1.
Post emensos insuperabilis expeditionis eventus languentibus partium animis,
quas periculorum varietas fregerat et laborum, nondum tubarum cessante
clangore vel milite locato per stationes hibernas, fortunae saevientis
procellae tempestates alias rebus infudere communibus per multa illa et
dira facinora Caesaris Galli, qui ex squalore imo miseriarum in aetatis
adultae primitiis ad principale culmen insperato saltu provectus ultra
terminos potestatis delatae procurrens asperitate nimia cuncta foedabat.
propinquitate enim regiae stirpis gentilitateque etiam tum Constantini
nominis efferebatur in fastus, si plus valuisset, ausurus hostilia in auctorem
suae felicitatis, ut videbatur.
2.
Cuius acerbitati uxor grave accesserat incentivum, germanitate Augusti
turgida supra modum, quam Hannibaliano regi fratris filio antehac Constantinus
iunxerat pater, Megaera quaedam mortalis, inflammatrix saevientis adsidua,
humani cruoris avida nihil mitius quam maritus; qui paulatim eruditiores
facti processu temporis ad nocendum per clandestinos versutosque rumigerulos
conpertis leviter addere quaedam male suetos falsa et placentia sibi discentes,
adfectati regni vel artium nefandarum calumnias insontibus adfligebant.
3.
eminuit autem inter humilia supergressa iam impotentia fines mediocrium
delictorum nefanda Clematii cuiusdam Alexandrini nobilis mors repentina;
cuius socrus cum misceri sibi generum, flagrans eius amore, non impetraret,
ut ferebatur, per palatii pseudothyrum introducta, oblato pretioso reginae
monili id adsecuta est, ut ad Honoratum tum comitem orientis formula missa
letali omnino scelere nullo contactus idem Clematius nec hiscere nec loqui
permissus occideretur.
4.
Post hoc impie perpetratum quod in aliis quoque iam timebatur, tamquam
licentia crudelitati indulta per suspicionum nebulas aestimati quidam noxii
damnabantur. quorum pars necati, alii puniti bonorum multatione actique
laribus suis extorres nullo sibi relicto praeter querelas et lacrimas,
stipe conlaticia victitabant, et civili iustoque imperio ad voluntatem
converso cruentam, claudebantur opulentae domus et clarae.
5.
nec vox accusatoris ulla licet subditicii in his malorum quaerebatur acervis
ut saltem specie tenus crimina praescriptis legum committerentur, quod
aliquotiens fecere principes saevi: sed quicquid Caesaris implacabilitati
sedisset, id velut fas iusque perpensum confestim urgebatur impleri.
6.
excogitatum est super his, ut homines quidam ignoti, vilitate ipsa parum
cavendi ad colligendos rumores per Antiochiae latera cuncta destinarentur
relaturi quae audirent. hi peragranter et dissimulanter honoratorum circulis
adsistendo pervadendoque divites domus egentium habitu quicquid noscere
poterant vel audire latenter intromissi per posticas in regiam nuntiabant,
id observantes conspiratione concordi, ut fingerent quaedam et cognita
duplicarent in peius, laudes vero supprimerent Caesaris, quas invitis conpluribus
formido malorum inpendentium exprimebat.
7.
et interdum acciderat, ut siquid in penetrali secreto nullo citerioris
vitae ministro praesente paterfamilias uxori susurrasset in aurem, velut
Amphiarao referente aut Marcio, quondam vatibus inclitis, postridie disceret
imperator. ideoque etiam parietes arcanorum soli conscii timebantur.
8.
adolescebat autem obstinatum propositum erga haec et similia multa scrutanda,
stimulos admovente regina, quae abrupte mariti fortunas trudebat in exitium
praeceps, cum eum potius lenitate feminea ad veritatis humanitatisque viam
reducere utilia suadendo deberet, ut in Gordianorum actibus factitasse
Maximini truculenti illius imperatoris rettulimus coniugem.
9.
Novo denique perniciosoque exemplo idem Gallus ausus est inire flagitium
grave, quod Romae cum ultimo dedecore temptasse aliquando dicitur Gallienus,
et adhibitis paucis clam ferro succinctis vesperi per tabernas palabatur
et conpita quaeritando Graeco sermone, cuius erat inpendio gnarus, quid
de Caesare quisque sentiret. et haec confidenter agebat in urbe ubi pernoctantium
luminum claritudo dierum solet imitari fulgorem. postremo agnitus saepe
iamque, si prodisset, conspicuum se fore contemplans, non nisi luce palam
egrediens ad agenda quae putabat seria cernebatur. et haec quidem medullitus
multis gementibus agebantur.
10.
Thalassius vero ea tempestate praefectus praetorio praesens ipse quoque
adrogantis ingenii, considerans incitationem eius ad multorum augeri discrimina,
non maturitate vel consiliis mitigabat, ut aliquotiens celsae potestates
iras principum molliverunt, sed adversando iurgandoque cum parum congrueret,
eum ad rabiem potius evibrabat, Augustum actus eius exaggerando creberrime
docens, idque, incertum qua mente, ne lateret adfectans. quibus mox Caesar
acrius efferatus, velut contumaciae quoddam vexillum altius erigens, sine
respectu salutis alienae vel suae ad vertenda opposita instar rapidi fluminis
irrevocabili impetu ferebatur.
1.
Nec sane haec sola pernicies orientem diversis cladibus adfligebat. Namque
et Isauri, quibus est usitatum saepe pacari saepeque inopinis excursibus
cuncta miscere, ex latrociniis occultis et raris, alente inpunitate adulescentem
in peius audaciam ad bella gravia proruperunt, diu quidem perduelles spiritus
inrequietis motibus erigentes, hac tamen indignitate perciti vehementer,
ut iactitabant, quod eorum capiti quidam consortes apud Iconium Pisidiae
oppidum in amphitheatrali spectaculo feris praedatricibus obiecti sunt
praeter morem.
2.
atque, ut Tullius ait, ut etiam ferae fame monitae plerumque ad eum locum
ubi aliquando pastae sunt revertuntur, ita homines instar turbinis degressi
montibus impeditis et arduis loca petivere mari confinia, per quae viis
latebrosis sese convallibusque occultantes cum appeterent noctes luna etiam
tum cornuta ideoque nondum solido splendore fulgente nauticos observabant
quos cum in somnum sentirent effusos per ancoralia, quadrupedo gradu repentes
seseque suspensis passibus iniectantes in scaphas eisdem sensim nihil opinantibus
adsistebant et incendente aviditate saevitiam ne cedentium quidem ulli
parcendo obtruncatis omnibus merces opimas velut viles nullis repugnantibus
avertebant. haecque non diu sunt perpetrata.
3.
cognitis enim pilatorum caesorumque funeribus nemo deinde ad has stationes
appulit navem, sed ut Scironis praerupta letalia declinantes litoribus
Cypriis contigui navigabant, quae Isauriae scopulis sunt controversa.
4.
procedente igitur mox tempore cum adventicium nihil inveniretur, relicta
ora maritima in Lycaoniam adnexam Isauriae se contulerunt ibique densis
intersaepientes itinera praetenturis provincialium et viatorum opibus pascebantur.
5.
excitavit hic ardor milites per municipia plurima, quae isdem conterminant,
dispositos et castella, sed quisque serpentes latius pro viribus repellere
moliens, nunc globis confertos, aliquotiens et dispersos multitudine superabatur
ingenti, quae nata et educata inter editos recurvosque ambitus montium
eos ut loca plana persultat et mollia, missilibus obvios eminus lacessens
et ululatu truci perterrens.
6.
coactique aliquotiens nostri pedites ad eos persequendos scandere clivos
sublimes etiam si lapsantibus plantis fruticeta prensando vel dumos ad
vertices venerint summos, inter arta tamen et invia nullas acies explicare
permissi nec firmare nisu valido gressus: hoste discursatore rupium abscisa
volvente, ruinis ponderum inmanium consternuntur, aut ex necessitate ultima
fortiter dimicante, superati periculose per prona discedunt.
7.
quam ob rem circumspecta cautela observatum est deinceps et cum edita montium
petere coeperint grassatores, loci iniquitati milites cedunt. ubi autem
in planitie potuerint reperiri, quod contingit adsidue, nec exsertare lacertos
nec crispare permissi tela, quae vehunt bina vel terna, pecudum ritu inertium
trucidantur.
8.
Metuentes igitur idem latrones Lycaoniam magna parte campestrem cum se
inpares nostris fore congressione stataria documentis frequentibus scirent,
tramitibus deviis petivere Pamphyliam diu quidem intactam sed timore populationum
et caedium, milite per omnia diffuso propinqua, magnis undique praesidiis
conmunitam.
