Humano
capiti ceruicem pictor equinam
iungere
si uelit et uarias inducere plumas
undique
collatis membris, ut turpiter atrum
desinat
in piscem mulier formosa superne,
5
spectatum admissi, risum teneatis, amici?
Credite,
Pisones, isti tabulae fore librum
persimilem,
cuius, uelut aegri somnia, uanae
fingentur
species, ut nec pes nec caput uni
reddatur
formae. "Pictoribus atque poetis
10
quidlibet audendi semper fuit aequa potestas."
Scimus,
et hanc ueniam petimusque damusque uicissim,
sed
non ut placidis coeant immitia, non ut
serpentes
auibus geminentur, tigribus agni.
Inceptis
grauibus plerumque et magna professis
15
purpureus, late qui splendeat, unus et alter
adsuitur
pannus, cum lucus et ara Dianae
et
properantis aquae per amoenos ambitus agros
aut
flumen Rhenum aut pluuius describitur arcus;
sed
nunc non erat his locus. Et fortasse cupressum
20
scis simulare; quid hoc, si fractis enatat exspes
nauibus,
aere dato qui pingitur? Amphora coepit
institui;
currente rota cur urceus exit?
Denique
sit quod uis, simplex dumtaxat et unum.
Maxima
pars uatum, pater et iuuenes patre digni,
25
decipimur specie recti. Breuis esse laboro,
obscurus
fio; sectantem leuia nerui
deficiunt
animique; professus grandia turget;
serpit
humi tutus nimium timidusque procellae;
qui
uariare cupit rem prodigialiter unam,
30
delphinum siluis adpingit, fluctibus aprum.
In
uitium ducit culpae fuga, si caret arte.
Aemilium
circa ludum faber imus et unguis
exprimet
et mollis imitabitur aere capillos,
infelix
operis summa, quia ponere totum
35
nesciet. Hunc ego me, siquid componere curem,
non
magis esse uelim quam naso uiuere prauo
spectandum
nigris oculis nigroque capillo.
Sumite
materiam uestris, qui scribitis, aequam
uiribus
et uersate diu quid ferre recusent,
40
quid ualeant umeri. Cui lecta potenter erit res,
nec
facundia deseret hunc, nec lucidus ordo.
Ordinis
haec uirtus erit et uenus, aut ego fallor,
ut
iam nunc dicat iam nunc debentia dici,
pleraque
differat et praesens in tempus omittat,
45
hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor.
In
uerbis etiam tenuis cautusque serendis
dixeris
egregie, notum si callida uerbum
reddiderit
iunctura nouum. Si forte necesse est
indiciis
monstrare recentibus abdita rerum, et
50
fingere cinctutis non exaudita Cethegis
continget
dabiturque licentia sumpta pudenter,
et
noua fictaque nuper habebunt uerba fidem, si
Graeco
fonte cadent parce detorta. Quid autem
Caecilio
Plautoque dabit Romanus, ademptum
55
Vergilio Varioque? Ego cur, adquirere pauca
si
possum, inuideor, cum lingua Catonis et Enni
sermonem
patrium ditauerit et noua rerum
nomina
protulerit? Licuit semperque licebit
signatum
praesente nota producere nomen.
60
Vt siluae foliis pronos mutantur in annos,
prima
cadunt, ita uerborum uetus interit aetas,
et
iuuenum ritu florent modo nata uigentque.
Debemur
morti nos nostraque. Siue receptus
terra
Neptunus classes Aquilonibus arcet,
65
regis opus, sterilisue diu palus aptaque remis
uicinas
urbes alit et graue sentit aratrum,
seu
cursum mutauit iniquom frugibus amnis,
doctus
iter melius, mortalia facta peribunt,
nedum
sermonem stet honos et gratia uiuax.
70
Multa renascentur quae iam cecidere, cadentque
quae
nunc sunt in honore uocabula, si uolet usus,
quem
penes arbitrium est et ius et norma loquendi.
Res
gestae regumque ducumque et tristia bella
quo
scribi possent numero, monstrauit Homerus.
75
Versibus impariter iunctis querimonia primum,
post
etiam inclusa est uoti sententia compos;
quis
tamen exiguos elegos emiserit auctor,
grammatici
certant et adhuc sub iudice lis est.
