'd sempie c, g, s, n, com i vëddroma ant la session Grafģa e Fonologģa dël Piemontčis..
Consonant dobie
Se i pijoma an considerassion le parņle piemontčise, fransčise e italian-e che a l'abio na radis comun-a latin-a, e che a l'abio prodovł, an Italian, parņle con na consonant dobia, i trovoma fra j'ąutre, coste sģ:
Latin: noctem --> Italian: notte --> Fransčis: nuit --> Piemontčis: neuit.
Latin: lactem --> Italian: latte --> Fransčis: lait --> Piemontčis: lait.
Latin: factum --> Italian: fatto --> Fransčis: fait --> Piemontčis: fait.
An general i podoma dģ che a-i é na régola, nen rčida, 'd derivassion dal Latin che a dis che 'l grup CT fra vocaj dle parņle latin-e as trasforma an Italian an TT, mentre che tant an Fransčis coma an Piemontčis as trasforma an IT. An Fransčis e an Piemontčis, peui, le pronunsie a son diferente. Mentre 'l grup a l'é sors ëd dobia consonant an Italian, a 'l l'é nen an Piemontčis.
Un mecanism che a jë smija a l'é col dël grup latin PT. Pr'esempi:
Latin: septem ) --> Italian: sette --> Fransčis: sept --> Piemontčis: set.
An cost cas a-i é 'dcņ diferensa fra Fransčis e Piemontčis.
N'ąutra sors ëd consonant dobie an Italian a l'é dąita da le parņle che gią an Latin a l'avģo consonant dobie. Coste parņle, an Piemontčis a perdo la dobia, coma:
Latin: error --> Italian: errore --> Fransčis: erreur --> Piemontčis: eror.
Latin: currere --> Italian: correre --> Fransčis: courir --> Piemontčis: core.
An cost cas a-i é 'dcņ diferensa fra Fransčis e Piemontčis, ma l'Fransčis dle vire a manten la dobia.
La preposission latin-a AD a l'é motobin dovrą për derivé verb compņst (ad + verb prinsipal = verb compņst derivą, coma: ad + petere = adpetere e 'dcņ ad + vocare = advocare e via fņrt). Për costi verb, e la parņle che a na derivo, an italian, se 'l verb prinsipal a comensa për consonant, costa as randobia, mentre a tomba la "d" dla preposission "ad". Parčj, dal supin advocatum an Italian as deriva avvocato, dal supin adpetitum an Italian as deriva appetito, e via fņrt. An costi cas ël Piemontčis a cancéla mach la "d" dla preposission "ad", ma a randobia nen la consonant ch'a ven dņp. Antlora i l'oma avocat, aptit, etc.
L'istess mecanism a s'aplica ai verb latin compņst da la preposission AB pģ un verb prinsipal, e a le corispondente parņle derivą. Sģ i podoma vëdde na particolaritą dla grafģa piemontčisa. Ël Latin ab + solvere a dventa, an Italian assolvere andova la B ëd AB a ven eliminą e la S as randobia. An Fransčis la parņla a l'é absoudre andova la costrussion latin-a a ven nen cambią. An Piemontčis, la parņla a l'é scrita assolve andova, tut słbit, as dirģa che a sia segoģa la costrussion italian-a. Sņn a l'é nen včra. IAn efét la SS, an cost cas an Piemontčis, a l'é nen na vera dobia, ma un simbol grąfich che a indica na S sempia pronunsią sorda contut che a sia fra vocaj (vëdde Fonologģa e grafģa).
Con tut sņn, se as osserva 'l vocabolari piemontčis, as treuvo parņle che a conten-o 'd vere consonant dobie. Caste perņ a l'han na particolaritą: la consonant che a ven an efét pronunsią dobia a l'é sempe precedła da la vocal ė che, contut che a sia pen-a aceną, a pņrta l'acsan tņnich dla parņla. A l'é fącil rendse cont che la consonant a l'é dobia për rason eufņniche. Donca, pr'esempi i l'oma fosėtta ; sėnner ; sėbber ; Mėssa, e via fņrt.
