Frasette
VERSIONI
1.La cicala e la formica
Olim garrula cicada in frondosa olea
canebat; formica, contra, inter rimas terrae assidue laborabat. Cicada
formicam videt et ita reprehendit:"Stulta bestiola, cur ita tuam vitam
maceras? Ego cano, vitam laetam ago et agricolas delecto". At formica cicadae
ineptias non curat et operam suam continuat. Sed denique formica vivit, cicada
contra, escae inopia, vitam misere amittit.
Una volta una garrula
cicala cantava sopra un olivo frondoso; una formica, invece, lavorava
assiduamente tra le spaccature del terreno. La cicala vede la formica e così
la biasima:"Stolta bestiola, perchè consumi così la tua vita? Io canto, rendo
la vita lieta e rallegro gli agricoltori". Ma la formica non si prende cura
delle sciocchezze della cicala e continua il suo lavoro. Ma alla fine la
formica visse, la cicala al contrario, a causa della mancanza di cibo, perse
la vita miseramente.
2.Idillio agreste
Vita agricolae est beata. Candidae rosae ianuam
villae exornant. Gallinae errant in area. In amoena silva lusciniae cantant.
Agricola curat vineas fecundas, gallinas enumerat, capras et agnas virga
congregat. Villica mensam parat, patinas et pateras in tabula collocat. Iam
tenebrae silvam obscurant. Avia lanam tractat et fabula narrat puellae.
Fabulae sunt gratae parvae filiae agricolae. Concordia et parsimonia regnant
in familia agricolae.
La vita dell' agricoltore è beata. Rose bianche
abbelliscono la porta della fattoria. Le galline vagano nell' aia. Nel bosco
ameno cantano gli usignoli. L' agricoltore si prende cura delle vigne feconde,
conta le galline, riunisce le capre e le agnelle con la verga. La fattoressa
prepara la mensa, colloca sulla tavola piatti e coppe. Già le tenebre oscurano
il bosco. La nonna lavora la lana e narra una favola alla fanciulla. Le favole
sono grate alla piccola figlia dell' agricoltore. La concordia e la parsimonia
regnano nella famiglia dell' agricoltore.
3.In un' aula di scuola
Discipulae in schola sunt: in cathedra
magistra sedet, in sellis discipulae. Magistra discipulas interrogat:"Ubi
insula Sicilia est?".Discipulae ita respondent:"Sicilia Italiae magna insula
est, multis et pulchris oris clara. Terra fecunda et amoena est. Incolae
mercatura magnas divitias congerunt et agricolae optimas uvas colligunt. Ibi
benignae aurae semper flant. Poetae sedulas et formosas Siciliae puellas
celebrant". Magistra discipularum diligentiam laudat; discipulae admodum
laetae sunt.
Le alunne sono a scuola: la maestra siede in cattedra,
sulle sedie sono sedute le alunne. La maestra interroga le alunne:"Dov'è l'
isola della Sicilia?". Le alunne rispondono così:"La Sicilia è una grande
isola dell' Italia, famosa per le molte e belle spiagge. La terra è fertile e
amena. Gli abitanti grazie al commercio accumulano grandi ricchezze e gli
agricoltori raccolgono un' uva ottima. Qui soffiano sempre brezze benigne. I
poeti celebrano le fanciulle della Sicilia, belle e diligenti". La maestra
loda la diligenza delle alunne; le alunne sono assai liete.
4.Bestiario
Magistra in schola multarum bestiarum vitam puellis
narrabat. Dicebat enim:« Formica sedula est, aquila robusta est, ranae parvae
sunt, balaenae magnae, alaudae laetae. Alauda enim semper cantat et aurorae
nuntia est. Timidae columbae magnarum aquilarum violentiam timent et apud
ripas opacas aut in silvis densis volant: silvae obscurae, enim, bestiis
parvis gratae sunt, quia illic magnarum bestiarum insidias vitant et escae
copiam inveniunt».Discipulae libenter magistrae fabulas audiebant; magistra
enim vitam rusticam laudabat et pulchris fabulis puellis delectabat.
A
scuola la maestra raccontava la vita di molti animali. Diceva infatti:« La
formica è diligente, l' aquila è robusta, le rane sono piccole, le balene
grandi, le allodole liete. Infatti l' allodola canta sempre ed è messaggera
dell' aurora. Le colombe paurose temono la violenza delle grandi aquile e
volano presso le rive ombrose o nei fitti boschi: i boschi oscuri, infatti,
sono graditi ai piccoli animali, perchè là evitano l' agguato delle grandi
bestie e travano cibo in abbondanza».Le alunne ascoltavano volentieri le
favole della maestra; la maestra infatti lodava la vita della campagna e
rallegrava le fanciulle con belle favole.
5.Vita campestre
Umbra terram opacat, luna latet. Noctua volat.
