I foma la lista 'd tuti ij pont che esaminoma (sensa gnun-e pretèise d'esse complét) e për ognidun i indicoma se e che diferense a-i sio. I arcordoma che quaicòs che fòrse a dovrìa esse arportà coma régola 'd sintassi, a podrìa nopà trovésse fra le espression idiomàtiche. Sòn mersì a nòstra inesperiensa ant ël camp.
Ant ël Piemontèis clàssich l'artìcol as deuvra nen anans ai nòm ëd përson-a (donca a-i son nen locussion coma ël Mario, la Catlin-a etc. che an Piemontèis a sarìo giusta "Mario, Catlin-a"). Ant le campaghne e ant la zona oriental dël Piemont as treuva, dle vire, 'dcò sto usagi.
Quàich particolarità a-i é con ij nòm Pò e Dòra.
An general ij nòm dij fium a l'han l'artìcol: ël Ticin, l'Orch, la Bòrmida (a l'é feminin) e via fòrt. Ma anvece 'l Pò a pija l'artìcol (nen obligatòri) cand a l'é intendù coma fium efetiv. Se anvece as parla 'd Pò coma pòst, antlora a veul nen l'artìcol. Esempi:
Ël Po a l'é un fium longh ma as dirà I vado a Po a pijé sol
Ij fium Dòra (sia Bàltea che Ripària) a pijo l'artìcol cand a son ciamà "Dòra" mentre a lo pijo nen se a son ciamà "Dòjra". Pr'esempi: "Camplo ant la Dòra" opura "Camplo an Dòjra". La paròla "dòjra a veul ëdcò dì rì, torent, an general.
I arcordoma che l'artìcol, an Piemontèis, a serv a distingue 'l nùmer con quasi tuti ij nòm e agetiv mascolin e na bon-a part ëd coj feminin, che a son invariant al plural. I l'oma vist che j'agetiv possessiv a arfudo l'artìcol, gavà coj mascolin pluraj, che an n'han da manca për costa distinsion ëd nùmer:
Mè can ; Ij mè can. L'ùnica diferensa a l'é l'artìcol.
N'àutr usagi dl'artìcol, che a l'é comun an Piemontèis e nen an Italian a l'é ant l'introdussion dël discors dirét, che an Italian a peul esse "Scusi, signore ......" opura "Senta, signore ......", etc. che an Piemontèis a l'é : "Ch'a dìa, lë sgnor ...... , Ch'a senta, lë sgnor ......".
Sostantiv
An Piemontèis a l'é possìbil, contut che as treuva nen vàire sovens, l'usagi dël verb al plural cand ël sogét a l'é un nòm coletiv. A l'é donca giust dì: "La gent a capisso nen" anvece che "La gent a capiss nen". A l'é da noté che artìcol e possìbil agetiv a resto al singolar: "La brava gent a capisso nen".
I l'oma già vist l'usagi dij nòm madama, madamin, tòta, mossù, sgnor, sgnora, sor, sora e donca i armandoma a la Gramàtica an propòsit.
Com as indico le ore
Costa a l'é n'àutra particolarità Piemontèisa. Për le prime doe ore e dle vire 'dcò për la tersa, as deuvra la paròla "bòt (pronunsia: \bot\), che a l'é mascolin. Për j'àutre ore as deuvra la paròla "ore (pronunsia: \ure\)", che a l'é feminin-a plural. I arcordoma peui che an Piemontèis a-i é un "doi" mascolin e un "doe" feminin. Atension che se is arferoma a un interval ëd temp antlora i dovroma sempe "ora/ore" e mai "bòt".
Për la mes'ora i dovroma "mes" se arferì a "bot" che a l'é mascolin, opura "mesa" se a l'é arferì a "ore" che a l'é feminin. Foma quàich esempi, e sì a ven a taj fé 'l confront con l'Italian.
- Sono le due = A l'é doi bòt
- Sono le due e mezza = A l'é doi bòt e més
- Sono le quattro = A l'é quatr ore
- Sono le quattro e mezza = A l'é quatr e mésa
- Sono le dodici = A l'é mesdì (mesaneuit)
- Sono le ore sedici = A l'é quatr ore 'd dòpmesdì
1) - La frase a l'é sempe al singolar, bele che le ore a sio al plural.