9.
raptim igitur properantes ut motus sui rumores celeritate nimia praevenirent,
vigore corporum ac levitate confisi per flexuosas semitas ad summitates
collium tardius evadebant. et cum superatis difficultatibus arduis ad supercilia
venissent fluvii Melanis alti et verticosi, qui pro muro tuetur accolas
circumfusus, augente nocte adulta terrorem quievere paulisper lucem opperientes.
arbitrabantur enim nullo inpediente transgressi inopino adcursu adposita
quaeque vastare, sed in cassum labores pertulere gravissimos.
10.
nam sole orto magnitudine angusti gurgitis sed profundi a transitu arcebantur
et dum piscatorios quaerunt lenunculos vel innare temere contextis cratibus
parant, effusae legiones, quae hiemabant tunc apud Siden, isdem impetu
occurrere veloci. et signis prope ripam locatis ad manus comminus conserendas
denseta scutorum conpage semet scientissime praestruebant, ausos quoque
aliquos fiducia nandi vel cavatis arborum truncis amnem permeare latenter
facillime trucidarunt.
11.
unde temptatis ad discrimen ultimum artibus multum cum nihil impetraretur,
pavore vique repellente extrusi et quo tenderent ambigentes venere prope
oppidum Laranda.
12.
ibi victu recreati et quiete, postquam abierat timor, vicos opulentos adorti
equestrium adventu cohortium, quae casu propinquabant, nec resistere planitie
porrecta conati digressi sunt retroque concedentes omne iuventutis robur
relictum in sedibus acciverunt.
13.
et quoniam inedia gravi adflictabantur, locum petivere Paleas nomine, vergentem
in mare, valido muro firmatum, ubi conduntur nunc usque commeatus distribui
militibus omne latus Isauriae defendentibus adsueti. circumstetere igitur
hoc munimentum per triduum et trinoctium et cum neque adclivitas ipsa sine
discrimine adiri letali, nec cuniculis quicquam geri posset, nec procederet
ullum obsidionale commentum, maesti excedunt postrema vi subigente maiora
viribus adgressuri.
14.
proinde concepta rabie saeviore, quam desperatio incendebat et fames, amplificatis
viribus ardore incohibili in excidium urbium matris Seleuciae efferebantur,
quam comes tuebatur Castricius tresque legiones bellicis sudoribus induratae.
15.
horum adventum praedocti speculationibus fidis rectores militum tessera
data sollemni armatos omnes celeri eduxere procursu et agiliter praeterito
Calycadni fluminis ponte, cuius undarum magnitudo murorum adluit turres,
in speciem locavere pugnandi. neque tamen exiluit quisquam nec permissus
est congredi. formidabatur enim flagrans vesania manus et superior numero
et ruitura sine respectu salutis in ferrum.
16.
viso itaque exercitu procul auditoque liticinum cantu, represso gradu parumper
stetere praedones exsertantesque minaces gladios postea lentius incedebant.
17.
quibus occurrere bene pertinax miles explicatis ordinibus parans hastisque
feriens scuta qui habitus iram pugnantium concitat et dolorem proximos
iam gestu terrebat sed eum in certamen alacriter consurgentem revocavere
ductores rati intempestivum anceps subire certamen cum haut longe muri
distarent, quorum tutela securitas poterat in solido locari cunctorum.
18.
hac ita persuasione reducti intra moenia bellatores obseratis undique portarum
aditibus, propugnaculis insistebant et pinnis, congesta undique saxa telaque
habentes in promptu, ut si quis se proripuisset interius, multitudine missilium
sterneretur et lapidum.
19.
illud tamen clausos vehementer angebat quod captis navigiis, quae frumenta
vehebant per flumen, Isauri quidem alimentorum copiis adfluebant, ipsi
vero solitarum rerum cibos iam consumendo inediae propinquantis aerumnas
exitialis horrebant.
20.
haec ubi latius fama vulgasset missaeque relationes adsiduae Gallum Caesarem
permovissent, quoniam magister equitum longius ea tempestate distinebatur,
iussus comes orientis Nebridius contractis undique militaribus copiis ad
eximendam periculo civitatem amplam et oportunam studio properabat ingenti,
quo cognito abscessere latrones nulla re amplius memorabili gesta, dispersique
ut solent avia montium petiere celsorum.
1.
Eo adducta re per Isauriam, rege Persarum bellis finitimis inligato repellenteque
a conlimitiis suis ferocissimas gentes, quae mente quadam versabili hostiliter
eum saepe incessunt et in nos arma moventem aliquotiens iuvant, Nohodares
quidam nomine e numero optimatum, incursare Mesopotamiam quotiens copia
dederit ordinatus, explorabat nostra sollicite, si repperisset usquam locum
vi subita perrupturus.
2.
et quia Mesopotamiae tractus omnes crebro inquietari sueti praetenturis
et stationibus servabantur agrariis, laevorsum flexo itinere Osdroenae
subsederat extimas partes, novum parumque aliquando temptatum commentum
adgressus. quod si impetrasset, fulminis modo cuncta vastarat. erat autem
quod cogitabat huius modi.
3.
Batnae municipium in Anthemusia conditum Macedonum manu priscorum ab Euphrate
flumine brevi spatio disparatur, refertum mercatoribus opulentis, ubi annua
sollemnitate prope Septembris initium mensis ad nundinas magna promiscuae
fortunae convenit multitudo ad commercanda quae Indi mittunt et Seres aliaque
plurima vehi terra marique consueta.
4.
hanc regionem praestitutis celebritati diebus invadere parans dux ante
edictus per solitudines Aboraeque amnis herbidas ripas, suorum indicio
proditus, qui admissi flagitii metu exagitati ad praesidia descivere Romana.
absque ullo egressus effectu deinde tabescebat immobilis.
1.
Saraceni tamen nec amici nobis umquam nec hostes optandi, ultro citroque
discursantes quicquid inveniri poterat momento temporis parvi vastabant
milvorum rapacium similes, qui si praedam dispexerint celsius, volatu rapiunt
celeri, aut nisi impetraverint, non inmorantur.
2.
super quorum moribus licet in actibus principis Marci et postea aliquotiens
memini rettulisse, tamen nunc quoque pauca de isdem expediam carptim.
3.
apud has gentes, quarum exordiens initium ab Assyriis ad Nili cataractas
porrigitur et confinia Blemmyarum, omnes pari sorte sunt bellatores seminudi
coloratis sagulis pube tenus amicti, equorum adiumento pernicium graciliumque
camelorum per diversa se raptantes, in tranquillis vel turbidis rebus:
nec eorum quisquam aliquando stivam adprehendit vel arborem colit aut arva
subigendo quaeritat victum, sed errant semper per spatia longe lateque
distenta sine lare sine sedibus fixis aut legibus: nec idem perferunt diutius
caelum aut tractus unius soli illis umquam placet.
4.
vita est illis semper in fuga uxoresque mercenariae conductae ad tempus
ex pacto atque, ut sit species matrimonii, dotis nomine futura coniunx
hastam et tabernaculum offert marito, post statum diem si id elegerit discessura,
et incredibile est quo ardore apud eos in venerem uterque solvitur sexus.
5.
ita autem quoad vixerint, late palantur, ut alibi mulier nubat, in loco
pariat alio liberosque procul educat nulla copia quiescendi permissa.
6.
victus universis caro ferina est lactisque abundans copia qua sustentantur,
et herbae multiplices et siquae alites capi per aucupium possint, et plerosque
mos vidimus frumenti usum et vini penitus ignorantes.
7.
Hactenus de natione perniciosa. nunc ad textum propositum revertamur.
1.
Dum haec in oriente aguntur, Arelate hiemem agens Constantius post theatralis
ludos atque circenses ambitioso editos apparatu diem sextum idus Octobres,
qui imperii eius annum tricensimum terminabat, insolentiae pondera gravius
librans, siquid dubium deferebatur aut falsum, pro liquido accipiens et
conperto, inter alia excarnificatum Gerontium Magnentianae comitem partis
exulari maerore multavit.
2.
utque aegrum corpus quassari etiam levibus solet offensis, ita animus eius
angustus et tener, quicquid increpuisset, ad salutis suae dispendium existimans
factum aut cogitatum, insontium caedibus fecit victoriam luctuosam.
3.
siquis enim militarium vel honoratorum aut nobilis inter suos rumore tenus
esset insimulatus fovisse partes hostiles, iniecto onere catenarum in modum
beluae trahebatur et inimico urgente vel nullo, quasi sufficiente hoc solo,
quod nominatus esset aut delatus aut postulatus, capite vel multatione
bonorum aut insulari solitudine damnabatur.
4.