-
D'ąutre "régole ëd derivassion"
I l'oma vist sģ dzora le parņle latin-e che a conten-o 'l grup CT, che an Piemontčis e Fransčis a dventa IT e an Italian TT.
Sģ i giontoma giusta n'ąutr paire d'esempi:
Latin: tectum --> Italian: tetto --> Piemontčis: tčit.
Latin: unctum --> Italian: unto --> Piemontčis: óit.
I l'oma 'dcņ vist le parņle latin-e che a conten-o 'l grup PT che an Piemontčis as arduv a T mentre an Italian a dventa TT.
Vardoma adéss le parņle latin-e che a conten-o 'l grup CL:
Latin: clavis --> Italian: chiave --> Fransčis: clef --> Piemontčis ciav.
Latin: clamare --> Italian: chiamare --> Fransčis: (parņla derivą) clameur (an Fransčis "ciamé" a l'é "appeler") --> Piemontčis: ciamé.
Latin: ecclesia --> Italian: chiesa --> Fransčis: eglise --> Piemontčis: césa.
Latin: clarus --> Italian: chiaro --> Fransčis: clair -> Piemontčis: ciair.
e cole che a conten-o 'l grup GL:
Latin: glanda --> Italian: ghianda --> Fransčis: glande --> Piemontčis: gianda .
Latin: glacies --> Italian: ghiaccio --> Fransčis: glace --> Piemontčis: giassa.
Coste rčgola a diso che ij grup latin CL, GL, an Italian a dvento c, g, guturaj, perdend la l, an Fransčis a cambio nen, an Piemontčis a dvento c, g, palataj, perdend la l. Për na definission pģ bon-a dij son ëd coste parņle vëdde "Fonologģa e Grafģa".
N'ąautra régola, dl'istess tipo, a dis che ij grup latin ci, ce, gi, ge, a tiro a resté an Italian, mentre an Piemontčis a ven-o assibilą e a dvento s, z. An Fransčis a tiro a resté ant la scritura, ma 'd sņlit a ven-o pronunsią coma an Piemontčis, o an manera che a jë smija motobin. Pr'esempi:
Latin: legere --> Italian: leggere --> Fransčis: lire --> Piemontčis: lese.
Latin: regere --> Italian: reggere --> Fransčis: regir --> Piemontčis: rese.
Latin: cera--> Italian: cera --> Fransčis: cire --> Piemontčis: sira (ël Fransčis a l'ha pron. quąai istessa a la parņla Piemontčisa).
Latin: gingivia --> Italian: gengiva --> Fransčis: gencive -> Piemontčis: zanziva.
N'ąutra régola 'd derivassion andova Piemontčis e Fransčis a son diferent da l'Italian as arferiss al grup fąit da L + consonant, (pģ che tut LT,). An Italian ël grup as manten, mentre an Piemontčis la L a ven ëd sņlit vocalisą:
Latin: altum --> Italian: alto --> Piemontčis: ąut.
Latin: saltum --> Italian: salto --> Piemontčis: sąut.
Latin: dulcem --> Italian: dolce --> Piemontčis: doss.
An Piemontčis ij son italian "fricativ" sci, sce, gli, gle, a esisto nen, e a ven-o sostituģ dai son s e j (vëdde Fonologģa). La litra "j" peui, as treuva motobin sovent andova, ant le corispondente parņle fransčise a-i é la "l-mouillé", con l'istessa pronunsia. Parčj i l'oma:
Italian: scivolare --> Piemontčissghié
Italian: scienza --> Piemontčis siensa
Italian: maglia --> Piemontčis maja (i notoma la l-mouillé dël Fransčis maille).
Da łltim, an Piemontčis a esisto nen ij son italian dla z, che a son sostituģ da la s dossa, ņ sonņra .
-
Sudivision dle lenghe neolatin-e
Gią quąich part ëd lņn ch'i l'oma vist a fą part ëd coste rčgole, che as arferisso a le trasformassion che 'l Latin a l'ha avł e nen a l'influensa d'ąutre lenghe. N'autr ctireri a l'é la modificassion dle parņle latin-e che a conten-o le consonant C, T, P "oclusģve" fra vocaj. Coste, ant le lenghe dël grup oriental, ëd sņlit as manten-o, mentre a ven-o eliminą ņ vocalisą ant ij lengagi dël grup ossidental. Pr'esempi:
Latin: aprilem --> Italian: aprile --> Fransčis: avril --> Piemontčis: avril.
