part ch'a fà eut

ël Piemontèis

për capisse méj

cite nòte 'd Gramàtica

Përnòm - sconda part Përnòm dimostrativ, possessiv, relativ, interogativ genérich, andefinì

I completoma nòstra ciaciarada an sij përnòm ant ël Piemontèis. Ij përnòm che a no resto da vëdde a presento nen dificoltà particolar, contut che a l'àbio soe particolarità. As trata dij përnòm dimostrativ, possessiv, relativ, interogativ genérich, andefinì. Për ij përnòm relativ a-i é na Sintassi pitòst diferenta da cola italian-a e i la vëddroma giusta ant la session "Sintassi".

Përnòm dimostrativ I l'oma vist che sovens j'agetiv dimostrativ a deuvro le partìcole "sì, lì, la, che a seguo 'l sostantivche l'agetiv a dimostra. Ëdcò për ij përnòm i l'oma sto usagi, ma dal moment che a-i é nen un sostantiv, coste partìcole a seguo 'l përnòm an manera direta. La partìcola, 'd sòlit, a l'é unìa al përnòm con un tratin (e sòn a càpita sempe se 'l përnòm a finiss con consonant). A l'é natural che vàire còse a propòsit dj'agetiv dimostrativ a valo 'dcò për ij përnòm dimostrativ. A son dividù an doe categorìe: ëd person-a e ëd còsa. I dividoma sti doi grup an doe tàule, seguìe da quàich esempi. I indicoma 'dcò le vos italian-e, giusta për ciairëssa Arferì a përson-a: Përnòm italian Singolar mascolin Singolar feminin Plural mascolin Plural feminin quel, quello colui col \cul\ cola \c'ul&\ coj \c'ui\ cole \c'ule\ quello lì quello là col-lì \cull'i\ col-là, \cull'&\ cola lì, \cul& l'i\ cola là, \cul& l'&\ coj-lì \cuil'i\ coj-là; \cuil'&\ cole lì \c'ule l'i\ cole là \c'ule l'&\ questo cost \kust\ cost-sì \kusts'i\ costa \k'ust&\ costa-sì \kust&s'i\ costi \k'usti\ costi-sì \kustis'i\ coste \kuste\ coste-sì \kustes'i\ quegli chiel-lì \kiell'i\ chiel-là, \kiell'&\ chila lì, \kil& l'i\ chila là, \kil& l'&\ lor-lì \lur l'i\ lor-là \lur l'&\ lor-lì \lur l'i\ lor-là \lur l'&\ questo costui codesto col-sì \culs'i\\ cull'&\ cola sì, \cul& s'i\ coj-sì \cui s'i\ cole sì \c'ule s'i\ questi cost-sì \custs'i\ sto-sì \stu s'i\ chiel-sì \kials'i\ costa sì \cust& s'i\ sta sì \st& s'i\ chila sì \kil& s'i\ costi sì \custi s'i\ sti sì \sti s'i\ lor-sì \lur s'i\>/SPAN> coste sì \custe s'i\ ste sì \ste s'i\ lor sì \lur s'i\ I foma j'esempi sì sota: Am pias nen che chiel-sì a veuja che mi i fasa ste còse. Coj che a rivo a treuvo sarà Lor-là a fan mach ëd fum, mentre cost-sì a travaja da mat. Dì a chièl-lì che a vada a fésse frise Ciama a lor-lì se a veulo intré etc. As nòta che le espression chièl-lì, chila-lì, lor-lì, etc. a l'han un significà literal che an Italian a sarìa "egli lì, lui lì, lei lì, etc." ma natural che 'l significà ver a l'é nen col. Sovens coste forme a l'han un sens dëspresiativ ò irònich. Arferì a còsa: Përnòm italian Singolar mascolin Singolar feminin Plural mascolin Plural feminin questo, questo qui (qua) sòn \so[ng]\ sossì \sus'i\ cost \cust\ cost-sì \cust s'i\ sto \stu\ sto sì \stu s'i\ ----- \-----\ ----- \-----\ costa \cust&\ costa sì \cust& s'i\ sta \st&\ sta sì \st& s'i\ ----- \-----\ ----- \-----\ costi \c'usti\ costi sì \custi s'i\ sti \sti\ sti sì \sti s'i\ ----- \-----\ ----- \-----\ coste \c'uste\ coste sì \custe s'i\ ste \ste\ ste sì \ste s'i\ quello, quello lì (là) lòn \lo[ng] lolà \lul'&\ col-là, \cull'&\ col, \cul\ -----\-----\ -----\-----\ cola là \cul& l'&\ cola \cul&\ -----\-----\ -----\-----\ coj là \cui l'&\ coj \cui\ -----\-----\ -----\-----\ cole là \cule l'&\ cole \cule\ codesto lòn \lo[ng]\ lolì \lul'i\ col-lì, \cul l'&\ -----\-----\ -----\-----\ cola lì \cul& l'i\ -----\-----\ -----\-----\ coj lì \cui l'i\ -----\-----\ -----\-----\ cole lì \cule l'i\ As nòta che "lolì" e "lolà" as treuvo 'dcò ant la forma "lòn-lì" e "lòn-là". Costa forma a l'é manch corenta ma autertant giusta. I foma j'esempi sì sota: Lòn che am pias nen a l'é che chiel-sì a veul che mi i fasa sòn. Con an pò'd sosì e 'n pò'd lolà rangioma coj che a rivo. Sòn a smija pì bel che lòn, ma cole ch'it dise ti a van nen bin. Sossì a l'é nen vaire lòn, varda se lolà a va méj. Pija nen sto-sì, che a va nen bin etc. I notoma che esse nen vàire lòn a l'é na frase idiomàtica piemontèisa che a veul dì "nen esse la solussion" , "nen andé vàire bin". Përnòm possessiv A son istéss a j'agetiv possessiv, con quàich particolarità. I l'oma vist che j'agetiv possessiv a arfudo l'artìcol, gavà 'l mascolin plural, andova l'artìcol a serv. Për ij përnòm l'artìcol a l'é quasi sempe necessari e as fan nen d'eror a dovrélo sempe. I foma la sòlita tàula: përson-a masc. sing. femin. sing. masc. plur. femin. plur. prima sing. (ël) mè \mæ\ (la) mia \mi&\ (ij) mè \mæ\ oppure (ij) mèi \mæi\ (le) mie \mie\ sconda sing. (ël) tò \to\ (la) toa \tu&\ (ij) tò \to\ oppure (ij) tòi \toi\ (le) toe \tue\ tersa sing. (ël) sò \so\ (la) soa \su&\ (ij) sò \so\ oppure (ij) sòi \soi\ (le) soe \sue\ prima plur. (ël) nòstr \nostr\ (la) nòstra \nostr&\ (ij) nòstri \nostri\ (le) nòstre \nostre\ sconda plur. (ël) vòstr \vostr\ (la) vòstra \vostr&\ (ij) vòstri \vostri\ (le) vòstre \vostre\ tersa plur. (ël) sò \so\ (la) soa \su&\ (ij) sò \so\ oppure (ij) sòi \soi\ (le) soe \sue\ Për ël plural mascolin a-i é 'dcò la forma : mèi, tòi, sòi, coma evidensià ant la tàula. Ant ël cas dij përnòm, diferent da j'agetiv, le doe forme a son nen echivalente al complét, dal moment che le espression ij mèi, etc. a indico ij genitor (an cost cas a l'han valor ëd sostantiv). I foma ij sòlit esempi: Mè capél a l'é bél, ël tò pa vàire A l'é andait a trové ij sòi Mie sòche a son rote, le toe nen Costa a l'é nòstra part e nen la vòstra A l'ha pijà ij nòstri përchè a l'ha perdù ij sò Tò can a l'é bon da trifole, ël mè a và méj da cassa etc. I notoma che, ant le espression resùe dal verb "esse", andova la partìcola possessiva as treuva dòp ël sostantiv che a ven caraterisà da la partìcola e tra sostantiv e partìcola a-i é 'l verb, coma ant l'espression "sto lìber a l'é mè", la partìcola as compòrta coma n'agetiv e a pija nen l'artìcol. Sòn a càpita 'dcò cand la frase a l'é na direta conseguensa dla frase prima (coma a sarìa pr'esempi na rispòsta) coma ant ël cas: "ëd chi a l'é sto lìber? - a l'é mè.". Se an costi cas as deuvra l'artìcol, cost a armarca 'l possess ò a dis l'unissità dla còsa possedùa : "so lìber a l'é 'l mè. Na situassion parèj a càpita 'dcò an Italian. Përnòm relativ Ël Piemontèis a l'ha na manera soa 'd traté ij përnòm relativ. An Piemontèis ël përnòm "chi" a corispond al "chi" italian e a ven dovrà a l'istessa manera, gavà lòn che i vëddroma an Sintassi. Ël përnòm Piemontèis "che" a corispond al "che" italian, ma a ven dovrà motobin ëd pì. An efét an Italian as deuvra coma nominativ e acusativ, e mach da bin rair a ven dovrà socià a preposission për formé d'àutri complement. An Piemontèis, anvece, a ven