-
La coniugassion dij verb.
-are - laudare = prima coniugassion (a) -ére - monére = sconda coniugassion (e longa) -ere - légere = terza coniugassion (e curta) -ire - audire = quarta coniugassion (i) Mach n'ausiliar "esse" = "esse" (com an Piemontčis) che a ven dovrŕ për le forme passive e deponente (ëdcň an costě cas manch che ant le lenghe derivŕ). An Italian e an Piemontčis coste quat coniugassion a son dventŕ tre. An Italian a smija ciŕir che sconda e tersa coniugassion latin-e a l'han prodovů la sconda copniugassion italian-a contut che vŕire verb a l'ŕbio cambiŕ coniugassion "migrand" vers j'ŕutre. Sňn a l'é manch imediŕ ma a l'é autertant včra an Piemontčis. Tute e tre le lenghe che i stoma vardand a l'han dëmostrŕ n'evolussion vers l'usagi 'd doi verb ausiliar, che a ven-o dovrŕ pě ň manch a l'istessa manera, e tute e tre le lenghe a l'ha svilupŕ un meud condissional che an Latin a-i era nen. L'ůnica variassion ch'as nňta al'é che an Piemontčis a l'é sparě l'usagi del passŕ lontan e trapassŕ lontan, a parte da pě ň manch sentsinquanta ani fŕ. An realitŕ costi passŕ a-i son e a fan part dla lenga e a peulo esse dovrŕ, ma a ven-o, an pratica nen dovrŕ. Costa eliminassion a l'é capitŕ sensa l'influensa d'ŕutre lenghe (Italian ň Fransčis), contut che 'dcň ant ël Fransčis parlŕ 'l passŕ lontan as deuvra motobin pňch ň bele gnente.
Le terminassion dl'anfině, për le tre coniugassion (an Italian a son ...are, ...ere, ...ire), an Piemontčis a son dventŕ:
-é - mangé = prima coniugassion (e con acent aůss - strčita)
-e - bčive = sconda coniugassion (e nen acentŕ - strčita)
-ě - fině = tersa coniugassion (i con acent grév)
Ij verb ausiliar a son "esse" e "avej" (aveje)
Ël Fransčis a l'ha mantnů quat coniugassion dont le terminassion a son:
-er - manger = prima coniugazione (pě 'd 4000 verb, 3 iregolar. Dŕita la pronunsia fransčisa, la terminassion a son-a coma për la prima coniugassion piemontčisa).
-ir - finir (partissipi. present an "...issant") = sconda coniugassion (300 reg., 100 irreg. Data la pronuncia francese, la terminazione suona come per la terza coniugazione piemontese)
-oir - recevoir = tersa coniugassion (fŕita da pňchi verb (na quaranten-a), quasi tuti iregolar)
-re - prendre = quarta coniugassion (a-peu-pré 300 verb, vŕire iregolar. Dŕita la pronunsia fransčisa, as avzin-a a la sconda coniugassion piemontčisa)
Ij verb ausiliar a son "être" = esse e "avoir" = avej.
Quŕich considerassion e quŕich esempi
I podoma osservé che, ant la derivassion dij verb latin, dle vire 'l significŕ dij verb derivŕ a cambia pě ň manch ant le lenghe derivŕ, rispét a col ch'a l'avěa an partensa.
