| |
De Bello Gallico
Il De bello Gallico narra le campagne condotte da Cesare in Gallia tra gli anni
58 e 52: sette libri per sette anni di guerra. La prima campagna ebbe lo scopo
di arginare i movimenti migratori verso sud, prima degli Elvezi, poi dei Germani
di Ariovisto (l. I).
Sconfitti Elvezi e Germani, la guerra diventa ben presto offensiva: dapprima
contro i Belgi e i Nervi, popolazione della Gallia belgica (l. II), poi contro i
Veneti e gli Aquitani, con la conquista di tutti i territori che dal nord
scendono lungo la costa atlantica fino ai Pirenei (l. III).
Respinti i Téncteri e gli Usìpeti Cesare, giudicando completa la pacificazione
della Gallia, compie una rapida puntata oltre il Reno e insegue le popolazioni
germaniche che si rifugiano nelle foreste dell'interno; successivamente tenta
anche uno sbarco in Britannia, con scarsi risultati (l. IV).
Migliori successi Cesare in Britannia li ottiene l'anno dopo; ma intanto ha
inizio l'insurrezione gallica (l. V). La rivolta è favorita dai Tréviri,
popolazione germanica stanziata tra il Reno e la Mosa; Cesare compie un'altra
spedizione oltre il Reno, poi, tornato in Gallia, pone termine alla sollevazione
degli Eburoni (l. VI). Mentre Cesare è in Italia per seguire più da vicino le
pericolose vicende politiche che stanno svolgendosi a Roma, si svolge in Gallia
la più rivolta antiromana, campeggiata da Vercingetoríge, re degli Arveni. Dopo
duri scontri e alterne vicende, Cesare assedia infine l'avversario ad Alesia, lo
sconfigge e lo fa prigioniero (l. VII). La conquista della Gallia transalpina è
compiuta.
Gli avvenimenti degli ultimi due anni della guerra gallica (51 - 50) sono
narrati nell'VIII libro, composto da Aulo Irzio, generale dell'esercito di
Cesare: un'opera che collega gli avvenimenti della guerra gallica all'inizio
della guerra civile.
(Testo/Traduzione)
Home
Libro I
Libro II
Libro III
Libro IV
Libro V
Libro VI
Libro VII
Libro VIII
Libro VI Testo
[1] Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum exspectans per Marcum
Silanum, Gaium Antistium Reginum, Titum Sextium legatos dilectum habere
instituit; simul ab Gnaeo Pompeio proconsule petit, quoniam ipse ad urbem cum
imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consulis
sacramento rogavisset, ad signa convenire et ad se proficisci iuberet, magni
interesse etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliae existimans tantas videri
Italiae facultates ut, si quid esset in bello detrimenti acceptum, non modo id
brevi tempore sarciri, sed etiam maioribus augeri copiis posset. Quod cum
Pompeius et rei publicae et amicitiae tribuisset, celeriter confecto per suos
dilectu tribus ante exactam hiemem et constitutis et adductis legionibus
duplicatoque earum cohortium numero, quas cum Quinto Titurio amiserat, et
celeritate et copiis docuit, quid populi Romani disciplina atque opes possent.
[2] Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treveris imperium
defertur. Illi finitimos Germanos sollicitare et pecuniam polliceri non
desistunt. Cum ab proximis impetrare non possent, ulteriores temptant. Inventis
nonnullis civitatibus iureiurando inter se confirmant obsidibusque de pecunia
cavent: Ambiorigem sibi societate et foedere adiungunt. Quibus rebus cognitis
Caesar, cum undique bellum parari videret, Nervios, Aduatucos ac Menapios
adiunctis Cisrhenanis omnibus Germanis esse in armis, Senones ad imperatum non
venire et cum Carnutibus finitimisque civitatibus consilia communicare, a
Treveris Germanos crebris legationibus sollicitari, maturius sibi de bello
cogitandum putavit.
[3] Itaque nondum hieme confecta proximis quattuor coactis legionibus de
improviso in fines Nerviorum contendit et, priusquam illi aut convenire aut
profugere possent, magno pecoris atque hominum numero capto atque ea praeda
militibus concessa vastatisque agris in deditionem venire atque obsides sibi
dare coegit. Eo celeriter confecto negotio rursus in hiberna legiones reduxit.
Concilio Galliae primo vere, ut instituerat, indicto, cum reliqui praeter
Senones, Carnutes Treverosque venissent, initium belli ac defectionis hoc esse
arbitratus, ut omnia postponere videretur, concilium Lutetiam Parisiorum
transfert. Confines erant hi Senonibus civitatemque patrum memoria coniunxerant,
sed ab hoc consilio afuisse existimabantur. Hac re pro suggestu pronuntiata
eodem die cum legionibus in Senones proficiscitur magnisque itineribus eo
pervenit.