Vaccae et capellae vicinae somniant. Agricola in parva casa mensam nudam
observat; interea Tullia, parva agricolae filia, suam pupam permulcet. Subito
parva flamma ante fenestram apparet; Tullia observat: pulchra ancilla transit;
est Tulliae amica. Tum puella ridet salutatque parvam amicam. Inde agricolae
filia e casa exit et cum amica ambulat. Ancilla longam fabulam Tulliae narrat.
Puella primum cogitat, inde pulchram fabulam etiam suae pupae
narrat.
L' ombra oscura la terra, la luna sta nascosta. La civetta
vola. Le mucche e le caprette sognano vicine. Nella piccola casa il contadino
osserva la tavola sparecchiata; intanto Tullia, la piccola figlia dell'
agricoltore accarezza la sua bambola. All' improvviso appare una piccola
fiamma davanti alla finestra; Tullia guarda: passa una bella ancella; è un'
amica di Tullia. Allora la fanciulla ride e saluta la piccola amica. La serva
narra una lunga favola a Tullia. La fanciulla dapprima ci pensa, poi narra una
bella favola anche alla sua bambola.
6.La ragazza pigra
Puella non est laeta. Magistra enim est severa
et puellam saepe vituperat:« Claudia, non es sedula. Livia et Iulia linguam
latinam amant, tu grammaticam ignoras». Nunc puella est sola et cogitat:«
Misera puella sum! Aliae puellae saltant, cantant, ambulant ego sola laboro.
Beatae sunt asinae et mulae, sempre otiosae!». Puellam ingratam fortunam
desiderat, et stulta est: agricola enim asinas et mulas quotidie
verberat.
La fanciulla non è contenta. La maestra infatti è severa e
spesso rimprovera la fanciulla aspramente:« Claudia, tu non sei diligente.
Livia e Giulia amano la lingua latina, tu ignori la grammatica ». Ora la
fanciulla è sola e pensa:« Sono una fanciulla infelice! Le altre fanciulle
ballano, cantano, passeggiano, solo io lavoro. Beate le asine e le mule,
sempre oziose!». La fanciulla desidera una sorte ingrata ed è stolta: ogni
giorno infatti il contadino frusta le asine e le mule.
7.In una villa di campagna
In matronae villa puellae pulchras
violas legunt et magistrae donant; ancillae comam dominae ornant. Avia
pulchras fabulas narrat et puellae libenter auscultant. Severae matronae
ancillarum negligentiam vituperant, at filiarum diligentiam laudant. Matutinis
horis alaudae, calidis horis cicadae, laetae cantant; timidae columbae in
altis oleis volant. In villa vita beata et serena est, sine vitae urbanae
curis et molestiis. At villae agricolae graviter laborant et escam universae
familiae comparant.
Nella fattoria della matrona le fanciulle colgono
belle violette e le donano alla maestra; le serve ornano la chioma della
padrona. La nonna racconta belle favole e le fanciulle la ascoltano
volentieri. Le matrone severe biasimano la negligenza delle ancelle, ma lodano
la diligenza delle figlie. Nelle ore mattutine le allodole, nelle ore calde le
cicale cantano liete; le colombe paurose volano sugli alti olivi. Nella
fattoria la vita è beata e serena, senza le preoccupazioni e le molestie della
vita urbana. Ma i contadini della fattoria lavorano intensamente e procurano
il cibo per tutta la famiglia.
8.Nelle antiche isole d' Italia
Sicilia et Sardinia et Corsica
insulae sunt: magna est ibi nautarum peritia. Poetae eorum audaciam canebant
et praesertim puellae cupide eos audiebant. Ibi multae et densae silvae erant
et terra opima beluas feras atque incolas alebat. Nautae multas et asperas
procellas tolerabant. Saepe piratae insularum oras attingebant. In Sicilia
clarae coloniae Graecae erant, ubi multas aras deae Proserpinae hodie
spectamus. Postea apud oras Siciliae copiae Romanae, pugnis Punicis, suam
periculosam aemulam profligabant.
La Sicilia, la Sardegna e la Corsica
sono isole: là è grande l' abilità dei marinai. I poeti cantavano la loro
audacia e soprattutto le fanciulle li ascoltavano con entusiasmo. Là c'erano
molti e fitti boschi e la ricca terra nutriva le bestie feroci e gli abitanti.
I marinai sopportavano molte tempeste violente. I pirati attaccavano spesso le
coste delle isole. In Sicilia, dove oggi vediamo molte are della dea
Proserpina, c'erano molte colonie greche. In seguito presso le coste della
Sicilia le truppe di Roma sconfiggevano la pericolosa rivale con le guerre
puniche.