2) - Con j'ore antere a-i é sempe la parola "ore" e, dovrand "bot" cost a-i é sempe.
3) - Ël nùmer dodes, con le ore as deuvra nen.
4) - Le ore a son sempe da 1 a 12 e mai da 1 a 24.
Cand l'ora a conten ij quart d'ora ò le minute (da noté che "minuta" a l'é feminin), la paròla "ore" a dròca se le minute as gionto a l'ora, a resta se le minute as "gavo" da l'ora" se as dido dòp (dovrand la parola "meno"), se anvece le minute che a manco as diso prima dl'ora e as deuvra la preposission "a", antlora la paròla "ora" a resta, mentre "bòt" a peul sempe resté (se a l'é un sol a resta sempe 'd sicur).
- Sono le due e un quarto = A l'é doi bòt e 'n quart
- Sono le quattro e vent = A l'é quatr e vint
- Sono le cinque meno dieci = A l'é sinch meno des = A l'é des minute a sinch ore
- Sono le cinque meno un quarto = a l'é sinch meno 'n quart = a l'é 'n quart a sinch ore
- Sono l'una e un quarto = A l'é un bòt e 'n quart
- Sono l'una e venticinque = A l'é un bòt e vintesinch
- Sono le due meno cinque = A l'é doi meno sinch = a l'é sinch minute a doi bòt
- Sono le due e un quarto = A l'é doi bòt e 'n quart
Agetiv
I l'oma già dit quaicòs a propòsit dj'atribut. Coma gionta a lòn che i l'oma vist ëdcò an gramàtica disoma 'ncora quaicòs, pì che tut an sij superlativ e le locussion agetivaj:
Ij superlativ
I l'oma vist che an Piemontèis la forma dël superlativ assolut con desinensa "...issim" a sia bin pòch acetà contut che a sia nen sbalià da na mira gramatical. A-i son antlora d'espression con valor ëd superlativ che a peulo esse, pr'esempi, ël randobié l'agetiv (coma i l'oma già vist) opura l'associassion ëd doi agetiv diferent, ò l'usagi dj'adverb "motobin, tant, ...etc...." opura 'ncora 'd comparativ, dle vire paradossal, ma dovrà da tuti, an manera che a son-o coma normal manera 'd dì. Pr'esempi:
A l'é andait për tèra long e tirà, Anfrèidà com un can , Bòrgno coma 'n pom . Coste a son nen forme dovrà quàich vira, coma schers, ma a son forme vreman idiomàtiche, dovrà motobin sovens.
Për rende l'idèja dël superlatv a l'é motobin dovrà l'agetiv "bel, bela, bej bele, ëdcò ant la forma "(un) pì bél..." coma:
Na pì bela fija = na fija motobin bela
A l'é bel véj = a l'é motobin véj
Ancora, i notoma l'espression "dij béj..... , ëd béj ..." che a val "tanti..." Coma presempi:
A l'ha 'd béj ani = A l'ha tanti ani = A l'é bin véj
As nòta sì dzora che 'dcò "bin..." a serv a fé 'l superlativ, coma "motobin...". ( A propòsit: "vejìssim" a l'é na paròla che as sent mach pronunsié da chi 'l Piemontèis a lo sà nen vàire ò bin pòch). D'àutri esempi as treuvo fra le frase idiomàtiche.