Archilochum
proprio rabies armauit iambo;
80
hunc socci cepere pedem grandesque coturni,
alternis
aptum sermonibus et popularis
uincentem
strepitus et natum rebus agendis.
Musa
dedit fidibus diuos puerosque deorum
et
pugilem uictorem et equom certamine primum
85
et iuuenum curas et libera uina referre.
Discriptas
seruare uices operumque colores
cur
ego, si nequeo ignoroque, poeta salutor?
Cur
nescire pudens praue quam discere malo?
Versibus
exponi tragicis res comica non uult;
90
indignatur item priuatis ac prope socco
dignis
carminibus narrari cena Thyestae.
Singula
quaeque locum teneant sortita decentem.
Interdum
tamen et uocem comoedia tollit,
iratusque
Chremes tumido delitigat ore;
95
et tragicus plerumque dolet sermone pedestri
Telephus
et Peleus, cum pauper et exul uterque
proicit
ampullas et sesquipedalia uerba,
si
curat cor spectantis tetigisse querella.
Non
satis est pulchra esse poemata; dulcia sunto
100
et, quocumque uolent, animum auditoris agunto.
Vt
ridentibus adrident, ita flentibus adsunt
humani
uoltus; si uis me flere, dolendum est
primum
ipsi tibi; tum tua me infortunia laedent,
Telephe
uel Peleu; male si mandata loqueris,
105
aut dormitabo aut ridebo. Tristia maestum
uoltum
uerba decent, iratum plena minarum,
ludentem
lasciua, seuerum seria dictu.
Format
enim natura prius non intus ad omnem
fortunarum
habitum; iuuat aut impellit ad iram,
110
aut ad humum maerore graui deducit et angit;
post
effert animi motus interprete lingua.
Si
dicentis erunt fortunis absona dicta,
Romani
tollent equites peditesque cachinnum.
Intererit
multum, diuosne loquatur an heros,
115
maturusne senex an adhuc florente iuuenta
feruidus,
et matrona potens an sedula nutrix,
mercatorne
uagus cultorne uirentis agelli,
Colchus
an Assyrius, Thebis nutritus an Argis.
Aut
famam sequere aut sibi conuenientia finge
120
scriptor. Honoratum si forte reponis Achillem,
impiger,
iracundus, inexorabilis, acer
iura
neget sibi nata, nihil non arroget armis.
Sit
Medea ferox inuictaque, flebilis Ino,
perfidus
Ixion, Io uaga, tristis Orestes.
125
Siquid inexpertum scaenae committis et audes
personam
formare nouam, seruetur ad imum
qualis
ab incepto processerit et sibi constet.
Difficile
est proprie communia dicere, tuque
rectius
Iliacum carmen deducis in actus
130
quam si proferres ignota indictaque primus.
Publica
materies priuati iuris erit, si
non
circa uilem patulumque moraberis orbem,
nec
uerbo uerbum curabis reddere fidus
interpres
nec desilies imitator in artum,
135
unde pedem proferre pudor uetet aut operis lex.
Nec
sic incipies, ut scriptor cyclicus olim:
"Fortunam
Priami cantabo et nobile bellum".
Quid
dignum tanto feret hic promissor hiatu?
Parturient
montes, nascetur ridiculus mus.
140
Quanto rectius hic, qui nil molitur inepte:
"Dic
mihi, Musa, uirum, captae post tempora Troiae
qui
mores hominum multorum uidit et urbes".
Non
fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem
cogitat,
ut speciosa dehinc miracula promat,
145
Antiphaten Scyllamque et cum Cyclope Charybdim.
Nec
reditum Diomedis ab interitu Meleagri,
nec
gemino bellum Troianum orditur ab ouo;
semper
ad euentum festinat et in medias res
non
secus ac notas auditorem rapit, et quae
150
desperat tractata nitescere posse relinquit,
atque
ita mentitur, sic ueris falsa remiscet,
primo
ne medium, medio ne discrepet imum.
Tu
quid ego et populus mecum desideret audi,
si
plosoris eges aulaea manentis et usque
155
sessuri donec cantor. "Vos plaudite" dicat.
Aetatis
cuiusque notandi sunt tibi mores,
mobilibusque
decor naturis dandus et annis.