Accedebant enim eius asperitati, ubi inminuta vel laesa amplitudo imperii
dicebatur, et iracundae suspicionum quantitati proximorum cruentae blanditiae
exaggerantium incidentia et dolere inpendio simulantium, si principis periclitetur
vita, a cuius salute velut filo pendere statum orbis terrarum fictis vocibus
exclamabant.
5.
ideoque fertur neminem aliquando ob haec vel similia poenae addictum oblato
de more elogio revocari iussisse, quod inexorabiles quoque principes factitarunt.
et exitiale hoc vitium, quod in aliis non numquam intepescit, in illo aetatis
progressu effervescebat, obstinatum eius propositum accendente adulatorum
cohorte.
6.
Inter quos Paulus eminebat notarius ortus in Hispania, glabro quidam sub
vultu latens, odorandi vias periculorum occultas perquam sagax. is in Brittanniam
missus ut militares quosdam perduceret ausos conspirasse Magnentio, cum
reniti non possent, iussa licentius supergressus fluminis modo fortunis
conplurium sese repentinus infudit et ferebatur per strages multiplices
ac ruinas, vinculis membra ingenuorum adfligens et quosdam obterens manicis,
crimina scilicet multa consarcinando a veritate longe discreta. unde admissum
est facinus impium, quod Constanti tempus nota inusserat sempiterna.
7.
Martinus agens illas provincias pro praefectis aerumnas innocentium graviter
gemens saepeque obsecrans, ut ab omni culpa inmunibus parceretur, cum non
inpetraret, minabatur se discessurum: ut saltem id metuens perquisitor
malivolus tandem desineret quieti coalitos homines in aperta pericula proiectare.
8.
per hoc minui studium suum existimans Paulus, ut erat in conplicandis negotiis
artifex dirus, unde ei Catenae inditum est cognomentum, vicarium ipsum
eos quibus praeerat adhuc defensantem ad sortem periculorum communium traxit.
et instabat ut eum quoque cum tribunis et aliis pluribus ad comitatum imperatoris
vinctum perduceret: quo percitus ille exitio urgente abrupto ferro eundem
adoritur Paulum. et quia languente dextera, letaliter ferire non potuit,
iam districtum mucronem in proprium latus inpegit. hocque deformi genere
mortis excessit e vita iustissimus rector ausus miserabiles casus levare
multorum.
9.
quibus ita sceleste patratis Paulus cruore perfusus reversusque ad principis
castra multos coopertos paene catenis adduxit in squalorem deiectos atque
maestitiam, quorum adventu intendebantur eculei uncosque parabat carnifex
et tormenta. et ex is proscripti sunt plures actique in exilium alii, non
nullos gladii consumpsere poenales. nec enim quisquam facile meminit sub
Constantio, ubi susurro tenus haec movebantur, quemquam absolutum.
1.
Inter haec Orfitus praefecti potestate regebat urbem aeternam ultra modum
delatae dignitatis sese efferens insolenter, vir quidem prudens et forensium
negotiorum oppido gnarus, sed splendore liberalium doctrinarum minus quam
nobilem decuerat institutus, quo administrante seditiones sunt concitatae
graves ob inopiam vini: huius avidis usibus vulgus intentum ad motus asperos
excitatur et crebros.
2.
Et quoniam mirari posse quosdam peregrinos existimo haec lecturos forsitan,
si contigerit, quamobrem cum oratio ad ea monstranda deflexerit quae Romae
gererentur, nihil praeter seditiones narratur et tabernas et vilitates
harum similis alias, summatim causas perstringam nusquam a veritate sponte
propria digressurus.
3.Tempore
quo primis auspiciis in mundanum fulgorem surgeret victura dum erunt homines
Roma, ut augeretur sublimibus incrementis, foedere pacis aeternae Virtus
convenit atque Fortuna plerumque dissidentes, quarum si altera defuisset,
ad perfectam non venerat summitatem.
4.
eius populus ab incunabulis primis ad usque pueritiae tempus extremum,
quod annis circumcluditur fere trecentis, circummurana pertulit bella,
deinde aetatem ingressus adultam post multiplices bellorum aerumnas Alpes
transcendit et fretum, in iuvenem erectus et virum ex omni plaga quam orbis
ambit inmensus, reportavit laureas et triumphos, iamque vergens in senium
et nomine solo aliquotiens vincens ad tranquilliora vitae discessit.
5.
ideo urbs venerabilis post superbas efferatarum gentium cervices oppressas
latasque leges fundamenta libertatis et retinacula sempiterna velut frugi
parens et prudens et dives Caesaribus tamquam liberis suis regenda patrimonii
iura permisit.
6.
et olim licet otiosae sint tribus pacataeque centuriae et nulla suffragiorum
certamina set Pompiliani redierit securitas temporis, per omnes tamen quotquot
sunt partes terrarum, ut domina suscipitur et regina et ubique patrum reverenda
cum auctoritate canities populique Romani nomen circumspectum et verecundum.
7.
Sed laeditur hic coetuum magnificus splendor levitate paucorum incondita,
ubi nati sunt non reputantium, sed tamquam indulta licentia vitiis ad errores
lapsorum ac lasciviam. ut enim Simonides lyricus docet, beate perfecta
ratione vieturo ante alia patriam esse convenit gloriosam.
8.
ex his quidam aeternitati se commendari posse per statuas aestimantes eas
ardenter adfectant quasi plus praemii de figmentis aereis sensu carentibus
adepturi, quam ex conscientia honeste recteque factorum, easque auro curant
inbracteari, quod Acilio Glabrioni delatum est primo, cum consiliis armisque
regem superasset Antiochum. quam autem sit pulchrum exigua haec spernentem
et minima ad ascensus verae gloriae tendere longos et arduos, ut memorat
vates Ascraeus, Censorius Cato monstravit. qui interrogatus quam ob rem
inter multos... statuam non haberet malo inquit ambigere bonos quam ob
rem id non meruerim, quam quod est gravius cur inpetraverim mussitare.
9.
Alii summum decus in carruchis solito altioribus et ambitioso vestium cultu
ponentes sudant sub ponderibus lacernarum, quas in collis insertas cingulis
ipsis adnectunt nimia subtegminum tenuitate perflabiles, expandentes eas
crebris agitationibus maximeque sinistra, ut longiores fimbriae tunicaeque
perspicue luceant varietate liciorum effigiatae in species animalium multiformes.
10.
alii nullo quaerente vultus severitate adsimulata patrimonia sua in inmensum
extollunt, cultorum ut puta feracium multiplicantes annuos fructus, quae
a primo ad ultimum solem se abunde iactitant possidere, ignorantes profecto
maiores suos, per quos ita magnitudo Romana porrigitur, non divitiis eluxisse
sed per bella saevissima, nec opibus nec victu nec indumentorum vilitate
gregariis militibus discrepantes opposita cuncta superasse virtute.
11.
hac ex causa conlaticia stipe Valerius humatur ille Publicola et subsidiis
amicorum mariti inops cum liberis uxor alitur Reguli et dotatur ex aerario
filia Scipionis, cum nobilitas florem adultae virginis diuturnum absentia
pauperis erubesceret patris.
12.
At nunc si ad aliquem bene nummatum tumentemque ideo honestus advena salutatum
introieris, primitus tamquam exoptatus suscipieris et interrogatus multa
coactusque mentiri, miraberis numquam antea visus summatem virum tenuem
te sic enixius observantem, ut paeniteat ob haec bona tamquam praecipua
non vidisse ante decennium Romam.
13.
hacque adfabilitate confisus cum eadem postridie feceris, ut incognitus
haerebis et repentinus, hortatore illo hesterno clientes numerando, qui
sis vel unde venias diutius ambigente agnitus vero tandem et adscitus in
amicitiam si te salutandi adsiduitati dederis triennio indiscretus et per
tot dierum defueris tempus, reverteris ad paria perferenda, nec ubi esses
interrogatus et quo tandem miser discesseris, aetatem omnem frustra in
stipite conteres summittendo.
14.
cum autem commodis intervallata temporibus convivia longa et noxia coeperint
apparari vel distributio sollemnium sportularum, anxia deliberatione tractatur
an exceptis his quibus vicissitudo debetur, peregrinum invitari conveniet,
et si digesto plene consilio id placuerit fieri, is adhibetur qui pro domibus
excubat aurigarum aut artem tesserariam profitetur aut secretiora quaedam
se nosse confingit.
15.
homines enim eruditos et sobrios ut infaustos et inutiles vitant, eo quoque
accedente quod et nomenclatores adsueti haec et talia venditare, mercede
accepta lucris quosdam et prandiis inserunt subditicios ignobiles et obscuros.
16.