Latin: apiculam --> Italian: ape --> Fransčis: abeille --> Piemontčis: avija.
Latin: cicadam --> Italian: cicala --> Fransčis: cigale --> Piemontčis: siala.
Latin: amicam --> Italian: amica --> Fransčis: amie --> Piemontčis: amģa.
Latin: digitalem --> Italian: ditale --> Fransčis: dé --> Piemontčis: dial.
Latin: formicam --> Italian: formica --> Fransčis: fourmģ --> Piemontčis: furmģa.
Latin: rotam --> Italian: ruota --> Fransčis: roue --> Piemontčis: roa.
Latin: focum --> Italian: fuoco --> Fransčis: feu --> Piemontčis: feu.
Ancora n'ąutr criteri a l'é dąit dal fąit che la final an s dle parņle latin-e a spariss d'autut ant ël grup oriental, mentre as manten almanch an part ant ël grup ossidental. Costa s final a esist nen an Italian, mentre an Piemontčis a l'é mantnła an vąire cas, dont i arportoma quąich esempi:
+ Sconda përson-a singolar ëd tuti ij verb al futur sempi:
Latin: laudabis --> Italian: loderai --> Piemontčis: it laudras
+ Sconda përson-a singolar dël present indicativ dj'ausiliar e 'd quąich verb iregolar:
Latin: tu es --> Italian: tu sei --> Piemontčis: it ses.
Latin: tu habes --> Italian: tu hai --> Piemontčis: it l'has.
Latin: tu facis --> Italian: tu fai --> Piemontčis: it fas.
+ Sconda përson-a singolar, sempe, con ij përnņm përsonaj anterogativ (vëdde Gramątica):
Italian: cosa facevi? --> Piemontčis: cņs fasies-to?
Italian: cosa faresti? --> Piemontčis: cņs fariës-to?
Italian: cosa vuoi? --> Piemontčis: cņs veus-to?
+ La sconda përson-a singolar ëd tuti ij verb an tuti ij temp e meud a peul an manera giusta, gionté na "s", e donca i l'oma:
Latin: tu is --> Italian: tu vai --> Piemontčis: it vade, ma anche it vades.
Latin: tu laudas --> Italian: tu lodi --> Piemontčis: ti it ląude, ma anche ti it ląudes.
Latin: tu laudabas ---> Italian: tu lodavi ---> Piemontčis: ti it laudaves
Ant le zone dël Salussčis e Pignareulčis costa a l'é la manera comun-a 'd fé la sconda përson-a singolar dij verb.
+ E ancora an d'ąutri cas.
A-i son nen mach coste régole e quaicņs i l'oma vist a propņsit dle régole 'd derivassion. Vëddroma dņp le diferense coma Gramątica e Sintassi. Adess i doma n'uciada a la composission dël Lessich dël Piemontčis.
-
Parņle derivą dal Latin
Parņle latin-e condividłe con l'Italian
As trata 'd parņle latin-e che a son nen stąite modificą, e che a son restą tant an Piemontčis coma an Italian. Për coste parņle sovens ël Piemontčis a l'ha 'd sinņnim d'ąutra derivassion. Esempi:
Latin: aquila --> Italian: aquila --> Piemontčis: aquila, ma 'dcņ: ņja, aghģa.
Latin: memoria --> Italian: memoria --> Piemontčis: memņria.
Latin: bestia --> Italian: bestia --> Piemontčis: bestia.ma 'dcņ: bčs-cia.
Parņle latin-e dël Piemontčis, che a son stąite modificą an Italian
As trata 'd parņle latin-e che an Piemontčis a son nen stąite modificą (magara mach almanch për la pronunsia, dal moment che a venta ten-e present la Fonologģa piemontčisa e la giusta pronunsia dla litra "o"), mentre an Italian a l'han avł 'd variassion. Esempi
Latin: aqua --> Italian: acqua --> Piemontčis: aqua ma 'dcņ eva.