I notoma 'ncora l'espression superlativa "a l'é d'un + aggettivo", coma ant la frase "a l' é d'un brut (che) ... con valor "a l'é motobin brut , a l'é tant brut che...". St'espression a ven a taj cand as veul armarchè la situassion : "A l'é d'un brut ch'a fà sgiàj"
I arcordoma 'ncora, për ël superlativ relativ, le doe forme possìbij: "la pì brava përson-a , la përson-a la pì brava Pòch e motobin
Doi agetiv particolar, che a peulo esse 'dcò përnòm e adverb, a son "motobin" e "pòch. I l'oma già vist l'usagi 'd "motobin" coma adverb socià a n'agetiv për fé un superlativ. An cost sens as compòrta a-peu-pré coma 'l "molto" italian. Coma adverb socià a n'agetiv, ëdcò "pòch" as compòrta a l'istessa manera:
motobin degordì, pòch degordì, motobin ëspantià, pòch ëspantià
Ant l'usagi coma agetiv andefinì, coste paròle a tiro a rese pì ò manch sempe 'l partitiv (an particolar "motobin"). As ësmijo nen vàire, dal moment che motobin a l'é invariant (e donca as compòrta pì sovens coma adverb - vardé j'adverb sì sota), mentre i l'oma "pòch, pòchi, pòca, pòche". I foma sti esempi:
"motobin ëd pan" , "It ses fate motobin ëd nemis" dovrà parèj a smija an tut a n'adverb (e as peul dì ch'a lo sia). Se però i vardoma 'l comportament ëd "pòch", che a l'é declinabil, as capiss che le còse a son nen parèj, almanch an Piemontèis.
Antant a venta distingue "pòch" e "un pòch". Për ël prim a-i son nen problema, e as compòrta coma n'agetiv normal. Për lë scond, se 'l partitiv ch'a ven dòp a l'é al plural, antlora a manten l'artìcol andefinì singolar mascolin, ma a concòrda an gener e nùmer con ël partitiv. Se peui ël partitiv a l'é singolar, antlora a manten sempe l'artìcol andefinì singolar mascolin, e a peul concordé an gener con ël partitiv, opura resté sempe mascolin beleché con partitiv feminin. Con j'esempi sì dota i s-ciairoma 'l discors, confontand con l'Italian:
- un po' di capre = un pòche 'd crave
- un po' di mele = un pòchi 'd pom
- un po' di latte = un pòch ëd lait
- un po' di toma = un pòch ëd toma
opura: - un po' di toma = un pòca ëd toma
- etc.
Agetiv andefinì
Fra j'agetiv andefinì i notoma "vàire", invariant an géner e nùmer, che dl 's për chièl a veul dì "tant, tanta, tanti, tante" ma che, socià a "che", a pija valor ëd "quant, quanta, quanti, quante". Coma ant le proposission:
vàire d'agn che il l'has? andova a rés ël partitiv
i sai nen vàire che a sio
I notoma 'ncora l'agetiv "gnun, che an Italian a l'é dovrà an pràtica mach al singolar, mentre an Piemontèis a l'é dovrà sovens al plural. Sòn a l'é evident al feminin, dal moment che 'l mascolin a l'é invariant al plural. Pr'esempi "a-i son gnun-e cirese".
Përnòm
I l'oma già pèarlà dla posission dij përnòm përsonaj complement e 'd coma costa a sia diferenta da cola che a l'han ant la frase italian-a (ant la pàgina prima).
An Piemontèis an vàire cas a l'é la régola (nen obligatòria) la ripetission pleonàstica d'un përnòm dativ, cand a-i é un complement ëd terminassion esplìcit:
Pr'esempi la frase italian-a "Lo dico a mio padre" as traduv "I-j lo diso a mè pare opura "I lo diso a mè pare", ma la prima frase a son-a méj, contut che a-i sia n'element pleonàatich (literalm. an ital. : io glielo dico a mio padre).
Peui i l'oma parlà dij përnòm përsonaj verbaj e dij përnòm përsonaj interogativ, che a-i son nen an Italian, e 'd coma costi a formo vàire partìcole përnominaj, për soa combinassion con ij përnòm përsonaj complement.
I l'oma 'dcò vist le particolarità dël përnòm relativ "che". Arpioma an pressa cost'ùltima costion.
Sto përnòm a l'é dovrà për vàire complement sensa preposission, e a podrìa provoché 'd proposission nen ciàire. A l'istéss temp l'usagi a la manera italian-a dij përnòm "qual, quala, quaj, quale" con le relative preposission, an Piemontèis a son-a coma na forsadura. Ant lë stil piemontèis, arlongh ij sécoj, ël problema a l'é stàit arzolvù an manera diferenta. I l'oma già vist che a-ié, an Piemontèis, ël ghëddo 'd gionté quàich përnòm pleonàstich, coma i l'oma vist prima, e donca 'l sistema pì dirét a l'é col ëd gionté quàich partìcola përnominal ò averbial a la frase, an manera 'd féla ciàira, e a l'istéss temp genìta. Se i arpijoma la frase italian-a già vëddùa: "la persona a cui abbiamo parlato, an Piemontèis a dventa coma se a fussa: "la persona che abbiamo parlato a lui (parlatogli)" e an costa manera 'l significà a l'é ciàir, giutà 'dcò da la conision dle partìcole përnominaj piemontèise, che a fan la frase motobin sglissanta: "la person-a che i l'oma parlaje".