Pijoma 'l verb latin "clamare (1a coniug.) dont ël significŕ a l'é crijé. An Italian a deriva 'l verb "chiamare" dont ël significŕ a l'é diferent da col ëd partensa, contut che a sia pě ň manch derivŕbil. An Piemontčis a deriva 'l verb "ciamé" che a comprend ij doi significŕ italian ëd "chiamare" e "chiedere", tuti doi diferent dal significŕ dël verb latin ëd partensa. An Latin as deuvra 'l verb "appellare" për "ciamé" ant ël sens ëd dé un nňm, nominé. Ël Fransčis a l'ha pijŕ 'l verb derivŕ "appeler" con significŕ "ciamé" ant ël sens dl'Italian "chiamare", mentre ant ël sens dl'Italian "chiedere" a deuvra 'l verb "demander". Ëdcň an Italian a-i é un verb "domandare" ant ël sens piemontčis ëd "fé domande". An Piemontčis a-i é 'dcň un verb "domandé", ma a l'é pitňst un franseisism ň n'italianism. An Latin, për "ciamé" as deuvra 'dcň "vocare" che a l'ha nen portŕ a d'ŕutri verb ant le lenghe derivŕ (gavŕ quŕich espression poética), ma con ij sň compňst, a l'ha originŕ vŕire d'ŕutre parňle.
Ël verb latin "laudare" (= laudé) a l'ha prodovů, an Italian "lodare" che a l'ha tut ël significŕ 'd partensa, an Fransčis a l'ha prodovů "louer" e an Piemontčis "laudé" che a l'han tuti l'istess significŕ latin.
Son a dëmostra coma dle vire la dierivassion a sia direta, e dle vire pitňst arlamŕ, e coma le diferente lenghe a l'abio dovrŕ significŕ diferent fra 'd lor e da col dël verb original latin. Dle vire peui an quŕich lenga, la parňla a deriva da n'ŕutra sors, e nen dal Latin.
Consideroma adéss ij verb latin "mončre, suadčre, reprehéndere" e la locussion "consilium dare". I notoma sůbit che da l'usagi latin a ven che suadčre e persuadere a l'han un diferent significŕ. Ël prim a esprim l'assion d' "agě për convince", lë scond a esprim l'assion d' "rivé a convince". Ël verb latin "convincere" a esist, e sň significŕ a l'é fňrse pě specialisŕ (second lňn che a na sŕ chi a scriv) e a dis "convince con na dëmostrassion" (nen për fňrsa matemŕtica ň lňgica). Dal verb monére (an Latin l'acent a l'é diferent, ma ij carŕter html a peulo nen fé 'd pě) an Italian a deriva 'l verb "ammonire" (a cŕmbia la coniugassion), che a esprim l'istess significŕ, e a derivo 'dcň parňle coma "ammonimento, monito, etc.". L'Italian a deuvra peui ij verb "riprendere, consigliare, convincere". An Piemontčis da "monére" a deriva "amoně", pňch dovrŕ. An Fransčis a-i é nen un verb corispondent, e per amoně a deuvra ij verb "conseiller, reprendre" e per riprendere, consigliare, convincere.l valor "convince" a deuvra "convaincre". Ël Piemontčis a deuvra "arpijé, amoně" opura "consčjé" (ma pě sovens "dé (ël) consčj (ëd)) për ij valor italian "riprendere, ammonire, consigliare" e a deuvra "convince" con ël valor italian ëd "convincere"
An Italian a esist "suadere" dovrŕ quasi coma "persuadere", ma pě ant ël sens ëd "convince con le bon-e manere" e a l'é pě che tut dovrŕ 'l partissipi present "suadente" coma agetiv. Ant ël Fransčis corent sto significŕ a l'é dŕit dal partissipi passŕ "persuadé" mentre 'l verb a l'é nen dovrŕ (as deuvra "convaincre"). An Piemontčis coste forme a-i son nen se nen coma franseisism ň italianism da nen dovré.
Le desinense e ij temp ant ij verb
Na vos verbal latin-a (pr'esempi "laudabamus = i laudavo) as divid an tre part: 1) - ël tema (part nen variŕbil che a-i derivo tuti ij temp: lauda-bamus), 2) - ël sufiss temporal (che a caraterisa 'l temp dël verb: lauda-ba-mus). 3) - la desinensa (che a caraterisa la përson-a: lauda-ba-mus).