Mensarum enim voragines et varias voluptatum inlecebras, ne longius progrediar,
praetermitto illuc transiturus quod quidam per ampla spatia urbis subversasque
silices sine periculi metu properantes equos velut publicos signatis quod
dicitur calceis agitant, familiarium agmina tamquam praedatorios globos
post terga trahentes ne Sannione quidem, ut ait comicus, domi relicto.
quos imitatae matronae complures opertis capitibus et basternis per latera
civitatis cuncta discurrunt.
17.
utque proeliorum periti rectores primo catervas densas opponunt et fortes,
deinde leves armaturas, post iaculatores ultimasque subsidiales acies,
si fors adegerit, iuvaturas, ita praepositis urbanae familiae suspensae
digerentibus sollicite, quos insignes faciunt virgae dexteris aptatae velut
tessera data castrensi iuxta vehiculi frontem omne textrinum incedit: huic
atratum coquinae iungitur ministerium, dein totum promiscue servitium cum
otiosis plebeiis de vicinitate coniunctis: postrema multitudo spadonum
a senibus in pueros desinens, obluridi distortaque lineamentorum conpage
deformes, ut quaqua incesserit quisquam cernens mutilorum hominum agmina
detestetur memoriam Samiramidis reginae illius veteris, quae teneros mares
castravit omnium prima velut vim iniectans naturae, eandemque ab instituto
cursu retorquens, quae inter ipsa oriundi crepundia per primigenios seminis
fontes tacita quodam modo lege vias propagandae posteritatis ostendit.
18.
Quod cum ita sit, paucae domus studiorum seriis cultibus antea celebratae
nunc ludibriis ignaviae torpentis exundant, vocali sonu, perflabili tinnitu
fidium resultantes. denique pro philosopho cantor et in locum oratoris
doctor artium ludicrarum accitur et bybliothecis sepulcrorum ritu in perpetuum
clausis organa fabricantur hydraulica, et lyrae ad speciem carpentorum
ingentes tibiaeque et histrionici gestus instrumenta non levia.
19.
Postremo ad id indignitatis est ventum, ut cum peregrini ob formidatam
haut ita dudum alimentorum inopiam pellerentur ab urbe praecipites, sectatoribus
disciplinarum liberalium inpendio paucis sine respiratione ulla extrusis,
tenerentur minimarum adseclae veri, quique id simularunt ad tempus, et
tria milia saltatricum ne interpellata quidem cum choris totidemque remanerent
magistris.
20.
et licet quocumque oculos flexeris feminas adfatim multas spectare cirratas,
quibus, si nupsissent, per aetatem ter iam nixus poterat suppetere liberorum,
ad usque taedium pedibus pavimenta tergentes iactari volucriter gyris,
dum exprimunt innumera simulacra, quae finxere fabulae theatrales.
21.
Illud autem non dubitatur quod cum esset aliquando virtutum omnium domicilium
Roma, ingenuos advenas plerique nobilium, ut Homerici bacarum suavitate
Lotophagi, humanitatis multiformibus officiis retentabant.
22.
nunc vero inanes flatus quorundam vile esse quicquid extra urbis pomerium
nascitur aestimant praeter orbos et caelibes, nec credi potest qua obsequiorum
diversitate coluntur homines sine liberis Romae.
23.
et quoniam apud eos ut in capite mundi morborum acerbitates celsius dominantur,
ad quos vel sedandos omnis professio medendi torpescit, excogitatum est
adminiculum sospitale nequi amicum perferentem similia videat, additumque
est cautionibus paucis remedium aliud satis validum, ut famulos percontatum
missos quem ad modum valeant noti hac aegritudine colligati, non ante recipiant
domum quam lavacro purgaverint corpus. ita etiam alienis oculis visa metuitur
labes.
24.
sed tamen haec cum ita tutius observentur, quidam vigore artuum inminuto
rogati ad nuptias ubi aurum dextris manibus cavatis offertur, inpigre vel
usque Spoletium pergunt. haec nobilium sunt instituta.
25.
Ex turba vero imae sortis et paupertinae in tabernis aliqui pernoctant
vinariis, non nulli velariis umbraculorum theatralium latent, quae Campanam
imitatus lasciviam Catulus in aedilitate sua suspendit omnium primus; aut
pugnaciter aleis certant turpi sono fragosis naribus introrsum reducto
spiritu concrepantes; aut quod est studiorum omnium maximum ab ortu lucis
ad vesperam sole fatiscunt vel pluviis, per minutias aurigarum equorumque
praecipua vel delicta scrutantes.
26.
et est admodum mirum videre plebem innumeram mentibus ardore quodam infuso
cum dimicationum curulium eventu pendentem. haec similiaque memorabile
nihil vel serium agi Romae permittunt. ergo redeundum ad textum.
1.
Latius iam disseminata licentia onerosus bonis omnibus Caesar nullum post
haec adhibens modum orientis latera cuncta vexabat nec honoratis parcens
nec urbium primatibus nec plebeiis.
2.
denique Antiochensis ordinis vertices sub uno elogio iussit occidi ideo
efferatus, quod ei celebrari vilitatem intempestivam urgenti, cum inpenderet
inopia, gravius rationabili responderunt; et perissent ad unum ni comes
orientis tunc Honoratus fixa constantia restitisset.
3.
erat autem diritatis eius hoc quoque indicium nec obscurum nec latens,
quod ludicris cruentis delectabatur et in circo sex vel septem aliquotiens
vetitis certaminibus pugilum vicissim se concidentium perfusorumque sanguine
specie ut lucratus ingentia laetabatur.
4.
accenderat super his incitatum propositum ad nocendum aliqua mulier vilis,
quae ad palatium ut poposcerat intromissa insidias ei latenter obtendi
prodiderat a militibus obscurissimis. quam Constantina exultans ut in tuto
iam locata mariti salute muneratam vehiculoque inpositam per regiae ianuas
emisit in publicum, ut his inlecebris alios quoque ad indicanda proliceret
paria vel maiora.
5.
post haec Gallus Hierapolim profecturus ut expeditioni specie tenus adesset,
Antiochensi plebi suppliciter obsecranti ut inediae dispelleret metum,
quae per multas difficilisque causas adfore iam sperabatur, non ut mos
est principibus, quorum diffusa potestas localibus subinde medetur aerumnis,
disponi quicquam statuit vel ex provinciis alimenta transferri conterminis,
sed consularem Syriae Theophilum prope adstantem ultima metuenti multitudini
dedit id adsidue replicando quod invito rectore nullus egere poterit victu.
6.
auxerunt haec vulgi sordidioris audaciam, quod cum ingravesceret penuria
commeatuum, famis et furoris inpulsu Eubuli cuiusdam inter suos clari domum
ambitiosam ignibus subditis inflammavit rectoremque ut sibi iudicio imperiali
addictum calcibus incessens et pugnis conculcans seminecem laniatu miserando
discerpsit. post cuius lacrimosum interitum in unius exitio quisque imaginem
periculi sui considerans documento recenti similia formidabat.
7.
eodem tempore Serenianus ex duce, cuius ignavia populatam in Phoenice Celsen
ante rettulimus, pulsatae maiestatis imperii reus iure postulatus ac lege,
incertum qua potuit suffragatione absolvi, aperte convictus familiarem
suum cum pileo, quo caput operiebat, incantato vetitis artibus ad templum
misisse fatidicum, quaeritatum expresse an ei firmum portenderetur imperium,
ut cupiebat, et cunctum.
8.
duplexque isdem diebus acciderat malum, quod et Theophilum insontem atrox
interceperat casus, et Serenianus dignus exsecratione cunctorum, innoxius,
modo non reclamante publico vigore, discessit.
9.
Haec subinde Constantius audiens et quaedam referente Thalassio doctus,
quem eum odisse iam conpererat lege communi, scribens ad Caesarem blandius
adiumenta paulatim illi subtraxit, sollicitari se simulans ne, uti est
militare otium fere tumultuosum, in eius perniciem conspiraret, solisque
scholis iussit esse contentum palatinis et protectorum cum Scutariis et
Gentilibus, et mandabat Domitiano, ex comite largitionum, praefecto ut
cum in Syriam venerit, Gallum, quem crebro acciverat, ad Italiam properare
blande hortaretur et verecunde.
10.
qui cum venisset ob haec festinatis itineribus Antiochiam, praestrictis
palatii ianuis, contempto Caesare, quem videri decuerat, ad praetorium
cum pompa sollemni perrexit morbosque diu causatus nec regiam introiit
nec processit in publicum, sed abditus multa in eius moliebatur exitium
addens quaedam relationibus supervacua, quas subinde dimittebat ad principem.
11.
rogatus ad ultimum admissusque in consistorium ambage nulla praegressa
inconsiderate et leviter proficiscere inquit ut praeceptum est, Caesar
sciens quod si cessaveris, et tuas et palatii tui auferri iubebo prope
diem annonas. hocque solo contumaciter dicto subiratus abscessit nec in
conspectum eius postea venit saepius arcessitus.