[4] Cognito eius adventu Acco, qui princeps eius consili fuerat, iubet in oppida
multitudinem convenire. Conantibus, priusquam id effici posset, adesse Romanos
nuntiatur. Necessario sententia desistunt legatosque deprecandi causa ad
Caesarem mittunt: adeunt per Aeduos, quorum antiquitus erat in fide civitas.
Libenter Caesar petentibus Aeduis dat veniam excusationemque accipit, quod
aestivum tempus instantis belli, non quaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus
imperatis centum hos Aeduis custodiendos tradit. Eodem Carnutes legatos
obsidesque mittunt usi deprecatoribus Renis, quorum erant in clientela: eadem
ferunt responsa. Peragit concilium Caesar equitesque imperat civitatibus.
[5] Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in bellum Treverorum et
Ambiorigis insistit. Cavarinum cum equitatu Senonum secum proficisci iubet, ne
quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quod meruerat, odio civitatis motus
exsistat. His rebus constitutis, quod pro explorato habebat Ambiorigem proelio
non esse concertaturum, reliqua eius consilia animo circumspiciebat. Erant
Menapii propinqui Eburonum finibus, perpetuis paludibus silvisque muniti, qui
uni ex Gallia de pace ad Caesarem legatos numquam miserant. Cum his esse
hospitium Ambiorigi sciebat; item per Treveros venisse Germanis in amicitiam
cognoverat. Haec prius illi detrahenda auxilia existimabat quam ipsum bello
lacesseret, ne desperata salute aut se in Menapios abderet aut cum Transrhenanis
congredi cogeretur. Hoc inito consilio totius exercitus impedimenta ad Labienum
in Treveros mittit duasque legiones ad eum proficisci iubet; ipse cum legionibus
expeditis quinque in Menapios proficiscitur. Illi nulla coacta manu loci
praesidio freti in silvas paludesque confugiunt suaque eodem conferunt.
[6] Caesar partitis copiis cum Gaio Fabio legato et Marco Crasso quaestore
celeriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificia vicosque incendit,
magno pecoris atque hominum numero potitur. Quibus rebus coacti Menapii legatos
ad eum pacis petendae causa mittunt. Ille obsidibus acceptis hostium se
habiturum numero confirmat, si aut Ambiorigem aut eius legatos finibus suis
recepissent. His confirmatis rebus Commium Atrebatem cum equitatu custodis loco
in Menapiis relinquit; ipse in Treveros proficiscitur.
[7] Dum haec a Caesare geruntur, Treveri magnis coactis peditatus equitatusque
copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibus hiemaverat, adoriri
parabant, iamque ab eo non longius bidui via aberant, cum duas venisse legiones
missu Caesaris cognoscunt. Positis castris a milibus passuum XV auxilia
Germanorum esspectare constituunt. Labienus hostium cognito consilio sperans
temeritate eorum fore aliquam dimicandi facultatem praesidio quinque cohortium
impedimentis relicto cum viginti quinque cohortibus magnoque equitatu contra
hostem proficiscitur et mille passuum intermisso spatio castra communit. Erat
inter Labienum atque hostem difficili transitu flumen ripisque praeruptis. Hoc
neque ipse transire habebat in animo neque hostes transituros existi mabat.
Augebatur auxiliorum cotidie spes. Loquitur in concilio palam, quoniam Germani
appropinquare dicantur, sese suas exercitusque fortunas in dubium non
devocaturum et postero die prima luce castra moturum. Celeriter haec ad hostes
deferuntur, ut ex magno Gallorum equitum numero nonnullos Gallicis rebus favere
natura cogebat. Labienus noctu tribunis militum primisque ordinibus convocatis,
quid sui sit consili proponit et, quo facilius hostibus timoris det suspicionem,
maiore strepitu et tumultu, quam populi Romani fert consuetudo castra moveri
iubet. His rebus fugae similem profectionem effecit. Haec quoque per
exploratores ante lucem in tanta propinquitate castrorum ad hostes deferuntur.