As ës-ciama seurtěa dël verb l'ansema dl'ůltima vocal dël tema, 'l sufiss temporal e la desinensa. Lňn ch'a ven prima as ciama radis (laud-abamus). Ant ij verb latin as parla 'dcň dël tema dij temp, e la coniugassion as basa su doi tema fondamentaj: ël tema dl'assion nen finěa (tema dël present) e 'l tema dl'assion finěa (tema dël përfét). A costi as gionta 'l tema dël supin. Un verb latin (regolar) a ven donca defině da sň "paraděgma" che a conten la prima përson-a singolar dël present indicativ, la desinensa dla sconda përson-a dl'istess temp, la prima përson-a singolar dël përfét (passŕ lontan), ël supin e l'anfině present; pr'esempi laudo, ---as, laudavi, laudatum, laudare..
Ël tema dël present as oten gavand a l'anfině la desinensa "...re" (opura "...ere" për la tersa coniugassion).
A serv a formé: Indicativ present, impërfét, futur sempi ; Congiuntiv present, impërfét ; Imperativ present, futur ; Gerundi ; Gerundiv.
Ël tema dël përfét as oten gavand a la prima përson-a singolar dël përfét indicativ la desinensa "...i".
A serv a formé: Indicativ përfét, pichepërfét, futur anterior ; Congiuntiv përfét, pichepërfét ; Anfině përfét.
Ël tema dël supin as oten gavand a cost-sě la desinensa "...um"
A serv a formé: Supn ativ, passiv ; Partissipi futur, përfét ; Anfině futur ativ, futur passiv.
Dal moment che le lenghe che i stoma vardand a son neolatin-e, is ëspetoma 'd trové quŕich segn ëd costi mecanism an sň verb. I notoma sůbit che:
- 1) - Le tre lenghe a l'han giontŕ vŕire forme 'd passŕ davzin, con l'usagi 'd doi ausiliar ëdcň ant le forme ative.
- 2) - Passagi (donca) da pichepërfét a trapassŕ (temp compňst)
- 3) - Le tre lenghe a l'han giontŕ 'l meud Condissional (che an Latin a-i é nen).
- 4) - Ij meud ampërsonaj a son pě limitŕ
- 5) - Ël Piemontčis a l'ha perdů, ant l'usagi comun, le forme dël përfét (passŕ e trapassŕ lontan).
- 6) - Ël Piemontčis a deuvra, sempe sociŕ al verb, ij përnňm përsonaj verbaj
A la fin i notoma che le desinense përsonaj latin-e a son istesse për la quat coniugassion. Is limitoma a Indicativ e Congiuntiv, coste a son:
| përson-e | Indic. e Cong. Ativ meno përfét. Indic. |
Indic. e Cong. Passiv | Përfét. Indic. Ativ |
| 1^ përs. sing. | -o opp. -m | -r | -i |
| 2^ përs. sing. | -s | -ris opp. -re | sti |
| 3^ përs. sing. | -t | -tur | -t |
| 1^ përs. plur. | -mus | -mur | -mus |
| 2^ përs. plur. | -tis | -mini | -stis |
| 3^ përs. plur. | -nt | -ntur | -erunt opura. -ere |
Ancora na nňta: ant la prima përson-a singolar dël present Indicativ, la desinensa përsonal o a sostituiss l'ůltima vocal dël tema. (ant la tersa coniugassion no, dal moment che 'l tema a finiss për consonant).
Vardoma cňs a ven fňra
Për avčj un paragon omogeni (e për nen féla trňp longa), i semplificoma sůbit ël problema an considerand mach ël tema dl'assion nen finěa dal moment che col dl'assion finěa as deuvra nen ant ël Piemontčis clŕssich - modern, mentre ij temp compňst e passiv a mostro nen grňsse diferense. I consideroma peui ij verb che a peulo esse arportŕ a le tre coniugassion piemontčise, për arzolve 'l problema dle quat coniugassion fransčise. Is limitoma peui ai verb regolar.