12.
hinc ille commotus ut iniusta perferens et indigna praefecti custodiam
protectoribus mandaverat fidis. quo conperto Montius tunc quaestor acer
quidem sed ad lenitatem propensior, consulens in commune advocatos palatinarum
primos scholarum adlocutus est mollius docens nec decere haec fieri nec
prodesse addensque vocis obiurgatorio sonu quod si id placeret, post statuas
Constantii deiectas super adimenda vita praefecto conveniet securius cogitari.
13.
his cognitis Gallus ut serpens adpetitus telo vel saxo iamque spes extremas
opperiens et succurrens saluti suae quavis ratione colligi omnes iussit
armatos et cum starent attoniti, districta dentium acie stridens adeste
inquit viri fortes mihi periclitanti vobiscum.
14.
Montius nos tumore inusitato quodam et novo ut rebellis et maiestati recalcitrantes
Augustae per haec quae strepit incusat iratus nimirum quod contumacem praefectum,
quid rerum ordo postulat ignorare dissimulantem formidine tenus iusserim
custodiri.
15.
nihil morati post haec militares avidi saepe turbarum adorti sunt Montium
primum, qui divertebat in proximo, levi corpore senem atque morbosum, et
hirsutis resticulis cruribus eius innexis divaricaturn sine spiramento
ullo ad usque praetorium traxere praefecti.
16.
et eodem impetu Domitianum praecipitem per scalas itidem funibus constrinxerunt,
eosque coniunctos per ampla spatia civitatis acri raptavere discursu. iamque
artuum et membrorum divulsa conpage superscandentes corpora mortuorum ad
ultimam truncata deformitatem velut exsaturati mox abiecerunt in flumen.
17.
incenderat autem audaces usque ad insaniam homines ad haec, quae nefariis
egere conatibus, Luscus quidam curator urbis subito visus: eosque ut heiulans
baiolorum praecentor ad expediendum quod orsi sunt incitans vocibus crebris.
qui haut longe postea ideo vivus exustus est.
18.
Et quia Montius inter dilancinantium manus spiritum efflaturus Epigonum
et Eusebium nec professionem nec dignitatem ostendens aliquotiens increpabat,
qui sint hi magna quaerebatur industria, et nequid intepesceret, Epigonus
e Lycia philosophus ducitur et Eusebius ab Emissa Pittacas cognomento,
concitatus orator, cum quaestor non hos sed tribunos fabricarum insimulasset
promittentes armorum si novas res agitari conperissent.
19.
isdem diebus Apollinaris Domitiani gener, paulo ante agens palatii Caesaris
curam, ad Mesopotamiam missus a socero per militares numeros immodice scrutabatur,
an quaedam altiora meditantis iam Galli secreta susceperint scripta, qui
conpertis Antiochiae gestis per minorem Armeniam lapsus Constantinopolim
petit exindeque per protectores retractus artissime tenebatur.
20.
Quae dum ita struuntur, indicatum est apud Tyrum indumentum regale textum
occulte, incertum quo locante vel cuius usibus apparatum. ideoque rector
provinciae tunc pater Apollinaris eiusdem nominis ut conscius ductus est
aliique congregati sunt ex diversis civitatibus multi, qui atrocium criminum
ponderibus urgebantur.
21.
Iamque lituis cladium concrepantibus internarum non celate ut antea turbidum
saeviebat ingenium a veri consideratione detortum et nullo inpositorum
vel conpositorum fidem sollemniter inquirente nec discernente a societate
noxiorum insontes velut exturbatum e iudiciis fas omne discessit, et causarum
legitima silente defensione carnifex rapinarum sequester et obductio capitum
et bonorum ubique multatio versabatur per orientales provincias, quas recensere
puto nunc oportunum absque Mesopotamia digesta, cum bella Parthica dicerentur,
et Aegypto, quam necessario aliud reieci ad tempus.
1.
Superatis Tauri montis verticibus qui ad solis ortum sublimius attolluntur,
Cilicia spatiis porrigitur late distentis dives bonis omnibus terra, eiusque
lateri dextro adnexa Isauria, pari sorte uberi palmite viget et frugibus
minutis, quam mediam navigabile flumen Calycadnus interscindit.
2.
et hanc quidem praeter oppida multa duae civitates exornant Seleucia opus
Seleuci regis, et Claudiopolis quam deduxit coloniam Claudius Caesar. Isaura
enim antehac nimium potens, olim subversa ut rebellatrix interneciva aegre
vestigia claritudinis pristinae monstrat admodum pauca.
3.
Ciliciam vero, quae Cydno amni exultat, Tarsus nobilitat, urbs perspicabilis
hanc condidisse Perseus memoratur, Iovis filius et Danaes, vel certe ex
Aethiopia profectus Sandan quidam nomine vir opulentus et nobilis et Anazarbus
auctoris vocabulum referens, et Mopsuestia vatis illius domicilium Mopsi,
quem a conmilitio Argonautarum cum aureo vellere direpto redirent, errore
abstractum delatumque ad Africae litus mors repentina consumpsit, et ex
eo cespite punico tecti manes eius heroici dolorum varietati medentur plerumque
sospitales.
4.
hae duae provinciae bello quondam piratico catervis mixtae praedonum a
Servilio pro consule missae sub iugum factae sunt vectigales. et hae quidem
regiones velut in prominenti terrarum lingua positae ob orbe eoo monte
Amano disparantur.
5.
orientis vero limes in longum protentus et rectum ab Euphratis fluminis
ripis ad usque supercilia porrigitur Nili, laeva Saracenis conterminans
gentibus, dextra pelagi fragoribus patens, quam plagam Nicator Seleucus
occupatam auxit magnum in modum, cum post Alexandri Macedonis obitum successorio
iure teneret regna Persidis, efficaciae inpetrabilis rex, ut indicat cognomentum.
6.
abusus enim multitudine hominum, quam tranquillis in rebus diutius rexit,
ex agrestibus habitaculis urbes construxit multis opibus firmas et viribus,
quarum ad praesens pleraeque licet Graecis nominibus appellentur, quae
isdem ad arbitrium inposita sunt conditoris, primigenia tamen nomina non
amittunt, quae eis Assyria lingua institutores veteres indiderunt.
7.
Et prima post Osdroenam quam, ut dictum est, ab hac descriptione discrevimus,
Commagena, nunc Euphratensis, clementer adsurgit, Hierapoli, vetere Nino
et Samosata civitatibus amplis inlustris,
8.
Dein Syria per speciosam interpatet diffusa planitiem. hanc nobilitat Antiochia,
mundo cognita civitas, cui non certaverit alia advecticiis ita adfluere
copiis et internis, et Laodicia et Apamia itidemque Seleucia iam inde a
primis auspiciis florentissimae.
9.
Post hanc adclinis Libano monti Phoenice, regio plena gratiarum et venustatis,
urbibus decorata magnis et pulchris; in quibus amoenitate celebritateque
nominum Tyros excellit, Sidon et Berytus isdemque pares Emissa et Damascus
saeculis condita priscis.
10.
has autem provincias, quas Orontes ambiens amnis imosque pedes Cassii montis
illius celsi praetermeans funditur in Parthenium mare, Gnaeus Pompeius
superato Tigrane regnis Armeniorum abstractas dicioni Romanae coniunxit.
11.
Ultima Syriarum est Palaestina per intervalla magna protenta, cultis abundans
terris et nitidis et civitates habens quasdam egregias, nullam nulli cedentem
sed sibi vicissim velut ad perpendiculum aemulas: Caesaream, quam ad honorem
Octaviani principis exaedificavit Herodes, et Eleutheropolim et Neapolim
itidemque Ascalonem Gazam aevo superiore exstructas.
12.
in his tractibus navigerum nusquam visitur flumen sed in locis plurimis
aquae suapte natura calentes emergunt ad usus aptae multiplicium medelarum.
verum has quoque regiones pari sorte Pompeius Iudaeis domitis et Hierosolymis
captis in provinciae speciem delata iuris dictione formavit.
13.
Huic Arabia est conserta, ex alio latere Nabataeis contigua; opima varietate
conmerciorum castrisque oppleta validis et castellis, quae ad repellendos
gentium vicinarum excursus sollicitudo pervigil veterum per oportunos saltus
erexit et cautos. haec quoque civitates habet inter oppida quaedam ingentes
Bostram et Gerasam atque Philadelphiam murorum firmitate cautissimas. hanc
provinciae inposito nomine rectoreque adtributo obtemperare legibus nostris
Traianus conpulit imperator incolarum tumore saepe contunso cum glorioso
marte Mediam urgeret et Parthos.