Latin: vidua --> Italian: vedova --> Piemontčis: vidoa (pronunsią prņpi coma ël Latin "vidua" ).
Latin: magister --> Italian: maestro --> Piemontčis: magister.
Latin: miser --> Italian: misero --> Piemontčis: mģser.
Latin: culpa --> Italian: colpa --> Piemontčis: colpa (pronunsią prņpi coma ël Latin "culpa" ).
Parole latin-e modificą an Piemontčis (radis dle parņle latin-e)
A son parņle latin-e modificą second lë stil piemontčis. La parņla a l'é la radis ëd cola latin-a, mentre la desinensa a l'é stąita scancelą. Arferendse a l'acusativ latin, i arportoma costi esempi, andova a val l'osservassion che i l'oma fąit prima a propņsit ëd pronunsia:
Latin: can-em --> Italian: cane --> Piemontčis: can.
Latin: pan-em --> Italian: pane --> Piemontčis: pan.
Latin: fen-um --> Italian: fieno --> Piemontčis: fen.
Latin: vulp-em --> Italian: volpe --> Piemontčis: volp (pronunsią prņpi coma ël Latin "vulp-").
Latin: urs-um --> Italian: orso --> Piemontčis: ors (pronunsią prņpi coma ël Latin "urs-").
A fan ancora part d'ësto grup quąich parņla andova la radis latin-a a l'é 'ncora stąita scursą, second lë stil piemontčis gią vist. Esempi:
Latin: ped-em --> Italian: piede --> Piemontčis: pé.
Latin: prat-um --> Italian: prato --> Piemontčis: prą.
Radis latin-e pģ modificą an Piemontese
Vąire parņle latin-e a l'han avł, an Piemontčis modģfiche ant la radis che a fan noté le rčgole 'd derivassion che i l'oma vist. Dle vire ste modģfiche a son nen vąire grņsse, dle vire a son pģ marcą. Për ël prim cas (modģfiche cite) i doma costi esempi:
Latin: arbor --> Piemontčis: erbo (Italian: albero).
Latin: currere --> Piemontčis: core (pronunsią coma 'n eventual Latin "cure") --> (Italian: correre).
Latin: radicem --> Piemontčis: radis (ma 'dcņ: reis) --> (Italian: radice).
Për lë scond cas (modģfiche grņsse) i doma costi esempi:
Latin: caligarium --> Piemontčis: calié --> (Italian: calzolaio).
Latin: frictare --> Piemontčis: fėrté --> (Italian: sfregare).
Latin: digitum --> Piemontčis: dil --> (Italian: dito).
Latin: exclaudere --> Piemontčis: s-ciņde --> (Italian: schiudersi).
Latin: pediculum --> Piemontčis: poj --> (Italian: pidocchio).
Latin: celloriam --> Piemontčis: slņira --> (Italian: aratro).
An cost grup a-i son parņle che an Piemontčis e an Italian a son motobin diferente, contut che a derivo da l'istessa parņla latin-a, dal moment che a son stąite derivą con régole diferente.
-
Parņle davzin-e al Fransčis
Parņle dal Fransčis ņ condividłe con ël Fransčis
Dal Fransčis a rivo 'd sicur le vocaj piemontčise "u" e "eu", ma nen tute le parņle istesse ņ che a së smģjo a rivo dabon dal Fransčis, dal moment che vąire a son sicura ëd derivassion autņnoma, con n'arzultą identich ņ quąsi. Dle parņle che a derivo da Oltralp quaidun-a a l'é stąita modificą motobin an Piemontčis, d'ąutre manch. Esempi:
Fransčis: crayon --> Piemontčis: crajon --> Italian: matita.
Fransčis: travail --> Piemontčis: travaj --> Italian: lavoro.
Fransčis: travailler (lavorare) --> Piemontčis: travajé --> Italian: matita.
Fransčis: soigner --> Piemontčis: soagné --> Italian: curare.
Fransčis: ą la plus vite --> Piemontčis: a la pluvit --> Italian: velocemente, senza cura.
Fransčis: berger --> Piemontčis: bėrgé --> Italian: pastore.