dovrà sovens nen mach al nominativ e a l'acusativ ma 'dcò ant j'àutri cas, sensa preposission. Sto usagi particolar a podrìa porté confusion ant la frase, e antlora a ven giontà na partìcola përnominal al verb, opura n'adverb, che a sarìa nen necessari ma che a serv a s-ciairì la frase. Natural che second la gramàtica italian-a, cosi a sarìo eror. I vëddroma méj la costion an Sintassi, mentre sì i daroma mach quàich esempi. Un përnòm relativ piemontèis che a esist nen an Italian (ma cha a-i é an Fransèis), a l'é "dont", che a echival a l'Italian "di cui, in cui, da cui" a seconda dël contést dla frase. Ij tre përnòm che i l'oma vist a son invariant an géner e nùmer. L'espression italian-a "il cui ...", cand a veul dì "del quale il ...", an Piemontèis a peul esse dàita da "dont ël...". An Piemontèis a esist ëdcò la série "(ël) qual, (ij) quai, (la) qual, (le) quai" e 'dcò "(ël) qual, (ij) quai, (la) quala, (le) quale", che a corispond a la série italian-a "(il) quale, (i) quali, (la) quale, (le) quali". Sta série, macassia, a ven dovrà 'l manch possibil an Piemontèis, përchè a "son-a mal". An pràtica a l'é na forma për ij dëscors savant e maestos. Na forma dovrà sovens an Piemontèis, e giusta second la gramàtica piemontèisa, a l'é "chi che al pòst dël sempi "chi". Ëdcò ambelessì i foma quàich esempi: Chi a ven sì as treuva bin. Chi ch'a l'ha dite lòn a l'é un gadan. A son ij pressi che a chërso, che a fan l'inflassion A son cose dont a venta arcordesse. Ël pais dont i stago opura Ël pais andova ch'i stago La person-a che it l'has parlaje Ël pais dont i ven-o opura Ël pais d'andova i ven-o La përson-a dont i l'hai savùlo La përson-a che i l'hai savùlo etc. An Piemontèis, macassìa, cand a l'é possìbil as deuvra nen ël përnòm relativ. Përnòm interogativ genérich A son nen da confonde con ij përnòm përsonaj interogativ. A son coj che a corispondo a j'italian "Cosa? Che cosa? Quale?, Quali?" e a son derivà dai përnòm relativ. As podrìa 'dcò consideré 'l përnòm "Quanto?, Quanta?, Quanti?, Quante?" che però i podoma consideré coma përnòm andefinì ant na frase interogativa. An Piemontéis costi përnòm a son: Italian Piemontèis Esempi Nòte Cosa?, che cosa? Còs...? Còs it dise? / Còs dis-to? Pì fàcil dnans a paròle che a comenso con vocal. Interogassion fàita con e sensa ij përnòm përsonaj interogativ. Cosa?, che cosa? Còs che...? Còs che it dise? Pì fàcil dnans a paròle che a comenso con vocal. Con la congiunsion "che" as deuvro nen ij përnòm përsonaj interogativ. Cosa?, che cosa? Còsa...? Còsa veus-to ch'a sia? Pì fàcil dnans a paròle che a comenso con consonant. Cosa?, che cosa? Còsa che...? Còsa ch'a l'ha? As deuvra pòch. Con la congiunsion "che" as deuvro nen ij përnòm përsonaj interogativ. Cosa?, che cosa? Lòn che...? Lòn che it dise? Con la congiunsion "che" as deuvro nen ij përnòm përsonaj interogativ. Quale? / Quali? Qual...? / quai...? quala...? / quale...? Quala veus-to? Costi përnòm a son bin pòch dovrà. a fan ecession a le régole dël femin. e plur. Quale? / Quali? Qual che...? / quai che...? quala che...? / quale che...? Qual che it veule? Con la congiunsion "che" as deuvro nen ij përnòm përsonaj interogativ. Nòte: An general la costrussion con ël përnòm përsonal interogativ ad deuvra nen se a-i é 'l rinforsativ "che" Le forme Qual...?, Quai...? për ël mascolin a son pòch dovrà, cole për ël