[8] Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, cum Galli cohortati inter
se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent--longum esse per territis Romanis
Germanorum auxilium exspectare, neque suam pati dignitatem ut tantis copiis tam
exiguam manum praesertim fugientem atque impeditam adoriri non audeant--flumen
transire et iniquo loco committere proelium non dubitant. Quae fore suspicatus
Labienus, ut omnes citra flumen eliceret, eadem usus simulatione itineris
placide progrediebatur. Tum praemissis paulum impedimentis atque in tumulo
quodam collocatis "Habetis," inquit, "milites, quam petistis facultatem: hostem
impedito atque iniquo loco tenetis: praestate eandem nobis ducibus virtutem,
quam saepe numero imperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram
cernere existimate." Simul signa ad hostem converti aciemque dirigi iubet, et
paucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos equites ad latera
disponit. Celeriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt. Illi, ubi
praeter spem quos fugere credebant infestis signis ad se ire viderunt, impetum
modo ferre non potuerunt ac primo concursu in fugam coniecti proximas silvas
petierunt. Quos Labienus equitatu consectatus, magno numero interfecto,
compluribus captis, paucis post diebus civitatem recepit. Nam Germani qui
auxilio veniebant percepta Treverorum fuga sese domum receperunt. Cum his
propinqui Indutiomari, qui defectionis auctores fuerant, comitati eos ex
civitate excesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permansisse in officio
demonstravimus, principatus atque imperium est traditum.
[9] Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus de causis Rhenum
transire constituit; quarum una erat, quod auxilia contra se Treveris miserant,
altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet. His constitutis rebus paulum supra
eum locum quo ante exercitum traduxerat facere pontem instituit. Nota atque
instituta ratione magno militum studio paucis diebus opus efficitur. Firmo in
Treveris ad pontem praesidio relicto, ne quis ab his subito motus oreretur,
reliquas copias equitatumque traducit. Vbii, qui ante obsides dederant atque in
deditionem venerant, purgandi sui causa ad eum legatos mittunt, qui doceant
neque auxilia ex sua civitate in Treveros missa neque ab se fidem laesam: petunt
atque orant ut sibi parcat, ne communi odio Germanorum innocentes pro nocentibus
poenas pendant; si amplius obsidum vellet, dare pollicentur. Cognita Caesar
causa reperit ab Suebis auxilia missa esse; Vbiorum satisfactionem accipit,
aditus viasque in Suebos perquirit.
[10] Interim paucis post diebus fit ab Vbiis certior Suebos omnes in unum locum
copias cogere atque eis nationibus quae sub eorum sint imperio denuntiare, ut
auxilia peditatus equitatusque mittant. His cognitis rebus rem frumentariam
providet, castris idoneum locum deligit; Vbiis imperat ut pecora deducant suaque
omnia ex agris in oppida conferant, sperans barbaros atque imperitos homines
inopia cibariorum adductos ad iniquam pugnandi condicionem posse deduci; mandat,
ut crebros exploratores in Suebos mittant quaeque apud eos gerantur cognoscant.
Illi imperata faciunt et paucis diebus intermissis referunt: Suebos omnes,
posteaquam certiores nuntii de exercitu Romanorum venerint, cum omnibus suis
sociorumque copiis, quas coegissent, penitus ad extremos fines se recepisse:
silvam esse ibi infinita magnitudine, quae appellatur Bacenis; hanc longe
introrsus pertinere et pro nativo muro obiectam Cheruscos ab Suebis Suebosque ab
Cheruscis iniuriis incursionibusque prohibere: ad eius initium silvae Suebos
adventum Romanorum exspectare constituisse.
[11] Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur de Galliae
Germaniaeque moribus et quo differant hae nationes inter sese proponere. In
Gallia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed
paene etiam in singulis domibus factiones sunt, earumque factionum principes
sunt qui summam auctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad
arbitrium iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Itaque eius rei
causa antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe contra potentio rem auxili
egeret: suos enim quisque opprimi et circumveniri non patitur, neque, aliter si
faciat, ullam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa
totius Galliae: namque omnes civitates in partes divisae sunt duas.
[12] Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui,
alterius Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus
erat in Aeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos atque Ariovistum sibi
adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant.
Proeliis vero compluribus factis secundis atque omni nobilitate Aeduorum
interfecta tantum potentia antecesserant, ut magnam partem clientium ab Aeduis
ad se traducerent obsidesque ab eis principum filios acciperent et publice
iurare cogerent nihil se contra Sequanos consili inituros et partem finitimi
agri per vim occupatam possiderent Galliaeque totius principatum obtinerent. Qua
necessitate adductus Diviciacus auxili petendi causa Romam ad senatum profectus
infecta re redierat. Adventu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduis
redditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quod
hi, qui se ad eorum amicitiam adgregaverant, meliore condicione atque aequiore
imperio se uti videbant, reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata
Sequani principatum dimiserant. In eorum locum Remi successerant: quos quod
adaequare apud Caesarem gratia intellegebatur, ei, qui propter veteres
inimicitias nullo modo cum Aeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam
dicabant. Hos illi diligenter tuebantur: ita et novam et repente collectam
auctoritatem tene bant. Eo tum statu res erat, ut longe principes haberentur
Aedui, secundum locum dignitatis Remi obtinerent.