L'espression italian-a "quello che... , ciò che...", dle vire a l'é 'dcò "cosa, che cosa" an particolar ant le interogassion. Pr'esempi "Cosa dici? - Quello che (ciò che) dico non ha importanza". An Piemontèis as deuvra, coma preferensa, "lòn che..." tant coma interogassion che coma afermassion, e donca: "Lòn ch'it dise? - Lòn ch'i diso a l'ha nen d'amportansa. An cost cas l'interogassion a peul esse (varé prima) "Cos dis-to?.
Notoma 'ncora che për ël përnòm andefinì "gnun" a val lòn ch'i l'oma dit a propòsit dl'agetiv andefinì echivalent.
Coma ùltima còsa i disoma che an Piemontèis le forme italian-e "io sì..., io nò..." a peulo esse traduvùe an manera sempia ò rinforsà:
mi sì... opura mi sì mi...
mi nò... opura mi nò mi...
e as trata 'd forme motobin dovrà.
Verb
A venta vardé, prima 'd tut, lòn ch'i l'oma dit a propòsit dël predicà ant la pàgina 'd prima. Peui i l'oma già vist e comentà la mancansa dël passà lontan, (che ant la realità a-i é sempe ma a l'é nen dovrà).
Prima i l'oma acenà ai teml continuo, che an Italian a son-o:
io sto facendo, tu stai facendo,...etc.
io stavo facendo, tu stavi facendo, .... etc.
e via fòrt.
La manera pì "normal" ëd traduve an Piemontèis ij temp continuo a l'é cola 'd dovré la locusson (coniugà) "esse ancamin che ... + verb coniugà e donca i l'avroma:
mi i son ancamin che i faso, ti it ses an camin ch'it fase, etc.
mi i j'era ancamin che i fasìo, ti it j'ere an camin ch'it fasìe, etc.
An lenga piemontèisa a-i é 'dcò na forma coma cola italian-a che a deuvra 'l verb "sté" e 'l gerundi dël verb an costion, e parèj as disëdcò "mi i stago fasend, ...ti it ëstasìe fasend... e via fòrt, ma a l'é manch comun-a.
La forma optativa as esprim, an Piemontèis, con ël congiuntiv che a-j ven socià 'l përnòm përsonal interogativ. Cost a l'é n'àutr usagi 'd costi përnòm, com i l'oma già acenà. Esempi:
andèiss-lo a col pais dabon! (ital.: andasse a quel paese per davvero! - arferì al mascolin)
Na costrussion ch'a jë smija a-i é ant la frase dl'istéss tipo:
fuss-la bele la padron-a dël vapor, për mi ch'andèiss-la a fesse frise (ital.: fosse pure la padrona del vapore, per me che andasse a farsi friggere - arferì al feminin)
Ëdcò an cost cas, con ël përnòm përsonal interogativ a-i é pì nen ël përnòm përsonal verbal.
Assion conseguente strèite, an Piemontèis a ven-o esprimùe ant na manera che a arcòrda a la lontan-a l'abalativ assolut latin. Na forma ch'a jë smija un pòch a l'é dovrà 'dcò an Italian, ma an Piemontèis a l'é la pì comun-a. La frase italian-a "Subito dopo averlo pagato lo ha rotto" an Piemontèis a son-a "pagà ch'a l'ha avulo, a l'ha rompùlo" e an Italian a podrìa 'dcò esse "Pagato che lo ebbe, lo ruppe" natural che an Italian le posission dij përnòm a son diferente.