Reddere
qui uoces iam scit puer et pede certo
signat
humum, gestit paribus conludere et iram
160
colligit ac ponit temere et mutatur in horas.
inberbus
iuuenis tandem custode remoto
gaudet
equis canibusque et aprici gramine Campi,
cereus
in uitium flecti, monitoribus asper,
utilium
tardus prouisor, prodigus aeris,
165
sublimis cupidusque et amata relinquere pernix.
Conuersis
studiis aetas animusque uirilis
quaerit
opes et amicitias, inseruit honori,
commisisse
cauet quod mox mutare laboret.
Multa
senem circumueniunt incommoda, uel quod
170
quaerit et inuentis miser abstinet ac timet uti,
uel
quod res omnis timide gelideque ministrat,
dilator,
spe longus, iners auidusque futuri,
difficilis,
querulus, laudator temporis acti
se
puero, castigator censorque minorum.
175
Multa ferunt anni uenientes commoda secum,
multa
recedentes adimunt. Ne forte seniles
mandentur
iuueni partes pueroque uiriles;
semper
in adiunctis aeuoque morabitur aptis.
Aut
agitur res in scaenis aut acta refertur.
180
Segnius inritant animos demissa per aurem
quam
quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae
ipse
sibi tradit spectator; non tamen intus
digna
geri promes in scaenam multaque tolles
ex
oculis, quae mox narret facundia praesens.
185
Ne pueros coram populo Medea trucidet,
aut
humana palam coquat exta nefarius Atreus,
aut
in auem Procne uertatur, Cadmus in anguem.
Quodcumque
ostendis mihi sic, incredulus odi.
Neue
minor neu sit quinto productior actu
190
fabula, quae posci uolt et spectanda reponi;
nec
deus intersit, nisi dignus uindice nodus
inciderit;
nec quarta loqui persona laboret.
Actoris
partis chorus officiumque uirile
defendat,
neu quid medios intercinat actus,
195
quod non proposito conducat et haereat apte.
Ille
bonis faueatque et consilietur amice
et
regat iratos et amet peccare timentis;
ille
dapes laudet mensae breuis, ille salubrem
iustitiam
legesque et apertis otia portis;
200
ille tegat commissa deosque precetur et oret,
ut
redeat miseris, abeat Fortuna superbis.
Tibia
non, ut nunc, orichalco uincta tubaeque
aemula,
sed tenuis simplexque foramine pauco
adspirare
et adesse choris erat utilis atque
205
nondum spissa nimis complere sedilia flatu,
quo
sane populus numerabilis, utpote paruos,
et
frugi castusque uerecundusque coibat.
Postquam
coepit agros extendere uictor et urbes
latior
amplecti murus uinoque diurno
210
placari Genius festis impune diebus,
accessit
numerisque modisque licentia maior.
Indoctus
quid enim saperet liberque laborum
rusticus
urbano confusus, turpis honesto?
Sic
priscae motumque et luxuriem addidit arti
215
tibicen traxitque uagus per pulpita uestem;
sic
etiam fidibus uoces creuere seueris
et
tulit eloquium insolitum facundia praeceps,
utiliumque
sagax rerum et diuina futuri
sortilegis
non discrepuit sententia Delphis.
220
Carmine qui tragico uilem certauit ob hircum,
mox
etiam agrestis Satyros nudauit et asper
incolumi
grauitate iocum temptauit eo quod
inlecebris
erat et grata nouitate morandus
spectator
functusque sacris et potus et exlex.
225
Verum ita risores, ita commendare dicacis
conueniet
Satyros, ita uertere seria ludo,
ne
quicumque deus, quicumque adhibebitur heros,
regali
conspectus in auro nuper et ostro,
migret
in obscuras humili sermone tabernas,
230
aut, dum uitat humum, nubes et inania captet.
Effutire
leuis indigna tragoedia uersus,
ut
festis matrona moueri iussa diebus,
intererit
Satyris paulum pudibunda proteruis.
Non
ego inornata et dominantia nomina solum
235
uerbaque, Pisones, Satyrorum scriptor amabo,
nec
sic enitar tragico diferre colori
ut
nihil intersit Dauusne loquatur et audax
Pythias,
emuncto lucrata Simone talentum,
an
custos famulusque dei Silenus alumni.