[13] In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera
sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nullo
adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut
iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant nobilibus: in hos eadem
omnia sunt iura, quae dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est
druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac
privata procurant, religiones interpretantur: ad hos magnus adulescentium
numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere
de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et, si quod est
admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia
est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si qui aut privatus aut
populus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos
est gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum
habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemque defugiunt, ne quid ex
contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos
ullus communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter
eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit dignitate
succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnumquam etiam armis
de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio
totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes undique,
qui controversias habent, conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent.
Disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur,
et nunc, qui diligentius eam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi
causa proficiscuntur.
[14] Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt;
militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis
et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque
mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli
vicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare,
cum in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus Graecis litteris
utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgum
disciplinam efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus
memoriae studere: quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum
diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. In primis hoc volunt
persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios,
atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metu mortis neglecto. Multa
praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de
rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti
tradunt.
[15] Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit (quod
fere ante Caesaris adventum quotannis accidere solebat, uti aut ipsi iniurias
inferrent aut illatas propulsarent), omnes in bello versantur, atque eorum ut
quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactos
clientesque habet. Hanc unam gratiam potentiamque noverunt.
[16] Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam causam,
qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisque versantur,
aut pro victimis homines immolant aut se immolaturos vovent administrisque ad ea
sacrificia druidibus utuntur, quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur,
non posse deorum immortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem
generis habent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent,
quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus succensis
circumventi flamma exanimantur homines. Supplicia eorum qui in furto aut in
latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi gratiora dis immortalibus esse
arbitrantur; sed, cum eius generis copia defecit, etiam ad innocentium supplicia
descendunt.
[17] Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra: hunc omnium
inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus
pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et
Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent
opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum initia
tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martem bella regere. Huic, cum
proelio dimicare constituerunt, ea quae bello ceperint plerumque devovent: cum
superaverunt, animalia capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt.
Multis in civitatibus harum rerum exstructos tumulos locis consecratis
conspicari licet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta
apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei supplicium
cum cruciatu constitutum est.
[18] Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibus
proditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum sed
noctium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic observant ut
noctem dies subsequatur. In reliquis vitae institutis hoc fere ab reliquis
differunt, quod suos liberos, nisi cum adoleverunt, ut munus militiae sustinere
possint, palam ad se adire non patiuntur filiumque puerili aetate in publico in
conspectu patris adsistere turpe ducunt.
[19] Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis
bonis aestimatione facta cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniae
coniunctim ratio habetur fructusque servantur: uter eorum vita superarit, ad eum
pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit. Viri in uxores,
sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem; et cum paterfamiliae
illustriore loco natus decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res
in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem habent et, si
compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera
sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque quae vivis cordi fuisse
arbitrantur in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam
servi et clientes, quos ab eis dilectos esse constabat, iustis funeribus
confectis una cremabantur.
[20] Quae civitates commodius suam rem publicam administrare existimantur,
habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rumore aut fama
acceperit, uti ad magistratum deferat neve cum quo alio communicet, quod saepe
homines temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri et ad facinus
impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus quae visa
sunt occultant quaeque esse ex usu iudicaverunt multitudini produnt. De re
publica nisi per concilium loqui non conceditur.
[21] Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui
rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos
ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et
Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in
studiis rei militaris consistit: ab parvulis labori ac duritiae student. Qui
diutissime impuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali
staturam, ali vires nervosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum
feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est
occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis
renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda.
[22] Agriculturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte, caseo, carne
consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios; sed
magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum,
qui una coierunt, quantum et quo loco visum est agri attribuunt atque anno post
alio transire cogunt. Eius rei multas adferunt causas: ne adsidua consuetudine
capti studium belli gerendi agricultura commutent; ne latos fines parare
studeant, potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius ad
frigora atque aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua
ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut animi aequitate plebem contineant,
cum suas quisque opes cum potentissimis aequari videat.
[23] Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatis finibus
solitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos
cedere, neque quemquam prope audere consistere; simul hoc se fore tutiores
arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Cum bellum civitas aut illa
tum defendit aut infert, magistratus, qui ei bello praesint, ut vitae necisque
habeant potestatem, deliguntur. In pace nullus est communis magistratus, sed
principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt controversiasque minuunt.
Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt,
atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant.
Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint,
profiteantur, consurgunt ei qui et causam et hominem probant suumque auxilium
pollicentur atque ab multitudine collaudantur: qui ex his secuti non sunt, in
desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides
derogatur. Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos
venerunt, ab iniuria prohibent, sanctos habent, hisque omnium domus patent
victusque communicatur.
[24] Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella
inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias
mitterent. Itaque ea quae fertilissima Germaniae sunt loca circum Hercyniam
silvam, quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama notam esse video, quam illi
Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupaverunt atque ibi consederunt; quae
gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet iustitiae et
bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eadem inopia, egestate, patientia qua
Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur; Gallis autem
provinciarum propinquitas et transmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque
usus largitur, paulatim adsuefacti superari multisque victi proeliis ne se
quidem ipsi cum illis virtute comparant.
[25] Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, latitudo novem dierum
iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, neque mensuras itinerum
noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et Rauracorum finibus rectaque
fluminis Danubi regione pertinet ad fines Dacorum et Anartium; hinc se flectit
sinistrorsus diversis ab flumine regionibus multarumque gentium fines propter
magnitudinem adtingit; neque quisquam est huius Germaniae, qui se aut adisse ad
initium eius silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut, quo ex loco
oriatur, acceperit: multaque in ea genera ferarum nasci constat, quae reliquis
in locis visa non sint; ex quibus quae maxime differant ab ceteris et memoriae
prodenda videantur haec sunt.
[26] Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu exsistit
excelsius magisque directum his, quae nobis nota sunt, cornibus: ab eius summo
sicut palmae ramique late divunduntur. Eadem est feminae marisque natura, eadem
forma magnitudoque cornuum.
[27] Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et
varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et
crura sine nodis articulisque habent neque quietis causa procumbunt neque, si
quo adflictae casu conciderunt, erigere sese aut sublevare possunt. His sunt
arbores pro cubilibus: ad eas se applicant atque ita paulum modo reclinatae
quietem capiunt. Quarum ex vestigiis cum est animadversum a venatoribus, quo se
recipere consuerint, omnes eo loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt
arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. Huc cum se
consuetudine reclinaverunt, infirmas arbores pondere adfligunt atque una ipsae
concidunt.
[28] Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo
infra elephantos, specie et colore et figura tauri. Magna vis eorum est et magna
velocitas, neque homini neque ferae quam conspexerunt parcunt. Hos studiose
foveis captos interficiunt. Hoc se labore durant adulescentes atque hoc genere
venationis exercent, et qui plurimos ex his interfecerunt, relatis in publicum
cornibus, quae sint testimonio, magnam ferunt laudem. Sed adsuescere ad homines
et mansuefieri ne parvuli quidem excepti possunt. Amplitudo cornuum et figura et
species multum a nostrorum boum cornibus differt. Haec studiose conquisita ab
labris argento circumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur.
[29] Caesar, postquam per Vbios exploratores comperit Suebos sese in silvas
recepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut supra demonstravimus, minime omnes
Germani agriculturae student, constituit non progredi longius; sed, ne omnino
metum reditus sui barbaris tolleret atque ut eorum auxilia tardaret, reducto
exercitu partem ultimam pontis, quae ripas Vbiorum contingebat, in longitudinem
pedum ducentorum rescindit atque in extremo ponte turrim tabulatorum quattuor
constituit praesidiumque cohortium duodecim pontis tuendi causa ponit magnisque
eum locum munitionibus firmat. Ei loco praesidioque Gaium Volcatium Tullum
adulescentem praefecit. Ipse, cum maturescere frumenta inciperent, ad bellum
Ambiorigis profectus per Arduennam silvam, quae est totius Galliae maxima atque
ab ripis Rheni finibusque Treverorum ad Nervios pertinet milibusque amplius
quingentis in longitudinem patet, Lucium Minucium Basilum cum omni equitatu
praemittit, si quid celeritate itineris atque opportunitate temporis proficere
possit; monet, ut ignes in castris fieri prohibeat, ne qua eius adventus procul
significatio fiat: sese confestim subsequi dicit.
[30] Basilus, ut imperatum est, facit. Celeriter contraque omnium opinionem
confecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit: eorum indicio ad ipsum
Ambiorigem contendit, quo in loco cum paucis equitibus esse dicebatur. Multum
cum in omnibus rebus tum in re militari potest fortuna. Nam magno accidit casu
ut in ipsum incautum etiam atque imparatum incideret, priusque eius adventus ab
omnibus videretur, quam fama ac nuntius adferretur: sic magnae fuit fortunae
omni militari instrumento, quod circum se habebat, erepto, raedis equisque
comprehensis ipsum effugere mortem. Sed hoc quoque factum est, quod aedificio
circumdato silva, ut sunt fere domicilia Gallorum, qui vitandi aestus causa
plerumque silvarum atque fluminum petunt propinquitates, comites familiaresque
eius angusto in loco paulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. His
pugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit: fugientem silvae texerunt.