9.Roma antica
Neque magna neque opulenta erat olim Roma. Ubi
postea viae amplae et stratae, lautae Carinae, marmoreae basilicae, splendidae
thermae erant; antea semitae erant angustae et saxosae, paucae et miserae
casae, paludosae et praeruptae terrae. Constantia et industria et audacia
incolarum inclementiam naturae superabant. Paulatim multis pugnis et egregiis
victoriis potentia Romana crevit et Roma universae Italiae domina fuit. Postea
militiae Romanae in Sicilia, in Hispania, in Africa variis et cruentiis pugnis
pugnabant. Postremo Roma Macedoniam et Syriam et Hispaniam et ceteras terras
donabat et diu administrabat.
Una volta Roma non era nè grande nè
ricca. Dove in seguito c'erano vie ampie e strade lastricate, il sontuoso
Carene, le basiliche di marmo e le splendide terme; prima c'erano sentieri
angusti e sassosi, poche e misere case, terre paludose e scoscese. La
costanza, l' operosità e l' audacia degli abitanti superavano l' inclemenza
della natura. A poco a poco con tante battaglie ed egregie vittorie la potenza
romana crebbe e Roma fu la padrona ti tutta l' Italia. In seguito le milizie
romane combattevano in Sicilia, Spagna e Africa con differenti e cruente
battaglie. Infine Roma assoggettava la Macedonia, la Siria e la Spagna e altri
territori e a lungo li amministrava.
10.La dea Fortuna
Fortuna caeca est, quia opulentiam aut
indigentiam inconsiderate donat et de cornucopia copiam effundit. Poetae deam
Fortunam caecam fingunt. Nigra fascia comam eius tegit. Multas tabulas pictas
deae Fortunae ubicumque videmus. Italiae incolae Fortunam religiose colunt et
rosarum coronis statuas atque aras eius saepe ornabant. Interdum sedulae
magistrae discipulis Fortunae figuram ostendunt. Non solum Fortuna caeca est
sed etiam caducas divitias donat. Saepe poetae Fortunam celebrant atque
potentiam eius laudant.
La Fortuna è cieca, perchè dona
sconsideratamente l' opulenza o l' indigenza e lancia una gran quantità di
corna dell' abbondanza. I poeti immaginano la dea Fortuna cieca. Una fascia
nera ricopre la sua chioma. Dovunque vediamo molti quadri della dea Fortuna.
Gli abitanti dell' Italia onorano religiosamente la Fortuna e spesso ornavano
le sue statue e le sue are con corone di fiori. Talvolta le maestre diligenti
mostrano la figura della Fortuna alle alunne. Non solo la Fortuna è cieca, ma
dà anche una ricchezza caduca. I poeti celebrano spesso la Fortuna e lodano la
sua potenza.
11.L'Italia e i suoi abitanti
Italiae incolae praecipue agricolae
et nautae sunt. Agricultura nostrae paeninsulae incolis cara fuit, est, erit.
Vita rustica parsimoniae, diligentiae iustitiaeque magistra est; ita agricolae
Italiam ditabant. In illa multae atque clarae Graeciae coloniae fuerunt: olim
Italiam Magnam Graeciam appellabant. Italiae orae, praecipue Siciliae et
Sardiniae insularum, amoenae sunt; terra uvarum, olearum castanearumque,
rosarum violarumque plena est. Multae in illa sunt clarae aquae. Antiqua et
clara est Italiae, nostrae carae patriae, historia. Poetarum litterarumque
Romae atque Italiae fama mira est. Italiam, nostram patriam, puellae, semper
amate!
Gli abitanti dell' Italia sono soprattutto agricoltori e
marinai. L'agricoltura fu, è e sarà cara agli abitanti della nostra penisola.
La vita rustica è maestra di parsimonia, diligenza e giustizia: così gli
agricoltori arricchiscono l' Italia. In essa ci furono molte e famose colonie
greche: una volta chiamavano l' Italia Magna Grecia. Le spiagge dell' Italia,
soprattutto delle isole della Sicilia e della Sardegna, sono amene; la terra è
piena di uva, di olivi, di castagni, di rose e di viole. Molte in essa sono le
acque famose. La storia dell' Italia, nostra cara patria, è antica e famosa.
E' meravigliosa la fama dei poeti e della letteratura di Roma e dell' Italia.
Fanciulle, amate sempre l' Italia, la nostra patria!
12.Tra storia e leggenda
Indigenae Fauni olim et Nymphae et viri,
silvarum e truncis nati, Latium habitaverunt, sicut Vergilius narrat,
Romanorum poeta praeclarus. Saturnus, deinde, ex Olympo a filio pulsus,
indigenas viros per iuga montana dispersos congregavit et primus ad culturam
agrorum vocavit:sic feram populi vitam mitigavit. Post Saturnum Picus et
Faunus et Latinus regnaverunt. Sub regno autem Latini, intravit in Latium
Aeneas, cum sociis et parvulo filio Julo, ex Troiano incendio
profugus.