14.
Cyprum itidem insulam procul a continenti discretam et portuosam inter
municipia crebra urbes duae faciunt claram Salamis et Paphus, altera Iovis
delubris altera Veneris templo insignis. tanta autem tamque multiplici
fertilitate abundat rerum omnium eadem Cyprus ut nullius externi indigens
adminiculi indigenis viribus a fundamento ipso carinae ad supremos usque
carbasos aedificet onerariam navem omnibusque armamentis instructam mari
committat.
15.
nec piget dicere avide magis hanc insulam populum Romanum invasisse quam
iuste. Ptolomaeo enim rege foederato nobis et socio ob aerarii nostri angustias
iusso sine ulla culpa proscribi ideoque hausto veneno voluntaria morte
deleto et tributaria facta est et velut hostiles eius exuviae classi inpositae
in urbem advectae sunt per Catonem, nunc repetetur ordo gestorum.
1.
Inter has ruinarum varietates a Nisibi quam tuebatur accitus Vrsicinus,
cui nos obsecuturos iunxerat imperiale praeceptum, dispicere litis exitialis
certamina cogebatur abnuens et reclamans, adulatorum oblatrantibus turmis,
bellicosus sane milesque semper et militum ductor sed forensibus iurgiis
longe discretus, qui metu sui discriminis anxius cum accusatores quaesitoresque
subditivos sibi consociatos ex isdem foveis cerneret emergentes, quae clam
palamve agitabantur, occultis Constantium litteris edocebat inplorans subsidia,
quorum metu tumor notissimus Caesaris exhalaret.
2.
sed cautela nimia in peiores haeserat plagas, ut narrabimus postea, aemulis
consarcinantibus insidias graves apud Constantium, cetera medium principem
sed siquid auribus eius huius modi quivis infudisset ignotus, acerbum et
inplacabilem et in hoc causarum titulo dissimilem sui.
3.
Proinde die funestis interrogationibus praestituto imaginarius iudex equitum
resedit magister adhibitis aliis iam quae essent agenda praedoctis, et
adsistebant hinc inde notarii, quid quaesitum esset, quidve responsum,
cursim ad Caesarem perferentes, cuius imperio truci, stimulis reginae exsertantis
aurem subinde per aulaeum, nec diluere obiecta permissi nec defensi periere
conplures.
4.
primi igitur omnium statuuntur Epigonus et Eusebius ob nominum gentilitatem
oppressi. praediximus enim Montium sub ipso vivendi termino his vocabulis
appellatos fabricarum culpasse tribunos ut adminicula futurae molitioni
pollicitos.
5.
et Epigonus quidem amictu tenus philosophus, ut apparuit, prece frustra
temptata, sulcatis lateribus mortisque metu admoto turpi confessione cogitatorum
socium, quae nulla erant, fuisse firmavit cum nec vidisset quicquam nec
audisset penitus expers forensium rerum; Eusebius vero obiecta fidentius
negans, suspensus in eodem gradu constantiae stetit latrocinium illud esse,
non iudicium clamans.
6.
cumque pertinacius ut legum gnarus accusatorem flagitaret atque sollemnia,
doctus id Caesar libertatemque superbiam ratus tamquam obtrectatorem audacem
excarnificari praecepit, qui ita evisceratus ut cruciatibus membra deessent,
inplorans caelo iustitiam, torvum renidens fundato pectore mansit inmobilis
nec se incusare nec quemquam alium passus et tandem nec confessus nec confutatus
cum abiecto consorte poenali est morte multatus. et ducebatur intrepidus
temporum iniquitati insultans, imitatus Zenonem illum veterem Stoicum qui
ut mentiretur quaedam laceratus diutius, avulsam sedibus linguam suam cum
cruento sputamine in oculos interrogantis Cyprii regis inpegit.
7.
Post haec indumentum regale quaerebatur et ministris fucandae purpurae
tortis confessisque pectoralem tuniculam sine manicis textam, Maras nomine
quidam inductus est ut appellant Christiani diaconus, cuius prolatae litterae
scriptae Graeco sermone ad Tyrii textrini praepositum celerari speciem
perurgebant quam autem non indicabant denique etiam idem ad usque discrimen
vitae vexatus nihil fateri conpulsus est.
8.
quaestione igitur per multiplices dilatata fortunas cum ambigerentur quaedam,
non nulla levius actitata constaret, post multorum clades Apollinares ambo
pater et filius in exilium acti cum ad locum Crateras nomine pervenissent,
villam scilicet suam quae ab Antiochia vicensimo et quarto disiungitur
lapide, ut mandatum est, fractis cruribus occiduntur.
9.
post quorum necem nihilo lenius ferociens Gallus ut leo cadaveribus pastus
multa huius modi scrutabatur. quae singula narrare non refert, me professione
modum, quod evitandum est, excedamus.
1.
Haec dum oriens diu perferret, caeli reserato tepore Constantius consulatu
suo septies et Caesaris ter egressus Arelate Valentiam petit, in Gundomadum
et Vadomarium fratres Alamannorum reges arma moturus, quorum crebris excursibus
vastabantur confines limitibus terrae Gallorum.
2.
dumque ibi diu moratur commeatus opperiens, quorum translationem ex Aquitania
verni imbres solito crebriores prohibebant auctique torrentes, Herculanus
advenit protector domesticus, Hermogenis ex magistro equitum filius, apud
Constantinopolim, ut supra rettulimus, populari quondam turbela discerpti.
quo verissime referente quae Gallus egerat, damnis super praeteritis maerens
et futurorum timore suspensus angorem animi quam diu potuit emendabat.
3.
miles tamen interea omnis apud Cabillona collectus morarum inpatiens saeviebat
hoc inritatior, quod nec subsidia vivendi suppeterent alimentis nondum
ex usu translatis.
4.
unde Rufinus ea tempestate praefectus praetorio ad discrimen trusus est
ultimum. ire enim ipse compellebatur ad militem, quem exagitabat inopia
simul et feritas, et alioqui coalito more in ordinarias dignitates asperum
semper et saevum, ut satisfaceret atque monstraret, quam ob causam annonae
convectio sit impedita.
5.
quod opera consulta cogitabatur astute, ut hoc insidiarum genere Galli
periret avunculus, ne eum ut praepotens acueret in fiduciam exitiosa coeptantem.
verum navata est opera diligens hocque dilato Eusebius praepositus cubiculi
missus est Cabillona aurum secum perferens, quo per turbulentos seditionum
concitores occultius distributo et tumor consenuit militum et salus est
in tuto locata praefecti. deinde cibo abunde perlato castra die praedicto
sunt mota.
6.
emensis itaque difficultatibus multis et nive obrutis callibus plurimis
ubi prope Rauracum ventum est ad supercilia fluminis Rheni, resistente
multitudine Alamanna pontem suspendere navium conpage Romani vi nimia vetabantur
ritu grandinis undique convolantibus telis, et cum id inpossibile videretur,
imperator cogitationibus magnis attonitus, quid capesseret ambigebat.
7.
ecce autem ex inproviso index quidam regionum gnarus advenit et mercede
accepta vadosum locum nocte monstravit unde superari potuit flumen: et
potuisset aliorsum intentis hostibus exercitus inde transgressus nullo
id opinante cuncta vastare, ni pauci ex eadem gente, quibus erat honoratioris
militiae cura commissa, populares suos haec per nuntios docuissent occultos,
ut quidam existimabant.
8.
infamabat autem haec suspicio Latinum domesticorum comitem et Agilonem
tribunum stabuli atque Scudilonem Scutariorum rectorem, qui tunc ut dextris
suis gestantes rem publicam colebantur.
9.
at barbari suscepto pro instantium rerum ratione consilio, dirimentibus
forte auspicibus vel congredi prohibente auctoritate sacrorum, mollito
rigore, quo fidentius resistebant, optimates misere delictorum veniam petituros
et pacem.
10.
tentis igitur regis utriusque legatis et negotio tectius diu pensato cum
pacem oportere tribui, quae iustis condicionibus petebatur, eamque ex re
tum fore sententiarum via concinens adprobasset, advocato in contionem
exercitu imperator pro tempore pauca dicturus tribunali adsistens circumdatus
potestatum coetu celsarum ad hunc disservit modum:
11.
Nemo quaeso miretur, si post exsudatos labores itinerum longos congestosque
adfatim commeatus fiducia vestri ductante barbaricos pagos adventans velut
mutato repente consilio ad placidiora deverti.
12.
pro suo enim loco et animo quisque vestrum reputans id inveniet verum,
quod miles ubique, licet membris vigentibus firmus, se solum vitamque propriam
circumspicit et defendit, imperator vero officiosus dum metuit omnibus,
alienae custos salutis nihil non ad sui spectare tutelam rationes populorum
cognoscit et remedia cuncta quae status negotiorum admittit, arripere debet
alacriter secunda numinis voluntate delata.