Sic et ad subeundum periculum et ad vitandum multum fortuna valuit.
[31] Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit, quod proelio dimicandum non
existimarit, an tempore exclusus et repentino equitum adventu prohibitus, cum
reliquum exercitum subsequi crederet, dubium est. Sed certe dimissis per agros
nuntiis sibi quemque consulere iussit. Quorum pars in Arduennam silvam, pars in
continentes paludes profugit; qui proximi Oceano fuerunt, his insulis sese
occultaverunt, quas aestus efficere consuerunt: multi ex suis finibus egressi se
suaque omnia alienissimis crediderunt. Catuvolcus, rex dimidiae partis Eburonum,
qui una cum Ambiorige consilium inierat, aetate iam confectus, cum laborem aut
belli aut fugae ferre non posset, omnibus precibus detestatus Ambiorigem, qui
eius consilii auctor fuisset, taxo, cuius magna in Gallia Germaniaque copia est,
se exanimavit.
[32] Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui sunt inter Eburones
Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum, ne se in hostium numero
duceret neve omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum, unam esse causam
iudicaret: nihil se de bello cogitavisse, nulla Ambiorigi auxilia misisse.
Caesar explorata re quaestione captivorum, si qui ad eos Eburones ex fuga
convenissent, ad se ut reducerentur, imperavit; si ita fecissent, fines eorum se
violaturum negavit. Tum copiis in tres partes distributis impedimenta omnium
legionum Aduatucam contulit. Id castelli nomen est. Hoc fere est in mediis
Eburonum finibus, ubi Titurius atque Aurunculeius hiemandi causa consederant.
Hunc cum reliquis rebus locum probabat, tum quod superioris anni munitiones
integrae manebant, ut militum laborem sublevaret. Praesidio impedimentis
legionem quartamdecimam reliquit, unam ex eis tribus, quas proxime conscriptas
ex Italia traduxerat. Ei legioni castrisque Quintum Tullium Ciceronem praeficit
ducentosque equites attribuit.
[33] Partito exercitu Titum Labienum cum legionibus tribus ad Oceanum versus in
eas partes quae Menapios attingunt proficisci iubet; Gaium Trebonium cum pari
legionum numero ad eam regionem quae ad Aduatucos adiacet depopulandam mittit;
ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldem, quod influit in Mosam, extremasque
Arduennae partis ire constituit, quo cum paucis equitibus profectum Ambiorigem
audiebat. Discedens post diem septimum sese reversurum confirmat; quam ad diem
ei legioni quae in praesidio relinquebatur deberi frumentum sciebat. Labienum
Treboniumque hortatur, si rei publicae commodo facere possint, ad eum diem
revertantur, ut rursus communicato consilio exploratisque hostium rationibus
aliud initium belli capere possint.
[34] Erat, ut supra demonstravimus, manus certa nulla, non oppidum, non
praesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa multitudo.
Vbi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palus impedita spem
praesidi aut salutis aliquam offerebat, consederat. Haec loca vicinitatibus
erant nota, magnamque res diligentiam requirebat non in summa exercitus tuenda (nullum
enim poterat universis perterritis ac dispersis periculum accidere), sed in
singulis militibus conservandis; quae tamen ex parte res ad salutem exercitus
pertinebat. Nam et praedae cupiditas multos longius evocabat, et silvae incertis
occultisque itineribus confertos adire prohibebant. Si negotium confici
stirpemque hominum sceleratorum interfici vellet, dimittendae plures manus
diducendique erant milites; si continere ad signa manipulos vellet, ut instituta
ratio et consuetudo exercitus Romani postulabat, locus ipse erat praesidio
barbaris, neque ex occulto insidiandi et dispersos circumveniendi singulis
deerat audacia. Vt in eiusmodi difficultatibus, quantum diligentia provideri
poterat providebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsi
omnium animi ad ulciscendum ardebant, quam cum aliquo militum detrimento
noceretur. Dimittit ad finitimas civitates nuntios Caesar: omnes ad se vocat spe
praedae ad diripiendos Eburones, ut potius in silvis Gallorum vita quam
legionarius miles periclitetur, simul ut magna multitudine circumfusa pro tali
facinore stirps ac nomen civitatis tollatur. Magnus undique numerus celeriter
convenit.