Un tempo i fauni, le ninfe e gli uomini indigeni, nati dai
tronchi dei boschi, abitarono nel Lazio, come narra Virgilio, famosissimo
poeta romano. Poi Saturno, cacciato dall' Olimpo dal figlio, riunì gli uomini
indigeni dispersi sulle vette dei monti e per primo li esortò a coltivare i
campi: così mitigò la vita barbara del popolo. Dopo Saturno regnarono Pico,
Fauno e Latino. Sotto il regno di Latino, Enea, in fuga dall' incendio di
Troia, entrò nel Lazio con i suoi compagni e il suo piccolo figlio
Iulo.
13.Romolo e Remo
Romolus et Remus in ripa fluvii oppidum condere
statuerunt. Remus sex corvos vidit, sed Romulus duodecim corvos: sic fuit
Romuli condere Romam. Romulus in agro sulcum duxit et murum aedificavit.
Postea, magna cum ira dixit:« Vae advenae qui eum antecedet!». Remus sprevit
imperium et antecessit. Itaque Romulus Remum, advenam, necavit.
Romolo
e Remo decisero di fondare una città sulla riva di un fiume. Remo vide sei
corvi ma Romolo ne vide dodici: così fu Romolo a fondare Roma. Romolo fece un
solco nel campo ed edificò un muro. Poi, con grande ira disse:« Guai allo
straniero che lo supera! ». Remo disprezzò il comando e lo superò. Così Romolo
uccise Remo, come uno straniero.
14.I metalli
Aurum, argentum et ferrum metalla sunt. In terra
multae venae auri, argenti et ferri sunt. Ferrum necessarium est; at aurum et
argentum rara et pretiosa sunt. Antiqui populi aurum, argentum, ferrum et alia
metalla cognoscebant. Multa simulacra ex auro et argento deorum templa
ornabant; ex ferro multa instrumenta et arma erant facta. Fabri metalla
cudebant. Aurei anuli et argenteae fibulae matronarum ornamenta erant. Fibulae
aurae saepe dearum statuas ornabant. Metalla pretiosa saepe bellorum causa
fuerunt.
L' oro, l' argento e il ferro sono metalli. Nel terreno ci
sono molti filoni d'oro, d'argento e di ferro. Il ferro è necessario; ma l'
oro e l' argento sono rari e preziosi. I popoli antichi conoscevano l' oro, l'
argento, il ferro e gli altri metalli. Molte statue d'oro e d'argento ornavano
i templi degli dei; molti strumenti e molte armi erano fatte di ferro. I
fabbri battevano i metalli. Anelli d' oro e fibbie d'argento erano ornamenti
delle matrone. Le fibbie d'oro spesso ornavano le statue delle dee. I metalli
preziosi furono spesso causa di guerre.
15.Un fantasma che non era un fantasma
Vulpecula tintinnabulum in
collo gestabat atque saepe in agricolarum tecta noctu penetrabat. Dum silenter
incedit, tintinnabulum quassabat et puerorum somnos rumpebat. Pueri in lectis
diu novum ac mirum sonum audiebant atque ita secum cogitabant:« Profecto huc
venerunt simulacra ex inferis atque nostros somnos territant ». Sed olim lunae
radii penetrabant in cubiculum; et ideo pueri clari vident bestiolae formam
atque audiunt tintinnabulum. Iam pueri non timent sed hilariter rident; inde
bestiolam captant.
Una volpicina portava sul collo un campanello e
spesso penetrava sui tetti degli agricoltori. Avanzando silenziosamente
scuoteva il campanello e rompeva il sonno dei bambini. Nei letti i bambini
ascoltavano a lungo il nuovo suono meraviglioso e così tra sè pensavano:«
Certamente qui sono venuti i fantasmi dagli inferi e spaventano i nostri sonni
». Ma una volta i raggi della luna penetravano nella stanza: e perciò i
bambini vedono chiaramente la forma della bestiola e odono il campanello.
Allora i bambini non temono e ridono gioiosamente; poi catturano la
bestiola.
16.I Romani in Campania
Ferias antiqui Romani praesertim in oris
maritimis Campaniae agebant. Coelum Campaniae erat nitidum et serenum; solum
erat fecundum et limpidis aquis laetum. Ibi pulchras villas aedificabant et
ornabant statuis et fonticulis. Multae villae erant splendidae silvis et
hortis. Nunc, ubi erant villae, ibi sunt vineta et pomaria, ubi erant statuae,
ibi sunt piri, mali, cerasi; ubi Romani laeta otia agebant, ibi coloni terram
arant et seminant, poma colligunt et vindemiant: gaudent copia frumenti et
pomorum.