Arportoma un pàira 'd costrussion che an Piemontèis a son motobin dovrà, dal moment che a ven-o naturaj, e che a smijo pitòst a le corispondente fransèise për proposission con l'istéss significà. Arportoma 'dcò 'l confront con l'Italian:
Ital.: Sono io che .... = A l'é mi che.... (literalm. an ital. = é io che .... ) an Fransèis: c'est moi que ....
Ital.: Cosa cerchi? , cosa è che cerchi?= lòn ch'a l'é ch'it serche? (literalm. an ital. = quello che è che tu cerchi? ) an Fransèis: qu'est-ce que tu cherches?
Forme particolar, an Piemontèis a son cole che i l'oma già vist a propòsit dij verb difetiv: bzogné, avèj da manca, venté. A no resta da vëdde quaicòs a propòsit d' "avèj amportansa, amporté". Për costa forma, an Piemontèis as deuvra 'l verb "fé" ò na soa modificassion "anfé" an manera impersonal (tersa përs. sing.) socià a la partìcola partitiva "na". Donca:
ital.: mi importa poco = am na fà pòch, am n'anfà pòch
ital.: a loro non importava = a lor a-j na fasìa gnente da noté la ripetission dël dativ.
Sensa pretèise d'esse stàit complét, i vardoma quàich verb che an Piemontèis a peul esse transitiv opura intransitiv, con doi significà diferent. Sto mecanism a-i é 'dcò an Italian, ma con d'àutri verb. Pr'esempi:
- Rusé intrans. = ital.: litigare. Pr'esempi: A ruso për gnente
- Rusé trans. = ital.: sgridare. Pr'esempi: A l'ha rusà sò fieul
- Rasoné intrans. = ital.: ragionare. Pr'esempi: A l'é un ch'a rason-a bin
- Rasoné trans. = ital.: far ragionare. Pr'esempi: A-i é gnun bon a rasonélo
Preposission
Dle preposission quaicòs i l'oma già dit a propòsit dij complement. Fra le particolarità che i l'oma nen vist ant l'usagi dle proposission i notoma:
1) - Ël gerundi (tant present coma passà) a ven sovens precedù da la preposission "an". Antlora as dirà, pr'esempi, tant essend andàit coma an essend andàit. Parèj ëdcò a ven nen, an pairanda nen. Si i notoma che dle vire, për rason eufòniche, ël gerundi a pija na a final.
2) - Ant ij complement ëd leu, la preposission prinsipal "su" (e soe derivà articolà) a ven motobin sovens precedùa da la preposission "an", sensa un precis valor lògich. Pr'esempi : "An sla tàula".
3) - I l'oma già vist che la prepossion "ëd, dë" a l'é motobin dovrà, dal moment che 'l partitiv a l'é motobin dovrà. Sì i notoma un pàira 'd cas andova sta preposission as randobia, coma ant le espression : "dë 'd sà , dë 'd là".
4) - La preposission"ëd, dë" a ven, dle vire, butà anans ëdcò al complement ogét, che parèj a ven a pijé la forma d'un partitiv, an frase dël tipo: "Soné dël piano" (ital.: suonare il piano). As trata nen d'un partitiv vér, e a l'é na forma che as treuva 'dcò an Fransèis.
5) - As deuvra la preposission "an", che an presensa d'artìcol a dventa "ant", për arferisse a un temp aprossimà, coma pì ò manch na dàita ora. Pr'esempi: "Ant ël mesdì" për dì vers mesdì, pì ò manch.
6) - Con la preposission "ansema" as deuvra mai la preposission "con", ma sempe la preposission "a"
7) - La preposission"ëd, dë" a ven, dle vire, a ven dovrà socià a d'àutre preposission, sempe con un valor partitiv, coma pr'esempi: "con d'àutre person-e..., da d'àutri pòst...".
8) - I notoma a la fin, che cand ij verb vëdde, savèj, sente a reso n'anfinì, cost ëd sòlit a l'é precedù da la preposission "a". Pr'esempi: i sai a noé bin, opura i sai nen a dite opura i l'hai vistlo a parte opura i la sento a rivé.
9) - La preposission "për, cand a l'é seguìa da vocal, an quàich cas as ëscursa e as apòstrofa an "pr' ", coma an "pr'esempi, un a pr'un", etc.