[35] Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur, diesque appetebat septimus,
quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reverti constituerat. Hic quantum
in bello fortuna possit et quantos adferat casus cognosci potuit. Dissipatis ac
perterritis hostibus, ut demonstravimus, manus erat nulla quae parvam modo
causam timoris adferret. Trans Rhenum ad Germanos pervenit fama, diripi Eburones
atque ultro omnes ad praedam evocari. Cogunt equitum duo milia Sugambri, qui
sunt proximi Rheno, a quibus receptos ex fuga Tencteros atque Vsipetes supra
docuimus. Transeunt Rhenum navibus ratibusque triginta milibus passuum infra eum
locum, ubi pons erat perfectus praesidiumque ab Caesare relictum: primos
Eburonum fines adeunt; multos ex fuga dispersos excipiunt, magno pecoris numero,
cuius sunt cupidissimi barbari, potiuntur. Invitati praeda longius procedunt.
Non hos palus in bello latrociniisque natos, non silvae morantur. Quibus in
locis sit Caesar ex captivis quaerunt; profectum longius reperiunt omnemque
exercitum discessisse cognoscunt. Atque unus ex captivis "Quid vos," inquit, "hanc
miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet iam esse fortunatissimos?
Tribus horis Aduatucam venire potestis: huc omnes suas fortunas exercitus
Romanorum contulit: praesidi tantum est, ut ne murus quidem cingi possit, neque
quisquam egredi extra munitiones audeat." Oblata spe Germani quam nacti erant
praedam in occulto relinquunt; ipsi Aduatucam contendunt usi eodem duce, cuius
haec indicio cognoverant.
[36] Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summa diligentia
milites in castris continuisset ac ne calonem quidem quemquam extra munitionem
egredi passus esset, septimo die diffidens de numero dierum Caesarem fidem
servaturum, quod longius progressum audiebat, neque ulla de reditu eius fama
adferebatur, simul eorum permotus vocibus, qui illius patientiam paene
obsessionem appellabant, siquidem ex castris egredi non liceret, nullum eiusmodi
casum exspectans, quo novem oppositis legionibus maximoque equitatu dispersis ac
paene deletis hostibus in milibus passuum tribus offendi posset, quinque
cohortes frumentatum in proximas segetes mittit, quas inter et castra unus
omnino collis intererat. Complures erant ex legionibus aegri relicti; ex quibus
qui hoc spatio dierum convaluerant, circiter CCC, sub vexillo una mittuntur;
magna praeterea multitudo calonum, magna vis iumentorum, quae in castris
subsederant, facta potestate sequitur.
[37] Hoc ipso tempore et casu Germani equites interveniunt protinusque eodem
illo, quo venerant, cursu ab decumana porta in castra irrumpere conantur, nec
prius sunt visi obiectis ab ea parte silvis, quam castris appropinquarent, usque
eo ut qui sub vallo tenderent mercatores recipiendi sui facultatem non haberent.
Inopinantes nostri re nova perturbantur, ac vix primum impetum cohors in
statione sustinet. Circumfunduntur ex reliquis hostes partibus, si quem aditum
reperire possent. Aegre portas nostri tuentur, reliquos aditus locus ipse per se
munitioque defendit. Totis trepidatur castris, atque alius ex alio causam
tumultus quaerit; neque quo signa ferantur neque quam in partem quisque
conveniat provident. Alius iam castra capta pronuntiat, alius deleto exercitu
atque imperatore victores barbaros venisse contendit; plerique novas sibi ex
loco religiones fingunt Cottaeque et Tituri calamitatem, qui in eodem occiderint
castello, ante oculos ponunt. Tali timore omnibus perterritis confirmatur opinio
barbaris, ut ex captivo audierant, nullum esse intus praesidium. Perrumpere
nituntur seque ipsi adhortantur, ne tantam fortunam ex manibus dimittant.
[38] Erat aeger cum praesidio relictus Publius Sextius Baculus, qui primum pilum
ad Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus, ac diem iam
quintum cibo caruerat. Hic diffisus suae atque omnium saluti inermis ex
tabernaculo prodit: videt imminere hostes atque in summo esse rem discrimine:
capit arma a proximis atque in porta consistit. Consequuntur hunc centuriones
eius cohortis quae in statione erat: paulisper una proelium sustinent. Relinquit
animus Sextium gravibus acceptis vulneribus: aegre per manus tractus servatur.
Hoc spatio interposito reliqui sese confirmant tantum, ut in munitionibus
consistere audeant speciemque defensorum praebeant.
[39] Interim confecta frumentatione milites nostri clamorem exaudiunt:
praecurrunt equites; quanto res sit in periculo cognoscunt. Hic vero nulla
munitio est quae perterritos recipiat: modo conscripti atque usus militaris
imperiti ad tribunum militum centurionesque ora convertunt; quid ab his
praecipiatur exspectant. Nemo est tam fortis quin rei novitate perturbetur.