I romani facevano le vacanze soprattutto sulle spiagge
marittime della Campania. Il cielo della Campania era nitido e sereno; il
suolo era fecondo e copioso di limpide acque. Qui costruivano belle ville e le
ornavano con statue e piccole fonti. Molte ville erano rese splendide da
parchi e giardini. Ora, dove c'erano le ville, ci sono vigneti e frutteti,
dove c'erano le statue, ci sono peri, meli e ciliegi; dove i Romani
conducevano lieti ozi, i coloni arano e seminano la terra, raccolgono i frutti
e vendemmiano; godono per l' abbondanza del frumento e dei frutti.
17.Bacco e Vulcano
Bacchus erat apud Romanos deus vinii et gaudii.
Poetae Bacchum fingebant virum pulchrum, hederae foliis ornatum. Nam hedera
deo sacra erat. Bacchus in Italia et in Graecia templa et aras habebat: pueri
hederae coronas portabant et agricolae hircos immolabant. Feminae atque viri
pompae dei semper laeti et iucundi erant: nam in vino gaudium et laetitia
sunt. Purum vinum tristitiam expellit, acerbas curas dissipat atque animos
reddit iucundos. Vulcanus, contra, frabrorum dues erat. Deus claudus erat: nam
e caelo olim decidit. Romani Vulcani officinam Aetnam putabant: ibi ferro,
argento, auro, deis et viris parabat scuta, loricas, galeas, hastas, gladios.
Itaque Vulcanus deis carus erat.
Presso i Romani Bacco era il dio del
vino e della gioia. I poeti rappresentavano Bacco come un bell' uomo ornato
con foglie d'edera. Infatti l' edera era sacra al dio. In Italia e in Grecia
Bacco aveva templi ed are: i ragazzi portavano corone di edera e gli
agricoltori immolavano i caproni. Le donne e gli uomini della processione del
dio erano sempre lieti e giocondi: infatti nel vino ci sono gaudio e letizia.
Il vino puro caccia via la tristezza, dissipa le amare preoccupazioni e rende
gli animi giocondi. Vulcano invece era il fabbro degli dei. Era un dio zoppo:
infatti una volta precipitò dal cielo. I Romani credevano che l'Etna fosse
l'officina di Vulcano; qui col ferro, l' argento e l'oro preparava scudi,
corazze, elmi, giavellotti e spade per gli uomini e per gli dei.
18.Il fanciullo bugiardo
Puer, dum agnos et capellas pascit, per
iocum auxilium petit:« Ecce lupus! Agricolae, succurrite, succurrite misero
mihi! ». Coloni undique accurrunt, sed nullum lupum inveniunt. Postridie puer
agricolas rursus invocat, nam lupus vere apparet, sed frustra: « Succurrite,
succurrite » clamat. Nam agricolae pueri verbis non credunt, et in campis
tranquilli manent. Ita lupus agnas et capellas devorat, dum puer stultus suum
mendacium luget.
Un fanciullo, mentre pascola agnelli e caprette,
chiede aiuto per gioco:« Ecco il lupo! Contadini, soccorretemi, soccorretemi,
povero me! ». I coltivatori accorrono da ogni parte, ma non trovano nessun
lupo. Il giorno dopo il ragazzo chiama di nuovo gli agricoltori, infatti il
lupo compare veramente, ma invano: « Aiutatemi, aiutatemi » grida. Ebbene i
contadini non credono alla parola del ragazzo e rimangono tranquilli nei
campi. Così il lupo divora le agnelle e le caprette, mentre il ragazzo stolto
piange la sua bugia.
19.Il lupo e il cavallo
Lupus, aegrotus, equo occurrit. Sed dolo
eum circumvenit. Ita medicum se simulavit et equo dixit: « Cum aegrotus eris,
tuos morbos curabo ». Equus dolo dolum opposuit. Suum pedem aculeis compunctum
simulavit et remedium petiit. Statim lupus, credulus, appropinquavit; at equus
ungulis lupum percussit et fere exanimavit. Lupus, postquam animum recepit,
dixit: « Iure poenam luo mei doli ».
Il lupo, malato, incontrò il
cavallo. Ma lo raggirò con dolo. Così si finse medico e disse al cavallo: «
Quando sarai malato curerò le tue malattie ». Il cavallo oppose dolo al dolo.
Fece finta che il suo piede fosse stato punto dagli aculei e chiese un
rimedio; subito il lupo ingenuo si avvicinò; ma il cavallo percosse il lupo
con gli zoccoli e quasi lo uccise. Il lupo, dopo che ebbe ripreso coscienza
disse: « Giustamente sconto la pena a causa del mio dolo ».