Fransčis: félure --> Piemontčis: filura --> Italian: fessura.
Fransčis: dommage --> Piemontčis: darmagi --> Italian: peccato -disapponto.
Fransčis: rejouissance --> Piemontčis: argioissansa --> Italian: felicitą.
Fransčis: papillon --> Piemontčis: parpajon --> Italian: farfalla.
Peui i arcordoma le desinense dij verb a l'anfinģ. La desinensa Fransčisa -er për la prima coniugassion a ven pronunsią precis coma la corispondenta desinensa dla prima coniugassion piemontčisa -é. Autertant a cąpita për j'ąutre doe coniugassion piemontčise. (Relative a prima, sconda e quarta fransčise).
A-i son peui d'ąutre parņle che a son-o istesse al Fransčis, ņ a na son idčntiche, ma che a l'han comsessģa na derivassion autņnoma. Sģ quąich esempi:
Piemontčis: euj a l'é pronunsią coma ël Fransčis: oeil --> Italian: occhio.
Piemontčis: cheur a l'é pronunsią coma ël Fransčis: coeur --> Italian: cuore.
Piemontčis: feu a l'é pronunsią coma ël Fransčis: feu --> Italian: fuoco.
Piemontčis: amor a l'é pronunsią coma ël Fransčis: amour --> Italian: amore.
Piemontčis: seur a l'é pronunsią coma ël Fransčis: soeur --> Italian: suora, sorella.
Piemontčis: tajé a l'é pronunsią coma ël Fransčis: tailler --> Italian: tagliare.
Piemontčis: parčj a l'é pronunsią coma ël Fransčis: pareil --> Italian: cosģ.
Piemontčis: avril a l'é pronunsią coma ël Fransčis: avril --> Italian: aprile.
Piemontčis: crié a l'é pronunsią coma ël Fransčis: crier --> Italian: gridare..
An pģ, a-i son parņle che an Piemontčis e an Fransčis as ëscrivo a l'istessa manera ma a son pronunsią an manera diferenta. Pr'esempi:
Piemontčis: lait a l'é pronunsią divers dal Fransčis: lait --> Italian: latte.
Piemontčis: dont a l'é pronunsią divers dal Fransčis: dont --> Italian: di cui.
Piemontčis: fait a l'é pronunsią divers dal Fransčis: fait --> Italian: fatto.
Peui a-i son parņle che a ven-o dal Fransčis arcąich, che an Piemontčis a son ës sņlit dovrą, ma a son pģ nen dovrą an Fransčis. Fra coste:
Piemontčis: locé dal véj Fransčis: lochier --> Italian: traballare.
Piemontčis: giajet dal véj Fransčis: jayet --> Italian: perlina di vetro.
Piemontčis: antruché dal véj Fransčis: truc --> Italian: P.: urtare, F.: urto.
Piemontčis: sgiaj dal véj Provensal: esglai --> Italian: spavento, ribrezzo.
A-i son peui 'ncora 'd parņle piemontčise che a son pģ davzin al véj Fransčis che a col modern, coma pr'esempi:
Piemontese: tasté dal véj Fransčis: taster (adéss: tāter).
Piemontese: stagera dal véj Fransčis: estagčre (adéss: étagere).
An fin i arportoma dle parņle piemontčise che a l'han doe "version", un-a che a smija a la parņla fransčisa e l'ąutra che a smģja a la parņla italian-a (costa sconda a l'é vnłita 'd sņlit dņp dla prima ant ël temp). Pr'esempi:
papé e carta --> an Fransčis: papier , an Italian: carta.
marjé e maridé --> an Fransčis: marier , an Italian: maritare.
mariagi e matrimņni --> an Fransčis: mariage , an Italian: matrimonio.
arsņrt e mņla --> an Fransčis: ressort , an Italian: molla.
mojen e manera --> an Fransčis: moyen , an Italian: maniera.
Parņle che a ven-o da la Provensa, Delfiną, Savņja, Borgņgna
La lenga d'Oc, provensal, a l'ha 'd sicur avł na fņrta influensa an Piemont. Ancora ancheuj a l'é la "lenga 'd confin" parlą ant le valade alpin-e, con quąich diferensa an passand da Sud a Nņrd, da la Provensa al Delfiną a la Savņja.