13.
ut in breve igitur conferam et ostendam qua ex causa omnes vos simul adesse
volui, commilitones mei fidissimi, accipite aequis auribus quae succinctius
explicabo. veritas enim absoluta semper ac perquam est simplex.
14.
arduos vestrae gloriae gradus, quos fama per plagarum quoque accolas extimarum
diffundit, excellenter adcrescens, Alamannorum reges et populi formidantes
per oratores quos videtis summissis cervicibus concessionem praeteritorum
poscunt et pacem. quam ut cunctator et cautus utiliumque monitor, si vestra
voluntas adest, tribui debere censeo multa contemplans. primo ut Martis
ambigua declinentur, dein ut auxiliatores pro adversariis adsciscamus quod
pollicentur tum autem ut incruenti mitigemus ferociae flatus perniciosos
saepe provinciis, postremo id reputantes quod non ille hostis vincitur
solus, qui cadit in acie pondere armorum oppressus et virium, sed multo
tutius etiam tuba tacente sub iugum mittitur voluntarius qui sentit expertus
nec fortitudinem in rebellis nec lenitatem in supplices animos abesse Romanis.
15.
in summa tamquam arbitros vos quid suadetis opperior ut princeps tranquillus
temperanter adhibere modum adlapsa felicitate decernens. non enim inertiae
sed modestiae humanitatique, mihi credite, hoc quod recte consultum est
adsignabitur.
16.
Mox dicta finierat, multitudo omnis ad, quae imperator voluit, promptior
laudato consilio consensit in pacem ea ratione maxime percita, quod norat
expeditionibus crebris fortunam eius in malis tantum civilibus vigilasse,
cum autem bella moverentur externa, accidisse plerumque luctuosa, icto
post haec foedere gentium ritu perfectaque sollemnitate imperator Mediolanum
ad hiberna discessit.
1.
Vbi curarum abiectis ponderibus aliis tamquam nodum et codicem difficillimum
Caesarem convellere nisu valido cogitabat, eique deliberanti cum proximis
clandestinis conloquiis et nocturnis qua vi, quibusve commentis id fieret,
antequam effundendis rebus pertinacius incumberet confidentia, acciri mollioribus
scriptis per simulationem tractatus publici nimis urgentis eundem placuerat
Gallum, ut auxilio destitutus sine ullo interiret obstaculo.
2.
huic sententiae versabilium adulatorum refragantibus globis inter quos
erat Arbetio ad insidiandum acer et flagrans, et Eusebius tunc praepositus
cubiculi effusior ad nocendum id occurrebat Caesare discedente Vrsicinum
in oriente perniciose relinquendum, si nullus esset, qui prohiberet altiora
meditaturum.
3.
isdemque residui regii accessere spadones, quorum ea tempestate plus habendi
cupiditas ultra mortalem modum adolescebat, inter ministeria vitae secretioris
per arcanos susurros nutrimenta fictis criminibus subserentes: qui ponderibus
invidiae gravioris virum fortissimum opprimebant, subolescere imperio adultos
eius filios mussitantes, decore corporum favorabiles et aetate, per multiplicem
armaturae scientiam agilitatemque membrorum inter cotidiana proludia exercitus
consulto consilio cognitos: Gallum suopte ingenio trucem per suppositos
quosdam ad saeva facinora ideo animatum ut eo digna omnium ordinum detestatione
exoso ad magistri equitum liberos principatus insignia transferantur.
4.
Cum haec taliaque sollicitas eius aures everberarent expositas semper eius
modi rumoribus et patentes, varia animo tum miscente consilia, tandem id
ut optimum factu elegit: et Vrsicinum primum ad se venire summo cum honore
mandavit ea specie ut pro rerum tunc urgentium captu disponeretur concordi
consilio, quibus virium incrementis Parthicarum gentium a arma minantium
impetus frangerentur.
5.
et nequid suspicaretur adversi venturus, vicarius eius, dum redit, Prosper
missus est comes: acceptisque litteris et copia rei vehiculariae data Mediolanum
itineribus properavimus magnis.
6.
Restabat ut Caesar post haec properaret accitus et abstergendae causa suspicionis
sororem suam, eius uxorem, Constantius ad se tandem desideratam venire
multis fictisque blanditiis hortabatur. quae licet ambigeret metuens saepe
cruentum, spe tamen quod eum lenire poterit ut germanum profecta, cum Bithyniam
introisset, in statione quae Caenos Gallicanos appellatur, absumpta est
vi febrium repentina. cuius post obitum maritus contemplans cecidisse fiduciam
qua se fultum existimabat, anxia cogitatione, quid moliretur haerebat.
7.
inter res enim inpeditas et turbidas ad hoc unum mentem sollicitam dirigebat,
quod Constantius cuncta ad suam sententiam conferens nec satisfactionem
suscipiet aliquam nec erratis ignoscet, sed, ut erat in propinquitatis
perniciem inclinatior, laqueos ei latenter obtendens, si cepisset incautum,
morte multaret.
8.
eo necessitatis adductus ultimaque ni vigilasset opperiens, principem locum,
si copia patuisset [quam] adfectabat, sed perfidiam proximorum ratione
bifaria verebatur, qui eum ut truculentum horrebant et levem, quique altiorem
Constantii fortunam in discordiis civilibus formidabant.
9.
inter has curarum moles inmensas imperatoris scripta suscipiebat adsidua
monentis orantisque, ut ad se veniret et mente monstrantis obliqua rem
publicam nec posse dividi nec debere, sed pro viribus quemque ei ferre
suppetias fluctuanti, nimirum Galliarum indicans vastitatem.
10.
quibus subserebat non adeo vetus exemplum quod Diocletiano et eius collegae
ut apparitores Caesares non resides, sed ultro citroque discurrentes obtemperabant
et in Syria Augusti vehiculum irascentis per spatium mille passuum fere
pedes antegressus est Galerius purpuratus.
11.
Advenit post multos Scudilo Scutariorum tribunus velamento subagrestis
ingenii persuasionis opifex callidus. qui eum adulabili sermone seriis
admixto solus omnium proficisci pellexit vultu adsimulato saepius replicando
quod flagrantibus votis eum videre frater cuperet patruelis, siquid per
inprudentiam gestum est remissurus ut mitis et clemens, participemque eum
suae maiestatis adscisceret, futurum laborum quoque socium, quos Arctoae
provinciae diu fessae poscebant.
12.
utque solent manum iniectantibus fatis hebetari sensus hominum et obtundi,
his incelebris ad meliorum expectationem erectus egressusque Antiochia
numine laevo ductante prorsus ire tendebat de fumo, ut proverbium loquitur
vetus, ad flammam, et ingressus Constantinopolim tamquam in rebus prosperis
et securis, editis equestribus ludis capiti Thoracis aurigae coronam inposuit
ut victoris.
13.
Quo cognito Constantius ultra mortalem modum exarsit ac nequo casu idem
Gallus de futuris incertus agitare quaedam conducentia saluti suae per
itinera conaretur, remoti sunt omnes de industria milites agentes in civitatibus
perviis.
14.
eoque tempore Taurus quaestor ad Armeniam missus confidenter nec appellato
eo nec viso transivit. venere tamen aliqui iussu imperatoris administrationum
specie diversarum, eundem ne commovere se posset, neve temptaret aliquid
occulte custodituri, inter quos Leontius erat, postea urbi praefectus ut
quaestor, et Lucillianus quasi domesticorum comes et Scutariorum tribunus
nomine Bainobaudes.
15.
emensis itaque longis intervallis et planis cum Hadrianopolim introisset
urbem Haemimontanam, Vscudamam antehac appellatam, fessasque labore diebus
duodecim recreans vires conperit Thebaeas legiones in vicinis oppidis hiemantes
consortes suos misisse quosdam, eum ut remaneret promissis fidis hortaturos
et firmis, sui fiducia abunde per stationes locati confines, sed observante
cura pervigili proximorum nullam videndi vel audiendi quae ferebant furari
potuit facultatem.
16.
inde aliis super alias urgentibus litteris exire et decem vehiculis publicis,
ut praeceptum est, usus relicto palatino omni praeter paucos tori ministros
et mensae, quos avexerat secum, squalore concretus celerare gradum conpellebatur
adigentibus multis, temeritati suae subinde flebiliter inprecatus, quae
eum iam despectum et vilem arbitrio subdiderat infimorum.
17.
inter haec tamen per indutias naturae conquiescentis sauciabantur eius
sensus circumstridentium terrore larvarum, interfectorumque catervae Domitiano
et Montio praeviis correptum eum ut existimabat in somnis uncis furialibus
obiectabant.