20.Phaedrus
Phaedri patria Macedonia fuit. Romanorum captivus,
Augusti servus fuit; Augusto acuto ingenio et magna sapientia carus erat; in
Phaedro praecipua erat scientia et litterarum Latinarum pertitia. Poeta erat
et fabulas parvas pulchrasque, Romanis caras, praesertim pueris et puellis,
creabat. In Phaedri fabulis mira vitae praecepta et magnum iustitiae
desiderium erant et sunt.
La patria di Fedro fu la Macedonia.
Prigioniero dei romani, fu servo di Augusto; era caro ad Augusto per l' acuto
ingegno e la grande sapienza; in Fedro era eccezionale l'erudizione e la
conoscenza delle lettere latine. Era poeta e creava delle piccole e belle
favole, care ai romani, soprattutto ai fanciulli e alle fanciulle. Nelle
favole di Fedro c'erano e ci sono meravigliosi precetti di vita e un grande
desiderio di giustizia.
21.Equus et aper
Equus in vado bibit. Venit aper: in vadum intrat
aquamque agitat. Equus stomachosus cum apro litigat, sed frustra: aquam nimia
insolentia aper turbat. Tum equus iratus vicinae villae domini auxilium petit;
virum in dorso levat et contra inimicum portat. Aprum vir telis necat, in equi
dorso ponit et dicit:« Laetus sum quod auxilium meum petebas; miram praedam
nunc habeo et servum ad meam villam idoneum &raguo. Frenis autem et
habenis equum alligat. Tum maestus equus dicit: « Parvam vindictam stultum
cupiebam et petebam: vir non solum apri, sed etiam vitae meae erit dominus;
posthac non liber, sed servus semper ero ». Fabula Aesopus iracundos monet:
immodica ira insaniam gignit, insania saepe exitii est causa.
Il
cavallo beve nel guado. Viene un cinghiale: entra nel guado e agita l' acqua.
Il cavallo collerico litiga con il cinghiale, ma invano: la troppa insolenza
del cinghiale turba l'acqua. Allora il cavallo irato chiede l'aiuto del
padrone della vicina fattoria; solleva l' uomo sul dorso e lo trasporta contro
il nemico. L' uomo uccide il cinghiale con le frecce, lo pone sul dorso del
cavallo e dice: « Sono contento che tu abbia chiesto il mio aiuto; adesso ho
una preda meravigliosa e un servo adatto per la mia fattoria ». Poi lega il
cavallo con le briglie. Allora il triste cavallo dice: « Desideravo e chiedevo
una piccola vendetta: l' uomo non solo del cinghiale ma anche della mia vita
sarà padrone; d'ora in poi non libero ma sarò sempre servo ». La favola di
Esopo ammonisce gli iracondi: l'ira eccessiva genera la follia, e la follia è
spesso causa di rovina.
22.Un padre saggio
Paulum Aemilium olim interrogavit amicus: « Cur
tuorum filiorum exercitationibus semper praesens es? ». Respondit Paulus
Aemilius: « Liberorum meorum magistro non omnia officia mea tradidi, sed
potestatis paternae solum partem parvam commisi. Dat magister pueris scientiae
principia. Patri autem manet animorum et virtutum cura ». Duobus filiis
dilectis superfuit Paulus et funeribus adfuit; tertium vero in adoptionem
Scipioni Africano dederat.
Un amico una volta interrogò Paolo Emilio: «
Perchè sei sempre presente alle esercitazioni dei tuoi figli? ». Paolo Emilio
rispose: « Non trasmisi al maestro dei miei figli tutti i miei doveri ma gli
affidai solo una piccola parte della patria potestà. Il maestro dà ai ragazzi
i principi della scienza. Al padre rimane la cura del loro carattere e della
loro virtù. Paolo sopravvisse a due diletti figli e fu presente ai funerali,
il terzo in vero lo aveva dato in adozione a Scipione l' Africano.
23.Le navi romane
Antiquis temporibus Romani arti nauticae fere
imperiti erant et naves parum curabant. Deinde, bellorum Punicorum aetate,
etiam proelia maritima necessaria fuerunt. Carthaginienses marium domini erant
quia classem superbam possidebant. Magna pars navium litora Siciliae
peragrabat, Romanorum colonias offendebat. Tum Romani magnam classem
creaverunt, navibus ferreos hamos applicaverunt. Ita, cum navis Romana navi
hostium vicina erat, hami puppim adversariam comprehendebant. Rostra muniebant
navium proram, aplustria seu tabulae pictae puppim ornabant: ita navis, sicut
avis, rostrum et caudam habebat.
Nei tempi antichi i Romani erano quasi
inesperti dell' arte nautica e curavano poco le navi. In seguito, nell' età
delle guerre puniche, anche le battaglie navali furono necessarie. I
Cartaginesi erano i padroni dei mari poichè possedevano una flotta superba.