I notoma coma prim pont che le desinense piemontčise an -aire (dle vire -ajre) a son d'orģgin provensal, e a corispondo a la desinensa latin-a -ator. Arportoma quąich parņla piemontčisa, che a riva dal Provensal e che a deuvra sta desinensa:
Piemontčis: mangiąire dal Provensal: manijaire , an Italian: mangione.
Piemontčis: paciocąire dal Provensal: pachoucaire , an Italian: pasticcione.
Piemontčis: preciąire dal Provensal: prechaire , an Italian: predicatore.
A-i son peui 'dcņ d'ąutre parņle piemontčise che a deuvro la desinensa provensal su radis nen provensal, coma:
Piemontčis: rapaciąire da la parņla: rapacé , an Italian, rispetivament (ladruncolo, ladro da strapazzo), (rubare, rubacchiare).
N'ąutra desinensa provensal a l'é -eta, dovrą për ël diminuitiv e 'l carëssativ, al pņst ëd cola piemontčisa -ëtta. Pr'esempi la viņla (fior), al carëssativ a peul fé violeta a la "provensal", opura violëtta a la "piemontese" (atension: a son tuti doi termo piemontčis).
Sģ sota i doma quąich esempi 'd derivassion da lenghe e dialet d'Oltralp nen fransčis:
Piemontčis: ajassin da la Provensa: agacin , an Italian: callo (dei piedi).
Piemontčis: gioch da la Provensa: jouc , an Italian: pollaio.
Piemontčis: bragalé da la Provensa: bradalą> , an Italian: strillare.
Piemontčis: greuja da la Provensa: grueyo , an Italian: guscio.
Piemontčis: giari dal Delfiną: jarri , an Italian: topo.
Piemontčis: pro da la Savņja: prou , an Italian: abbastanza, a sufficienza.
Piemontčis: gariņt da la Savņja: garyo , an Italian: pomo d'Adamo.
Piemontčis: malsuą da la Borgņgna: mal soig , an Italian: in pena.
Adverb d'origin fransčisa
An Piemontčis a-i é na série d'adverb piją dal Fransčis, e passa ant l'usagi comun, scrit con grafģa piemontčisa:
dosman , an Italian: dolcemente.
vreman , an Italian: veramente.
maleureusman , an Italian: sfortunatamente.
notaman , an Italian: segnatamente.
vitman , an Italian: velocemente
I notoma che për cost łltim a esist nen un corispondent fransčis e an piemontčis a l'é stąit derivą analogģa.
-
Parņle d'ąutra orģgin
Parņle che a ven-o da l'Italian e sņ dialet
A-i é un grup ëd parņle che a ven da l'Italian, ņ méj, da quąich dialet italian. Quaidun-a a l'é nen cambią an Piemontčis, d'ąutre a son stąite adatą al Piemontčis second j'istesse régole 'd derivassion dal Latin. Për coste parņle, sovens, a-i son sinņnim d'ąutra derivassion. I arportoma prima quąich parņla nen modificą:
ma
mai
scarpa
sempre, ma an Piemontčis ëdcņ sempe, semper (sempe a l'é la pģ dovrą).
sģ (afermassion), ma an Piemontčis ëdcņ é, ņi, eui.
e peui quąich parņla "adatą" al Piemontčis (avčj sempe present la pronunsia piemontčisa - vëdde Fonolgia e grafia - ):
Italian: scatola, Piemontčis: scątola (a cambia la pronłnsia)
Italian: invece, Piemontčis: anvece
Italian: saccoccia, Piemontčis: sacņcia
Italian: dichiarazione, Piemontčis: diciara
Italian: risentire, Piemontčis: arsente
Italian: spaurire, Piemontčis: sbaruvé
Parņle pre-indoeuropenghe, seltiche, germąniche, ispąniche, ąrabe
Fra le parņle d'orģgin la pģ lontan-a (oltra 3000 agn fą) i l'oma, pr'esempi, coste:
Piemontčis: verna --> an Italian: ontano
Piemontčis: brich --> an Italian: collina.