Verb dla prima coniugassion ant le tre lenghe: (ital.) lodare ; (frans.) louer ; (piem.) laudé.
Ij relativ tema d'anteresse a son: (ital.) lod- ; (frans.) lou- ; (piem.) laud-.
Për ël meud Indicativ:
Desinense përsonaj për ël present (sňlit ordin) italian-e o, i, a, iamo, ate, ano
Desinense përsonaj për ël present (sňlit ordin) fransčise e, es, e, ons, ez, ent
Desinense përsonaj për ël present (sňlit ordin) piemontčise o, e, a, oma, e, o
Ël sufiss temporal dël present a l'é nul për tute e trč le lenghe
Për ël temp impërfét, tant an Italian coma an Piemontčis ël sufiss temporal a l'é "...av...". L'Italian a deuvra j'istesse desinense përsonaj dël present con mach n'ecession a la prima përson-a plural andova da "...iamo" as passa a "...amo", mentre an Piemontčis le ecession a son doe e a cambio le desinense dle prime përson-e singolar e plural, con la série :a, e, a, o, e, o. An Fransčis lë schema a l'é pitňst cambiŕ, e as riva nen a avčj un sufiss temporal ůnich; ël verb a dventa: lou-ais, lou-ais, lou-ait, lou-ions, lou-iez, lou-ient.
Ëdcň për ël futur sempi lë schema a l'é seguě mach na part. An Italian ël sufiss temporal a l'é sensŕutr "...er...", ma a cambio torna le desinense përsonaj, dont la sequenza a dventa ň, ai, ŕ, emo, ete, anno. Ëdcň an Fransčis as peul trové un sufiss temporal, che a l'é "...er..." com an Italian, ma 'dcň sě a cŕmbia la sequensa dle desinense përsonaj, che a dventa ai, as, a, ons, ez, ont. An Piemontčis ël sufiss temporal as arduv a "...r..." (a ven cancelŕ la "e" nen tňnica), mentre al singolar la sequensa dle desinense a coincid con cola fransčisa, al plural a cambnia 'ncora e a dventa ai, as, a, oma, eve, an.
Për ël meud Congiuntiv:
Ël Piemontčis, an cost meud, a va dapréss a lë schema latin. Al temp present ël sufiss temporal a l'é nul e al temp impërfét ël sufiss temporal a l'é "...čiss.... Le desinense përsonaj a son, për ij doi temp a, e, a, o, e, o.
L'Italian a va nen dapress a lë schema latin dal moment che al present (sufiss temporal nul) le desinense përsonaj a son i, i, i, iamo, iate, ino. A l'impërfét ël sufiss temporal a dovrěa esse "...ass...", ma a dventa "...as..." a la sconda përson-a plural e la sequensa dle desinense përsonaj a cŕmbia 'ncora e a dventa i, i, e, imo, te, ero.
An Fransčis as va dapréss a lë schema com an Piemontčis, ma a-i é n'ecession. Ël sufiss temporal dël present a l'é nul e col dl'impërfét a l'é "...ass...". Le desinense përsonaj a son č: e, es, e, ions, iez, ient.. A la tersa përson-a singolar dl'impërfét la vos verbal as oten giontand al tema la desinensa "...ât.
I arsumoma lňn che i l'oma dit ant la tŕula sě sota.