Grande parte delle navi percorreva i litorali della Sicilia e nuoceva alle
colonie dei Romani. Allora i Romani crearono una grande flotta, e applicarono
alle navi uncini di ferro. Così, quando una nave romana era vicina a una nave
dei nemici gli uncini catturavano la poppa avversaria. I rostri rafforzavano
la prora delle navi, aplustri o pitture ornavano la poppa; così la nave come
un uccello aveva il rostro e la coda.
24.Paride
Paris fuit filius Priami, Troianorum regis. Olim per
mare Aegaeum navigavit in Graeciam et ibi, fraude ac dolo, raptavit Helenam,
uxorem Menelai, Lacedaemoniorum regis. Hoc facinore etiam ius hospitii
violavit. Magna, enim, fuit ira Menelai et cunctarum gentium et urbium
Graeciae: reges et duces Graecarum civitatum magnam classem paraverunt,
navigaverunt ad litus Asiae, et post longum cruentumque bellum, vindicaverunt
scelus Paridis.
25.Troppo bello per essere vero
Prima hominum aetas fuit sub regno
Saturni: hanc vocabant auream. Tum homines sine legibus ius et fidem
servabant; nondum naves saevum pelagus percurrebant et mortales noscebant
tantum litora maris. Nec moenia neque turres in moenibus erant; nec fossae
neque vallis circumdabant urbes et homines nondum arma repperant, nec
suscitaverant impia bella; gentes omne aevum agebant in laetis otiis et dulci
pace. Terra, autem, sine ullo labore proferebat poma et fruges. Laeti homines
se nutriebant.
26.La dea occhiglauca
Minervae statura procera, forma venusta,
oculi glauci et feri fuerunt; pallium pretiosum et galeam cristatam induebat;
in dextera longam hastam, in sinistra clipeum gestabat. Fuit etiam litterarum
et artium patrona: idcirco olea et noctua sacrae erant deae; olea, quia
indicium pacis est; noctua, quia sapientia etiam in tenebris videt lucetque.
Sub tutela Minervae poetae, discipuli et magistri erant; quare in sacris
Minervae discipuli magistris dona gestabant et poetae Romani in Clivo
Aventino, apud Minervae templum, se colligebant.
27.La rondine e l'usignolo
Hirundo soror lusciniae erat atque
vocem suavem et pulchram habebat. In agris atque in silvis cum sorore semper
vivebat semperque canebat. Sed ingenia habebant haud similia: nam hirundo
superba erat, luscinia bona et tranquilla. Olim hirundo dixit:« Nolo delectare
aures agricolarum rudium et indoctorum: nam agricolae mihi gratias paucas et
parvas reddunt. Volabo in amplas et pulchras urbes, ubi cives aures habent
haud rudes aut indoctas: gratias mihi reddent ». Volat igitur in urbem magnam,
atque in tectis et templis et columnis et hortis publicis semper cantat: sed
urbis incolae, propter clamores viarum, hirundinis vocem suavem non audiunt.
Tacet igitur hirundo et adhuc in silentio vitam agit. Luscinia, autem, in
silvis et agris agricolas et bubulcos delectat.
28.L'astrologo e il re
Rex astrologum apud se habebat. Olim rex
astrologum de tempestate consuluit: nam in agris deambulare cupiebat. At
astrologus diu caelum conspexit, inde respondit:« Hodie, rex, bene
deambulabis: nullus enim imber iter impediet.» Dum rex per agros equitat,
agricola eum conspexit et:« Rex-inquit- ad regiam statim discede, quia magna
tempestas adventat; ideo, si sub divo manseris, magnus imber deprehendet ».
Rex, astrologi praedictione securus, agricolae verba contempsit atque iter
perrexit. Sed repente magnum murmur audit; nubes caelum operiunt atque solem
obscurant; paulo post densi praecipitant ex aethere nimbi et aqua regem
perfundunt.
29.Un dio illustre
Apollo, Iovis et Latonae filius, inventor fuit
et tutor artium nobilium: medicinae, musicae et carminum. Salutaribus herbis
aegrotos curabat et debilis vires mortalium recreabat. Musarum deus silvestres
montes et virides ripas fluminum habitabat et dulci cithara deorum epulas
delectabat. Oraculis et sortibus futurum hominibus ostendebat. Multa et
illustria fuerunt Apollinis oracula in omnibus urbibus Graeciae sed praecipue
fuit celebre oraculum Delphicum. Inter aves antiqui deo sacraverunt velocem
accipitrem et nigrum corvum; inter omnes arbores sacra fuit Apollini nobilis
laurus: laureis enim coronis Graeci et Romani honoraverunt nobiles poetas et
athletas. Fuit etiam deus lucis et agebat volucres celeresque Solis
equos.