Piemontčis: such --> an Italian: ceppo.
An Piemontčis a-i son ancora 'd parņle che a ven-o dal Sčltich, e nen mach topņnim. A son nen vąire, ma a l'han na granda amportansa stņrica, dal moment che a l'han ij sņ 2500 agn almanch. Ant la lenga sčltica l'aqua a l'era ciamą dur. Da son ij nņm dij doi fium Dņra (Bąltea e Ripąria). Ant ël lengagi comun minca cors d'aqua a ven sovens ciamą "dņjra". N'ąutr termo sčltich për l'aqua a l'era bial. Ij cit rģ ņ canaj a son ciamą, an Piemontčis, bialera.
A ven fącil na costion: com fas-to a savčj che 3000 agn fą as disģa parčj, se a coj temp gnun a scrivģa gnente?
Un critéri che a përmëtt d'arconosse se na parņla a l'é d'origin (butoma) sčltica, a l'é che costa as artreuva ant le diferente lenghe che a son stąite influensą dai Selt, e via fņrt përd'ąutri antich lengagi, fin-a a cand a son comensą ij prim segn d'ëscritura. Natural che dle vire a resto 'd cņse nen ciąire e discussion, ma la siensa a l'ha fąit fé grņssi progréss ëdcņ an costi camp. Sģ dapréss quąich esempi 'd parņle Selt - Galiche:
Piemontčis: crin --> Sčltich: cruina, grein (Italian: maiale, Fransčis: cochon).
Piemontčis: crņch --> Sčltich: crog --> germanico: krok (Italian: uncino, chiavistello).
Piemontčis: bren --> Gąlich, Provensal, Ispanich e véj Fransčis: bran --> Bréton: brann (Italian: crusca).
Piemontčis: dru --> Sčltich: dru, drut (Italian: fertile).
Da costa parņla a l'é derivą ël Piemontčis: drugia. La parņla latin-a a l'era: fimus, da costa 'l Fransčis: fumier (Italian: letame, concime).
Piemontčis: galaverna --> Sčltich: galerne, gwalarn (vent frčid).
Piemontčis: balma --> Sčltich: balmen (ąuta rņca).
E vąire d'ąutre. Le parņle Piemontčise d'orģgin germąnica (teutņnica) a son rivą an Piemont durant j'invasion barbąriche, ma 'dcņ dņp, portą dai soldą, nemis ņ aleą second le vire. Fra coste i arcordoma:
Piemontčis: barba --> Latin: pairuus, avunculus, Italian: zio, Fransčis: oncle; a ven dal longobard: bas.
Piemontčis: trafen --> Latin: fermitus, rumor, tumultus --> Italian: rumore, baccano --> Fransčis: bruit; a ven dal germąnich: treffen (bataja).
Piemontčis: tņta --> Latin: puella --> Italian: signorina, Fransčis: mademoiselle; a ven dal germąnich: Tochter (fiëtta).
e via fņrt.
Le parņle Piemontčise d'orģgin spagneula a son nen vąire, e a son stąite portą dai soldą che pģ 'd na vira a son vnłit a fé la gučra an Piemont. Fra coste:
Piemontčis: borich --> Latin: asinus --> Italian: asino --> Fransčis: āne; a ven da lë Spagneul: burro (che a soa vira a ven da l'Arab).
Piemontčis: creada --> Italian: fantesca; a ven da lë Spagneul: criada.
Piemontčis: lun-es --> Italian: lunedģ; a ven da lë Spagneul: lunes.
il Piemontčis: ajdemģ a ven da lë Spagneul: ay de mi.
e via fņrt.
Parņle piemontčise d'orģgin ąraba:
Piemontčis: coefa --> Latin: velum --> Italian: velo --> Fransčis: veil; a ven da l'Arab: keifa.
Piemontčis: fąuda --> Latin: gremium --> Italian: grembo --> Fransčis: giron; a ven da l'Arab: fodhal.
Notoma che la fruta che an Italian as ësciama "susina", an Piemontčis as ësciama "ramassin", che al'é a-peu-pré 'l nņm ąrab dë sta fruta.
E via fņrt.