240
Ex noto fictum carmen sequar, ut sibi quiuis
speret
idem, sudet multum frustraque laboret
ausus
idem; tantum series iuncturaque pollet,
tantum
de medio sumptis accedit honoris.
Siluis
deducti caueant me iudice Fauni
245
ne, uelut innati triuiis ac paene forenses,
aut
nimium teneris iuuenentur uersibus unquam
aut
inmunda crepent ignominiosaque dicta;
offenduntur
enim quibus est equos et pater et res,
nec,
siquid fricti ciceris probat et nucis emptor,
250
aequis accipiunt animis donantue corona.
Syllaba
longa breui subiecta uocatur iambus,
pes
citus; unde etiam trimetris adcrescere iussit
nomen
iambeis, cum senos redderet ictus,
primus
ad extremum similis sibi; non ita pridem,
255
tardior ut paulo grauiorque ueniret ad auris,
spondeos
stabilis in iura paterna recepit
commodus
et patiens, non ut de sede secunda
cederet
aut quarta socialiter. Hic et in Acci
nobilibus
trimetris adparet rarus, et Enni
260
in scaenam missos cum magno pondere uersus
aut
operae celeris nimium curaque carentis
aut
ignoratae premit artis crimine turpi.
Non
quiuis uidet inmodulata poemata iudex,
et
data Romanis uenia est indigna poetis.
265
Idcircone uager scribamque licenter? An omnis
uisuros
peccata putem mea, tutus et intra
spem
ueniae cautus? Vitaui denique culpam,
non
laudem merui. Vos exemplaria Graeca
nocturna
uersate manu, uersate diurna.
270
At uestri proaui Plautinos et numeros et
laudauere
sales, nimium patienter utrumque,
ne
dicam stulte, mirati, si modo ego et uos
scimus
inurbanum lepido seponere dicto
legitimumque
sonum digitis callemus et aure.
275
Ignotum tragicae genus inuenisse Camenae
dicitur
et plaustris uexisse poemata Thespis
quae
canerent agerentque peruncti faecibus ora.
Post
hunc personae pallaeque repertor honestae
Aeschylus
et modicis instrauit pulpita tignis
280
et docuit magnumque loqui nitique coturno.
Successit
uetus his comoedia, non sine multa
laude;
sed in uitium libertas excidit et uim
dignam
lege regi; lex est accepta chorusque
turpiter
obticuit sublato iure nocendi.
285
Nil intemptatum nostri liquere poetae,
nec
minimum meruere decus uestigia Graeca
ausi
deserere et celebrare domestica facta,
uel
qui praetextas uel qui docuere togatas.
Nec
uirtute foret clarisue potentius armis
290
quam lingua Latium, si non offenderet unum
quemque
poetarum limae labor et mora. Vos, o
Pompilius
sanguis, carmen reprehendite quod non
multa
dies et multa litura coercuit atque
praesectum
deciens non castigauit ad unguem.
295
Ingenium misera quia fortunatius arte
credit
et excludit sanos Helicone poetas
Democritus,
bona pars non unguis ponere curat,
non
barbam, secreta petit loca, balnea uitat;
nanciscetur
enim pretium nomenque poetae,
300
si tribus Anticyris caput insanabile nunquam
tonsori
Licino commiserit. O ego laeuus
qui
purgor bilem sub uerni temporis horam!
Non
alius faceret meliora poemata; uerum
nil
tanti est. Ergo fungar uice cotis, acutum
305
reddere quae ferrum ualet exsors ipsa secandi;
munus
et officium, nil scribens ipse, docebo,
unde
parentur opes, quid alat formetque poetam,
quid
deceat, quid non, quo uirtus, quo ferat error.
Scribendi
recte sapere est et principium et fons.
310
Rem tibi Socraticae poterunt ostendere chartae,
uerbaque
prouisam rem non inuita sequentur.
Qui
didicit, patriae quid debeat et quid amicis,
quo
sit amore parens, quo frater amandus et hospes,
quod
sit conscripti, quod iudicis officium, quae
315
partes in bellum missi ducis, ille profecto
reddere
personae scit conuenientia cuique.
Respicere
exemplar uitae morumque iubebo
doctum
imitatorem et uiuas hinc ducere uoces.