Barbari signa procul conspicati oppugnatione desistunt: redisse primo legiones
credunt, quas longius discessisse ex captivis cognoverant; postea despecta
paucitate ex omnibus partibus impetum faciunt.
[40] Calones in proximum tumulum procurrunt. Hinc celeriter deiecti se in signa
manipulosque coniciunt: eo magis timidos perterrent milites. Alii cuneo facto ut
celeriter perrumpant censent, quoniam tam propinqua sint castra, et si pars
aliqua circumventa ceciderit, at reliquos servari posse confidunt; alii, ut in
iugo consistant atque eundem omnes ferant casum. Hoc veteres non probant milites,
quos sub vexillo una profectos docuimus. Itaque inter se cohortati duce Gaio
Trebonio, equite Romano, qui eis erat praepositus, per medios hostes perrumpunt
incolumesque ad unum omnes in castra perveniunt. Hos subsecuti calones
equitesque eodem impetu militum virtute servantur. At ei qui in iugo
constiterant, nullo etiam nunc usu rei militaris percepto neque in eo quod
probaverant consilio permanere, ut se loco superiore defenderent, neque eam quam
prodesse aliis vim celeritatemque viderant imitari potuerunt, sed se in castra
recipere conati iniquum in locum demiserunt. Centuriones, quorum nonnulli ex
inferioribus ordinibus reliquarum legionum virtutis causa in superiores erant
ordines huius legionis traducti, ne ante partam rei militaris laudem amitterent,
fortissime pugnantes conciderunt. Militum pars horum virtute summotis hostibus
praeter spem incolumis in castra pervenit, pars a barbaris circumventa periit.
[41] Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iam constitisse in
munitionibus videbant, cum ea praeda quam in silvis deposuerant trans Rhenum
sese receperunt. Ac tantus fuit etiam post discessum hostium terror ut ea nocte,
cum Gaius Volusenus missus cum equitatu ad castra venisset, fidem non faceret
adesse cum incolumi Caesarem exercitu. Sic omnino animos timor praeoccupaverat
ut paene alienata mente deletis omnibus copiis equitatum se ex fuga recepisse
dicerent neque incolumi exercitu Germanos castra oppugnaturos fuisse
contenderent. Quem timorem Caesaris adventus sustulit.
[42] Reversus ille eventus belli non ignorans unum, quod cohortes ex statione et
praesidio essent emissae, questus ne minimo quidem casu locum relinqui debuisse,
multum fortunam in repentino hostium adventu potuisse iudicavit, multo etiam
amplius, quod paene ab ipso vallo portisque castrorum barbaros avertisset.
Quarum omnium rerum maxime admirandum videbatur, quod Germani, qui eo consilio
Rhenum transierant, ut Ambiorigis fines depopularentur, ad castra Romanorum
delati optatissimum Ambiorigi beneficium obtulerunt.
[43] Caesar rursus ad vexandos hostes profectus magno coacto numero ex finitimis
civitatibus in omnes partes dimittit. Omnes vici atque omnia aedificia quae
quisque conspexerat incendebantur; praeda ex omnibus locis agebatur; frumenta
non solum tanta multitudine iumentorum atque hominum consumebantur, sed etiam
anni tempore atque imbribus procubuerant ut, si qui etiam in praesentia se
occultassent, tamen his deducto exercitu rerum omnium inopia pereundum videretur.
Ac saepe in eum locum ventum est tanto in omnes partes diviso equitatu, ut modo
visum ab se Ambiorigem in fuga circumspicerent captivi nec plane etiam abisse ex
conspectu contenderent, ut spe consequendi illata atque infinito labore suscepto,
qui se summam ab Caesare gratiam inituros putarent, paene naturam studio
vincerent, semperque paulum ad summam felicitatem defuisse videretur, atque ille
latebris aut saltibus se eriperet et noctu occultatus alias regiones partesque
peteret non maiore equitum praesidio quam quattuor, quibus solis vitam suam
committere audebat.
[44] Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damno
Durocortorum Remorum reducit concilioque in eum locum Galliae indicto de
coniuratione Senonum et Carnutum quaestionem habere instituit et de Accone, qui
princeps eius consili fuerat, graviore sententia pronuntiata more maiorum
supplicium sumpsit. Nonnulli iudicium veriti profugerunt. Quibus cum aqua atque
igni interdixisset, duas legiones ad fines Treverorum, duas in Lingonibus, sex
reliquas in Senonum finibus Agedinci in hibernis collocavit frumentoque
exercitui proviso, ut instituerat, in Italiam ad conventus agendos profectus
est.
Torna all'inizio
|