| Latin --------------------- | Italian --------------------- | Fransčis --------------------- | Piemontčis --------------------- | |
| Indicativ present | laud - o lauda - s lauda - t lauda - mus lauda - tis lauda - nt | lod - o lod - i lod - a lod - iamo lod - ate lod - ano | lou - e lou - es lou - e lou - ons lou - ez lou - ent | i laud - o it laud - e(s) a laud - a i laud - oma i laud - e a laud - o |
| Indicativ impërfét | lauda - ba - m lauda - ba - s lauda - ba - t lauda - ba - mus lauda - ba - tis lauda - ba - nt | lod - av - o lod - av - i lod - av - a lod - av - iamo lod - av - ate lod - av - ano | lou - ai - s lou - ai - s lou - ai - t lou - i - ons lou - i - ez lou - i - ent | i laud - av - o it laud - av - e(s) a laud - av - a i laud - av - o i laud - av - e a laud - av - o |
| Indicativ futur | lauda - b - o lauda - bi - s lauda - bi - t lauda - bi - mus lauda - bi - tis lauda - bu - nt | lod - er - ň lod - er - ai lod - er - ŕ lod - er - emo lod - er - ete lod - er - anno | lou - er - ai lou - er - as lou - er - a lou - er - ons lou - er - ez lou - er - ent | i laud - r - ai it laud - r - as a laud - r - ŕ i laud - r - oma i laud - r - eve a laud - r - an |
| Congiuntiv present | laud - e - m laud - e - s laud - e - t laud - e - mus laud - e - tis laud - e - nt | lod - i lod - i lod - i lod - iamo lod - iate lod - ino | lou - e lou - es lou - e lou - ions lou - iez lou - ent | i laud - a it laud - e(s) a laud - a i laud - o i laud - e a laud - o |
| Congiuntiv impërfét | lauda - re - m lauda - re - s lauda - re - t lauda - re - mus lauda - re - tis lauda - re - nt | lod - ass - i lod - ass - i lod - ass - e lod - ass - imo lod - as - te lod - ass - ero | lou - ass - e lou - ass - es lou - - ât lou - ass - ions lou - ass - iez lou - ent | i laud - čiss - a it laud - čiss - e(s) a laud - čiss - a i laud - čiss - o i laud - čiss - e a laud - čiss - o |
| Condissional present | a manca | lod - ere - i lod - ere - sti lod - ere - bbe lod - ere - mmo lod - ere - ste lod - ere - bbero | lou - er - ais lou - er - ais lou - er - ait lou - er - ions lou - er - iez lou - er - aient | i laud - ri - a it laud - ri - e(s) a laud - ri - a i laud - ri - o i laud - ri - e a laud - ri - o |
I foma 'ncora quŕich esempi con un verb ëd n'ŕutra coniugassion. I dovroma 'l verb (ital.) rendere ; (frans.) rendre ; (piem.) rende
An Italian:
Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. o, i, e, iamo, ete, ono
Indic. impërf.: sufiss temp. "ev"; desin. përs. o, i, a, amo, ate, ano
Indic. fut.: sufiss temp. "er"; desin. përs. ň, ai, a, emo, ete, anno
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. a, a, a, iamo, iate, ano
Cong. impërf.: sufiss temp. "ess"; desin. përs. i, i, e, imo, este, ero
(a-i é sempe un sufiss temporal ůnich për ël temp, ma le desinense përsonaj a cŕmbio motobin).
An Fransčis:
Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. s, s, ---, ons, ez, ent
Indic. impërf.: sufiss temp. "ai, i"; desin. përs. s, s, t, ons, ez, ent
Indic. fut.: sufiss temp. "ra, r"; desin. përs. i, s, ---, ons, ez, ont
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. e, es, e, ions, iez, ent
Cong. impërf.: sufiss temp. "iss, it"; desin. përs. e, es, ---, ions, iez, ent
(a-i é nen sempe un sufiss temporal ůnich për ël temp, e le desinense përsonaj a cŕmbio pitňst).
An Piemontčis:
Indic. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. o, e, ---, oma, e, o
Indic. impërf.: sufiss temp. "ě"; desin. përs. a, e, a, o, e, o
Indic. fut.: sufiss temp. "r"; desin. përs. ai, as, a, oma, eve, an
Cong. pres.: sufiss temp. "----"; desin. përs. a, e, a, o, e, o
Cong. impërf.: sufiss temp. "čiss"; desin. përs. a, e, a, o, e, o
(a-i é sempe un sufiss temporal ůnich për ël temp, e le desinense përsonaj a cŕmbio pňch, ëdcň rispét a cole dla prima coniugassion).