Interdum
speciosa locis morataque recte
320
fabula nullius ueneris, sine pondere et arte,
ualdius
oblectat populum meliusque moratur
quam
uersus inopes rerum nugaeque canorae.
Grais
ingenium, Grais dedit ore rotundo
Musa
loqui, praeter laudem nullius auaris;
325
Romani pueri longis rationibus assem
discunt
in partis centum diducere. "Dicat
filius
Albini: si de quincunce remota est
uncia,
quid superat?. . . Poteras dixisse. -- Triens. -- Eu!
Rem
poteris seruare tuam. Redit uncia, quid fit? ñ
330
Semis". An, haec animos aerugo et cura peculi
cum
semel imbuerit, speramus carmina fingi
posse
linenda cedro et leui seruanda cupresso?
Aut
prodesse uolunt aut delectare poetae
aut
simul et iucunda et idonea dicere uitae.
335
Quicquid praecipies, esto breuis, ut cito dicta
percipiant
animi dociles teneantque fideles.
Omne
superuacuum pleno de pectore manat.
Ficta
uoluptatis causa sint proxima ueris,
ne
quodcumque uolet poscat sibi fabula credi,
340
neu pransae Lamiae uiuum puerum extrahat aluo.
Centuriae
seniorum agitant expertia frugis,
celsi
praetereunt austera poemata Ramnes.
Omne
tulit punctum qui miscuit utile dulci,
lectorem
delectando pariterque monendo;
345
hic meret aera liber Sosiis, hic et mare transit
et
longum noto scriptori prorogat aeuum.
Sunt
delicta tamen quibus ignouisse uelimus;
nam
neque chorda sonum reddit quem uolt manus et mens,
poscentique
grauem persaepe remittit acutum,
350
nec semper feriet quodcumque minabitur arcus.
Verum
ubi plura nitent in carmine, non ego paucis
offendar
maculis, quas aut incuria fudit,
aut
humana parum cauit natura. Quid ergo est?
Vt
scriptor si peccat idem librarius usque,
355
quamuis est monitus, uenia caret, et Citharoedus
ridetur,
chorda qui semper oberrat eadem,
sic
mihi, qui multum cessat, fit Choerilus ille,
quem
bis terque bonum cum risu miror; et idem
indignor
quandoque bonus dormitat Homerus;
360
uerum operi longo fas est obrepere somnum.
Vt
pictura poesis; erit quae, si propius stes,
te
capiat magis, et quaedam, si longius abstes;
haec
amat obscurum, uolet haec sub luce uideri,
iudicis
argutum quae non formidat acumen;
365
haec placuit semel, haec deciens repetita placebit.
O
maior iuuenum, quamuis et uoce paterna
fingeris
ad rectum et per te sapis, hoc tibi dictum
tolle
memor, certis medium et tolerabile rebus
recte
concedi; consultus iuris et actor
370
causarum mediocris abest uirtute diserti
Messallae
nec scit quantum Cascellius Aulus,
sed
tamen in pretio est; mediocribus esse poetis
non
homines, non di, non concessere columnae.
Vt
gratas inter mensas symphonia discors
375
et crassum unguentum et Sardo cum melle papauer
offendunt,
poterat duci quia cena sine istis,
sic
animis natum inuentumque poema iuuandis,
si
paulum summo decessit, uergit ad imum.
Ludere
qui nescit, campestribus abstinet armis,
380
indoctusque pilae disciue trochiue quiescit,
ne
spissae risum tollant impune coronae;
qui
nescit, uersus tamen audet fingere. Quidni?
Liber
et ingenuus, praesertim census equestrem
summam
nummorum uitioque remotus ab omni.
385
Tu nihil inuita dices faciesue Minerua;
id
tibi iudicium est, ea mens. Siquid tamen olim
scripseris,
in Maeci descendat iudicis auris
et
patris et nostras, nonumque prematur in annum
membranis
intus positis; delere licebit
390
quod non edideris; nescit uox missa reuerti.
Siluestris
homines sacer interpresque deorum
caedibus
et uictu foedo deterruit Orpheus,
dictus
ob hoc lenire tigris rabidosque leones;
dictus
et Amphion, Thebanae conditor urbis,
395
saxa mouere sono testudinis et prece blanda
ducere
quo uellet. Fuit haec sapientia quondam,
publica
priuatis secernere, sacra profanis,
concubitu
prohibere uago, dare iura maritis,
oppida
moliri, leges incidere ligno.