Adverb
Da lòn che i l'oma vist a propòsir dj'agetiv, i podoma dì che "motobin" as compòrta sempe com adverb, e sovens a rés ël partitiv. A l'istessa manera as comporta "pì (ital.: "più" che a deuvra j'istesse régole, coma esempi:
Ital.: Voglio più pane = I veulo pì 'd pan (literalm. an ital.: voglio più di pane)
I arpassoma lòn che i l'oma dit a propòsit d'afermassion e negassion piemontèise:
A-i son tre particole afermative piemontèise che a son: sì, é, òi l'ùltima a peul ëdcò esse eui. La partìcola "òi" a l'ha valor rinforsà rispét a j'àutre.
La partìcola negativa corispondent a l'é "nò"
Le part'cole për neghé la assion (coniugassion negativa dij verb) a son doe: "nen, pà". La sconda a l'é na negassion un pòch rinforsà, ma a peul esse dovrà al pòst dla prima. L'usagi 'd coste partìcole a l'é diferent da col dle corispondente partìcole fransèise e italian-e. Për sòn ch'as varda la coniugassion negativa..
A-i son vàire espression averbiaj particolar, e për coste i armandoma a le forme idiomàtiche piemontèise. I arcordoma che vàire adverb piemontèis a son fàit da doe paròle ('d sòlit preposission e nòm).
Usagi rinforsativ ëd "pro"
Cost a l'é n'adverb che da 's për chièl a val "bastansa, a basta", ma che a l'ha n'usagi motobin comun, con un valor aprossimà ëd "sicura che...", "sì che....", coma rinforsativ ëd n'assersion, coma as peul capì da j'esempi, sempe con confront con l'Italian:
- I-i vado pro! = Sì che ci vado!, certo che ci vado!
- I l'hai pro dijlo! = Glielo ho ben detto!, certo che glielo ho detto!
- >A sarìa pro bel = Sarebbe bello sì..., certo che sarebbe bello
- I l'hai pro mandalo al col pais, ma chièl a l'é pà bogiasse = L'ho mandato sì a quel paese, ma lui non si è mosso
La paròla italian-a "come" ant ël sens d' "a che manera", a ven sovens traduvùa con "coma che..., com che....", an particolar, ma nen mach, ant le forme interogative. Pr'esempi:
Ital.: come ti chiami? as traduv an: "coma ch'at diso?" (literalm. ital.: "come che ti dicono?") opura coma ch'it ës-ciame?.
La paròla italian-a "come" ant ël sens d' "quant", an frase esclamative italian-e coma: Quanto/come fa freddo!. Come/quanto sei fessacchiotto!, an Piemontèis a dventa "che", e donca: Ch'a fa frèid!, ch'it ses gadan! . Sòn i lo arciamroma con le esclamassion sì sota.
Congiunsion
I notoma n'usagi particolar dla congiunsion "che" ant le espression che an Italian a son-o: "Dire di sì, dire di nò", che an Piemontèis a dvento "Dì che 'd sì, dì che 'd nò (liter. ital.: dire che di sì, dire che di nò)
Ant le espression idiomàtiche i vëddroma quàich manera particolar ëd rende quàich congiunsion. Sì i notoma 'ncora che sovens, an Piemontèis as sòcio doe congiunsion echivalente (còsa che an Italian a l'é sbalià e an Piemontèis nò). Pr'esempi as dis : "ma però, peui dòp, siché donca, e via fòrt.
I foma 'ncora na considerassion sla congiunsion përchè. Cand as treuva ant na frase negativa con ël sens ëd "përché ... nen..., an Piemontèis, ëd sòlit, as divid an doi part : "për" e "che" e la negassion as buta fra le doe. Pr'esempi:
I l'hai ditlo për nen ch'it vade
Esclamassion
A-i son, an Piemontèis, locussion esclamative che a son costruìe an manera diferenta da lòn che a càpita an Italian, coma da lòn che a ven:
Espression italian-e dël tipo : "quanto sei scemo!" opura "come era bello!" an Piemontèis a deuvro ò na costrussion a la fransèisa, opura un-a che a jë smija:
"Ch'it ses fòl, Ch'a l'era bél" opurà "S'it ses fòl. S'a l'era bél.