30.Tarquinio il Superbo
L. Tarquinius Superbus, septimus atque
ultimus regum, Volscos vicit, Gabrios civitatem et Suessam Pometiam subegit;
cum Tuscis pacem fecit et templum Iovi in Capitolio aedificavit. Postea Ardeam
oppugnans, imperium perdidit. Olim filius eius, Tarquinius nomine, violavit
nobilem atque pudicam feminam, Lucretiam, Collatini uxorem. At Lucretia
iniuriam denuntiavit marito, patri et amicis; postea prae omnium oculis se
occidit. Quamobrem Brutus, Tarquinii cognatus, populum concitavit et Tarquinio
ademit imperium.
31.I cani all' assalto
Pastores capellarum et ovium custodiam
canibus fidis committunt. Olim tres canes habuerunt tutelam pecoris et ovium:
domini non erant in agris atque periculum procellae erat. Improviso canes
lupum viderunt et magno clamore latraverunt. Statim bestiolae refugium et
salutem quaesiverunt in montium cavernis. Sed interea lupus ad caedem movebat.
Sed audacia et fidelitas canum vicit: nam subito lupum petiverunt. Canibus
mortis periculum instabat atque oves pavidae gemebant: canes tamen praedoni
bellum moverunt. Pugna fera fuit: etenim lupus canes mordebat et laniabat, sed
dentium voracitas et unguium feritas canes non debilitabat. Interea pastores
supervenerunt atque securibus lupum necaverunt.
32.Graecorum poetae
Poetarum laus mira in Graecia fuit; itaque
magnus poetarum Graecorum numerus fuit. Homeri gloria ceterorum poetarum
gloriam superat: antiquitus Homeri carmina puerorum et puellarum, virorum et
mulierum, iuvenum et senum gaudii causa fuerunt et nunc apud cunctas orbis
terrarum nationes nota claraque et pueris virisque doctis iucunda sunt.
Alexander Magnus, Macedonum rex, Homeri carmina sub cervicali semper tenebat.
Aeschylo quoque, Sophocli, Euripidi, Pindaro universi homines magnos honores
tribuunt. Olim autem non modo in Graecia, sed etiam in Italia et in Sicilia
clarum fuit nomen Pindari, multorum regum Siculorum amici, multarum civitatum
hospitis.
33.Vulpes et aquila
Vulpinos catulos aquila olim abripuit et in
alta arbore ante pullorum ieiunorum nidum posuit. Catulorum mater ad arborem
anxia appropinquavit et luctuosis precibus catulos suos petiit. Aquila, in
alto nido tuta, miserae matris lamentationes contempsit. Tum vulpes ab Iovis
ara igneam facem rapuit et, apud altae arboris pedes, aquilae inimicae dixit:«
Meos filios redde, alioquin flammis et tuam arborem et tuum nidum incendam ».
Tum aquila, terroris plena, natos vulpi integros tradidit veniamque
imploravit. Homines quamvis magnae potentiae metuere quamvis dimissos debent:
vindicta enim patet callidae sollertiae.
34.La villa puteolana di Cicerone
Cicero villam apud Puteolos
possidebat, loco celebri et amoeno. Puteoli enim portus magnus et clarus
fuerunt: eo naves ex Africa, e Graecia, Syracusis, Tarento, Messana quotidie
accedebant. Puteolis erant multa itinera ad vicina oppida Campaniae: nam
Neapolim, Capuam, Pompeios, viatores ducebant. Domus erat alta et ampla, et
iucundum conspectum praebat. Cicero eam porticibus ornaverat: ita e rotundis
arcubus caeruleum mare spectabat, fluctuum strepitum audiebat. In lacu Lucrino
pisces et ostreae vivebant, mensarum deliciae. Cicero circum ripas illius
lacus deambulabat, naves et cymbas in sinu maris numerabat, vicinum portum
Baiarum saepe visebat: ubi balnea candida erant, fontes salutares e specubus
hodie quoque surgunt.
35.Cincinnato
Hostes exercitum Romanorum obsidebant et Roma in
magno periculo erat. Tum consules L. Quintum Cincinnatum dictatorem
creaverunt: is communi saluti consulere debebat. Cincinnatus parvum agrum
possidebat et manibus suis colebat. Legati eum arantem invenerunt et consulum
iussus ei nuntiaverunt. Tum Cincinnatus in agro aratrum reliquit et togam
induit. Contra hostes cum exercitu processit et e gravi periculo patriam
liberavit. Postea in agrum suum redivit. Hoc facto gloriam sempiternam sibi
comparavit.
36.L'asino e la lira
Olim asinus pascebat in viridi prato cum,
improviso, vidit splendidam lyram, Accessit animal atque chordas ungula
temptavit: statim tactae chordae sonuerunt.« Bella res est-inquit-,sed,
mehercules, male cessit, quia nescius sum artis musicae. Si hanc reperiet homo
prudentior, divinis cantibus profecto aures et animos hominum oblectabit ».
Sic saepe hominum ingenia calamitate
intercidunt.