400
Sic honor et nomen diuinis uatibus atque
carminibus
uenit. Post hos insignis Homerus
Tyrtaeusque
mares animos in Martia bella
uersibus
exacuit, dictae per carmina sortes,
et
uitae monstrata uia est et gratia regum
405
Pieriis temptata modis ludusque repertus
et
longorum operum finis: ne forte pudori
sit
tibi Musa lyrae sollers et cantor Apollo.
Natura
fieret laudabile carmen an arte,
quaesitum
est; ego nec studium sine diuite uena
410
nec rude quid prosit uideo ingenium; alterius sic
altera
poscit opem res et coniurat amice.
Qui
studet optatam cursu contingere metam,
multa
tulit fecitque puer, sudauit et alsit,
abstinuit
uenere et uino; qui Pythia cantat
415
tibicen, didicit prius extimuitque magistrum.
Nunc
satis est dixisse: "Ego mira poemata pango;
occupet
extremum scabies; mihi turpe relinqui est
et,
quod non didici, sane nescire fateri."
Vt
praeco, ad merces turbam qui cogit emendas,
420
adsentatores iubet ad lucrum ire poeta
diues
agris, diues positis in fenore nummis.
Si
uero est unctum qui recte ponere possit
et
spondere leui pro paupere et eripere atris
litibus
implicitum, mirabor si sciet inter
425
noscere mendacem uerumque beatus amicum.
Tu
seu donaris seu quid donare uoles cui,
nolito
ad uersus tibi factos ducere plenum
laetitiae;
clamabit enim: "Pulchre, bene, recte",
pallescet
super his, etiam stillabit amicis
430
ex oculis rorem, saliet, tundet pede terram.
Vt
qui conducti plorant in funere dicunt
et
faciunt prope plura dolentibus ex animo, sic
derisor
uero plus laudatore mouetur.
Reges
dicuntur multis urgere culillis
435
et torquere mero, quem perspexisse laborent
an
sit amicitia dignus; si carmina condes,
numquam
te fallent animi sub uolpe latentes.
Quintilio
siquid recitares: "Corrige, sodes,
hoc"
aiebat "et hoc"; melius te posse negares,
440
bis terque expertum frustra; delere iubebat
et
male tornatos incudi reddere uersus.
Si
defendere delictum quam uertere malles,
nullum
ultra uerbum aut operam insumebat inanem,
quin
sine riuali teque et tua solus amares.
445
Vir bonus et prudens uersus reprehendet inertis,
culpabit
duros, incomptis adlinet atrum
transuorso
calamo signum, ambitiosa recidet
ornamenta,
parum claris lucem dare coget,
arguet
ambigue dictum, mutanda notabit,
450
fiet Aristarchus, nec dicet: "Cur ego amicum
offendam
in nugis?" Hae nugae seria ducent
in
mala derisum semel exceptumque sinistre.
Vt
mala quem scabies aut morbus regius urget
aut
fanaticus error et iracunda Diana,
455
uesanum tetigisse timent fugiuntque poetam,
qui
sapiunt; agitant pueri incautique sequuntur.
Hic
dum sublimis uersus ructatur et errat,
si
ueluti merulis intentus decidit auceps
in
puteum foueamue, licet "succurrite" longum
460
clamet "io ciues", non sit qui tollere curet.
Si
curet quis opem ferre et demittere funem,
"qui
scis an prudens huc se deiecerit atque
seruari
nolit?" dicam, Siculique poetae
narrabo
interitum. Deus inmortalis haberi
465
dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Aetnam
insiluit.
Sit ius liceatque perire poetis;
inuitum
qui seruat, idem facit occidenti.
Nec
semel hoc fecit nec, si retractus erit, iam
fiet
homo et ponet famosae mortis amorem.
470
Nec satis apparet cur uersus factitet, utrum
minxerit
in patrios cineres, an triste bidental
mouerit
incestus; certe furit, ac uelut ursus,
obiectos
caueae ualuit si frangere clatros,
indoctum
doctumque fugat recitator acerbus;
475
quem uero arripuit, tenet occiditque legendo,
non
missura cutem nisi plena cruoris hirudo.