feminin "Quala...?, Quale...?" as deuvro un pòch ëd pì. Ëd sòlit as gionta 'l "che". Motobin sovens coste forme a son sostituìe da forme che a deuvro 'l përnòm dimostrativ "col" an manera idiomàtica con la gionta dël "che", vis-a-dì: "col che... ?, cola che... ?, coj che... ?, cole che... ?". As capiss dal contést che 'l significà a l'é nen dimostrativ. Pr'esempi: col ch' a l'é 'i tò? a val qual ch' a l'é 'i tò? Ant la forma corenta dël parlé, dle vire la forma "Còs...?", për rason eufòniche, as ëscursa an "Cò...?". I foma 'ncora quàich esempi: Cò dis-to? Còsa i veule? Lòn che it toire? Qual che i veule? Cole ch'i veule? Quai che i veule? Quai ch'a j'ero? etc. Përnòm andefinì Fra costi përnòm i consideroma prima 'd tut ël përnòm "ës, së" (an Italian "si", an Fransèis "on"), che as deuvra ant le forme ampersonaj dij verb. Costi verb a son, ëd sòlit, a la tersa përson-a singolar (dle vire plural). Dal moment che an Piemontèis a-i é sempe 'l përnòm verbal, che a le terse përson-e (sing. e plur.) a l'é "a", antlora i l'oma: 1) - Dnans a verb che a comenso për consonant "së" as fond con ël përnòm verbal: As dis, as fà, as fà nen 2) - Se 'l temp a l'é compòst antlora 'l "se" as taca dòp ël verb: a l'é mai fàsse la "s" a randobia për manten-e 'l son sord. 3) - Dnans a verb che a comenso për vocal a peul esse apostrofà (ò nò): A s'avìsa opura as avisa 4) - Dnans a verb che a comenso për "s impura" as aplico le sòlite régole: A së scriv, as ëscriv I doma na l'sta dij pì carateristich përnòm andefinì piemontèis, lassand jàutri al vocabolari (contnù an coste pàgine). D'àutra pàrt ij përnòm andefinì a smijo pitòst a j'agetiv andefinì, gavà quàich ecession) e donca as peul ten-e 'dcò cont ëd lòn che i l'oma dit a propòsit d'agetiv andefinì. I doma 'dcò la tradussion an Italian e, da già che i-i soma, la pronunsia. un \[ue][ng]\ = uno àutr \'&utr\ = altro (vardé nòta 1) ognidun \u[gn]id'[ue][ng]\ = ognuno tant \t'&nt\ = tanto tròp \tr'op\ = troppo. quaidun \[qu]&id'[ue][ng]\ = qualcuno (vardé nòta 2) quaicòs \[qu]&ic'oz\ = qualcosa (vardé nòta3 ) qualsëssia \[qu]&lsës'i&\ = chiunque minca \m'i[ng]c&\ = ogni minca un \m'i[ng]c& [ue][ng]\ = ciascuno minca un-a \m'i[ng]c& [ue][ng]&\ = ciascuna motobin \mutub'i[ng]\ = molto (vardé nòta 4) pà un \p& [ue][ng]\ = nessuno nen un \næ[ng] [ue][ng]\ = nessuno gnun \[gn][ue][ng]\ = nessuno nen d'autut \næ[ng] d &ut'[ue]t\ = nulla, niente affatto tal \t&l\ = tale tut \t[ue]t\ = tutto Nòte - 1) - àutr a l'é sovens dàit an forma partitiva d'àutr (Vardé j'esempi) 2) - Ël përnòm quaidun a l'ha d'àutre forme che a son giuste për la gramàtica, che a son: caidun, cheidun, cheichedun, cheicadun, quaicadun, queicadun 3) - Ël përnòm quaicòs a l'ha d'àutre forme che a son giuste për la gramàtica, che a son:caicòs, cheicòs, cheicòsa, caicòsa, quaicòsa, queicòs, queicòsa 4) - A propòsit dël përnòm motobin i notoma che a l'é invariant. L'agetiv corispondent as podrìa disse che a l'é nen dovrà coma tal përchè, për dì "tant ...quaicòs..." as deuvra la forma partitiva "motobin ëd ...quaicòs...". An costa manera as compòrta pì da adverd che da agetiv. Për coste costion vardé 'dcò la Sintassi. Esempi: Ognidun a sa che a sa nen d'autut dë ste còse Dam-ne dj'àutre Quaidun a l'ha pijà cheicòs Lor-lì as mangio tut A-i era pà un për la strà etc.

Created using: Lightning HTML Editor Version 2.20.1997