N'ůltima considerassion an sij partissipi passŕ (cos a l'ha fŕit ël supin?):
Ël tema dël supin, an latin, a serv a costrůe, fra l'ŕutr, ël partissipi passŕ, che a l'é na forma declinŕbil (agetiv verbal). Ël supin, ant le lenghe sota esam, a esist nen, ma për ij verb derivŕ da coj latin, ël partissipi passaŕ a l'é un sň segn. Sň tema a l'é 'd sňlit diferent da j'ŕutri dël verb. (Ël partissipi passŕ as treuva giontand "...us" al lema dël supin).
An latin:
Prima coniug.: Laudare; -> supin: laudatum; -> tema: laudat; -> part. pass: laudatus (e relativa declinass.)
Sconda coniug.: Monere; -> supin: monitum; -> tema: monit; -> part. pass: monitus (e relativa declinass)
Tersa coniug.: Regere; -> supin: rectum; ->; tema: rect; -> part. pass: rectus (e relativa declinass)
Quarta coniug.: Audio; -> supin: auditum ->; tema: audit; -> part. pass.: auditus (e relativa declinass)
An Italian:
Prima coniug.: Lodare; -> part. pass: lodato donca tema d'ipotétich supin: lodat
Sconda coniug.: Reggere; -> part. pass: retto donca tema d'ipotétich supin: rett
Tersa coniug.: Udire; -> part. pass.: udito donca tema d'ipotétich supin: udit
An Fransčis:
Prima coniug.: Louer; -> part. pass: loué donca tema d'ipotétich supin: lou
Sconda coniug.: Finir; -> part. pass: fině donca tema d'ipotétich supin: fin
Tersa coniug.: Recevoir; -> part. pass.: reçu donca tema d'ipotétich supin: reç
Quarta coniug.: Rendre; -> part. pass.: rendu donca tema d'ipotétich supin: rend
An Piemontčis:
Prima coniug.: Laudé; -> part. pass: laudŕ donca tema d'ipotétich supin: laud
Sconda coniug.: Rese; -> part. pass: resů donca tema d'ipotétich supin: res
Tersa coniug.: Fině; -> part. pass.: fině donca tema d'ipotétich supin: fin
I notoma che mach an Italian ël tema 'd n'ipotétich supin a l'é diferent dal tema dël present, e che 'l partissipi passŕ as oten con la gionta 'd "...o" an tute le declinassion (coma për ël Latin, andova as gionta "...us"). Notom che ij tema a finisso con at, et(t), it rispetivament për le trč coniugassion.
An Piemontčis e an Fransčis ël tema 'd n'ipotétich supin a coincid con ël tema dël present (an considerand ëdcň la pronunsia fransčisa), e doe dle desinense piemontčise a corispondo a doe desinense 'd coniugassion corispondente fransčise. I notoma peui che la desinensa diferenta a l'é "...ŕ" për ël Piemontčis e "...é" për ël Fransčis. Giusta për analogěa i notoma che costa a l'é l'istessa diferensa che a-i é fra feminin piemontčis an "...a" e feminin fransčis an "...é".
An conclusion...
... le trč lenghe a manten-o na dŕita avzinansa con lë schema latin, che perň a ven nen seguě an manera precisa. Ël Piemontčis a smija la lenga che a vŕ dapréss a sto schema pě da davzin, almanch për ij temp e meud paragonŕbij dël tema dël present. La grandëssa dle diferense e avzinansa a l'é pě ň manch l'istessa an tuti ij confront. Ant ël partissipi passŕ (che a-i é an tuti ij temp compňst e ant le forme passěve e riflessěve), ël Piemontčis as avzin-a motobin al Fransčis, mentre l'Italian a vŕ dapress a lë schema latin.