18.
solutus enim corporeis nexibus animus semper vigens motibus indefessis
et cogitationibus subiectus et curis, quae mortalium sollicitant mentes,
colligit visa nocturna, quas phantasias nos appellamus.
19.
Pandente itaque viam fatorum sorte tristissima, qua praestitutum erat eum
vita et imperio spoliari, itineribus interiectis permutatione iumentorum
emensis venit Petobionem oppidum Noricorum, ubi reseratae sunt insidiarum
latebrae omnes, et Barbatio repente apparuit comes, qui sub eo domesticis
praefuit, cum Apodemio agente in rebus milites ducens, quos beneficiis
suis oppigneratos elegerat imperator certus nec praemiis nec miseratione
ulla posse deflecti.
20.
Iamque non umbratis fallaciis res agebatur, sed qua palatium est extra
muros, armatis omne circumdedit. ingressusque obscuro iam die, ablatis
regiis indumentis Caesarem tunica texit et paludamento communi, eum post
haec nihil passurum velut mandato principis iurandi crebritate confirmans
et statim inquit exsurge et inopinum carpento privato inpositum ad Histriam
duxit prope oppidum Polam, ubi quondam peremptum Constantini filium accepimus
Crispum.
21.
et cum ibi servaretur artissime terrore propinquantis exitii iam praesepultus,
accurrit Eusebius cubiculi tunc praepositus Pentadiusque notarius et Mallobaudes
armaturarum tribunus iussu imperatoris conpulsuri eum singillatim docere,
quam ob causam quemque apud Antiochiam necatorum iusserat trucidari.
22.
ad quae Adrasteo pallore perfusus hactenus valuit loqui, quod plerosque
incitante coniuge iugulaverit Constantina, ignorans profecto Alexandrum
Magnum urgenti matri ut occideret quendam insontem, et dictitanti spe impetrandi
postea quae vellet eum se per novem menses utero portasse praegnantem,
ita respondisse prudenter aliam, parens optima, posce mercedem; hominis
enim salus beneficio nullo pensatur.
23.
quo conperto inrevocabili ira princeps percitus et dolore fiduciam omnem
fundandae securitatis in eodem posuit abolendo. et misso Sereniano, quem
in crimen maiestatis vocatum praestigiis quibusdam absolutum esse supra
monstravimus, Pentadio quin etiam notario et Apodemio agente in rebus,
eum capitali supplicio destinavit, et ita conligatis manibus in modum noxii
cuiusdam latronis cervice abscisa ereptaque vultus et capitis dignitate
cadaver est relictum informe paulo ante urbibus et provinciis formidatum.
24.
sed vigilavit utrubique superni numinis aequitas. nam et Gallum actus oppressere
crudeles, et non diu postea ambo cruciabili morte absumpti sunt, qui eum
licet nocentem blandius palpantes periuriis ad usque plagas perduxere letales.
quorum Scudilo destillatione iecoris pulmones vomitans interiit, Barbatio,
qui in eum iam diu falsa conposuerat crimina, cum ex magisterio peditum
altius niti quorundam susurris incusaretur, damnatus extincti per fallacias
Caesaris manibus inlacrimoso obitu parentavit.
25.
Haec et huius modi quaedam innumerabilia ultrix facinorum impiorum bonorumque
praemiatrix aliquotiens operatur Adrastia atque utinam semper quam vocabulo
duplici etiam Nemesim appellamus: ius quoddam sublime numinis efficacis,
humanarum mentium opinione lunari circulo superpositum, vel ut definiunt
alii, substantialis tutela generali potentia partilibus praesidens fatis,
quam theologi veteres fingentes Iustitiae filiam ex abdita quadam aeternitate
tradunt omnia despectare terrena.
26.
haec ut regina causarum et arbitra rerum ac disceptatrix urnam sortium
temperat accidentium vices alternans voluntatumque nostrarum exorsa interdum
alio, quam quo contendebant, exitu terminans multiplices actus permutando
convolvit. eademque necessitatis insolubili retinaculo mortalitatis vinciens
fastus tumentes in cassum et incrementorum detrimentorumque momenta versans,
ut novit, nunc erectas mentium cervices opprimit et enervat, nunc bonos
ab imo suscitans ad bene vivendum extollit. pinnas autem ideo illi fabulosa
vetustas aptavit, ut adesse velocitate volucri cunctis existimetur, et
praetendere gubernaculum dedit eique subdidit rotam, ut universitatem regere
per elementa discurrens omnia non ignoretur.
27.
Hoc inmaturo interitu ipse quoque sui pertaesus excessit e vita aetatis
nono anno atque vicensimo cum quadriennio imperasset. natus apud Tuscos
in Massa Veternensi, patre Constantio Constantini fratre imperatoris, matreque
Galla sorore Rufini et Cerealis, quos trabeae consulares nobilitarunt et
praefecturae.
28.
fuit autem forma conspicuus bona, decente filo corporis membrorumque recta
conpage, flavo capillo et molli, barba licet recens emergente lanugine
tenera, ita tamen ut maturius auctoritas emineret, tantum a temperatis
moribus Iuliani differens fratris, quantum inter Vespasiani filios fuit
Domitianum et Titum.
29.
assumptus autem in amplissimum fortunae fastigium versabilis eius motus
expertus est, qui ludunt mortalitatem nunc evehentes quosdam in sidera,
nunc ad Cocyti profunda mergentes. cuius rei cum innumera sint exempla,
pauca tactu summo transcurram.
30.
haec fortuna mutabilis et inconstans fecit Agathoclem Siculum ex figulo
regem et Dionysium gentium quondam terrorem Corinthi litterario ludo praefecit.
31.
haec Adramyttenum Andriscum in fullonio natum ad Pseudophilippi nomen evexit
et Persei legitimum filium artem ferrariam ob quaerendum docuit victum.
32.
eadem Mancinum post imperium dedit Numantinis, Samnitum atrocitati Veturium,
et Claudium Corsis, substravitque feritati Carthaginis Regulum, istius
iniquitate Pompeius post quaesitum Magni ex rerum gestarum amplitudine
cognomentum ad spadonum libidinem in Aegypto trucidatur.
33.
et Eunus quidam ergastularius servus eluctavit in Sicilia fugitivos. quam
multi splendido loco nati eadem rerum domina conivente Viriathi genua sunt
amplexi vel Spartaci? quot capita, quae horruere gentes, funesti carnifices
absciderunt? alter in vincula ducitur, alter insperatae praeficitur potestati,
alius a summo culmine dignitatis excutitur.
34.
quae omnia si scire quisquam velit quam varia sint et adsidua, harenarum
numerum idem iam desipiens et montium pondera scrutari putabit.
I
1.
Vtcumque potuimus veritatem scrutari, ea quae videre licuit per aetatem,
vel perplexe interrogando versatos in medio scire, narravimus ordine casuum
exposito diversorum: residua quae secuturus aperiet textus, pro virium
captu limatius absolvemus, nihil obtrectatores longi, ut putant, operis
formidantes. tunc enim laudanda est brevitas cum moras rumpens intempestivas
nihil subtrahit cognitioni gestorum.
2.
Nondum apud Noricum exuto penitus Gallo Apodemius quoad vixerat igneus
turbarum incentor raptos eius calceos vehens equorum permutatione veloci,
ut nimietate cogendi quosdam extingueret, praecursorius index Mediolanum
advenit ingressusque regiam ante pedes proiecit Constantii velut spolia
regis occisi Parthorum et perlato nuntio repentino, docente rem insperatam
et arduam ad sententiam totam facilitate completam, hi qui summam aulam
tenebant, omni placendi studio in adulationem ex more conlato virtutem
felicitatemque imperatoris extollebant in Caelum, cuius nutu in modum gregariorum
militum licet diversis temporibus duo exauctorati sunt principes, Veteranio
nimirum et Gallus.
3.
quo ille studio blanditiarum exquisito sublatus inmunemque se deinde fore
ab omni mortalitatis incommodo fidenter existimans confestim a iustitia
declinavit ita intemperanter, ut Aeternitatem meam aliquotiens subsereret
ipse dictando scribendoque propria manu orbis totius se dominum appellaret,
quod dicentibus aliis indignanter admodum ferre deberet is qui ad aemulationem
civilium principum formare vitam moresque suos, ut praedicabat, diligentia
laborabat enixa.
4.
namque etiam si mundorum infinitates Democriti regeret, quos Anaxarcho
incitante magnus somniabat Alexander, id reputasset legens vel audiens
quod ut docent mathematici concinentes ambitus terrae totius, quae nobis
videtur inmensa, ad magnitudinem universitatis instar brevis optinet puncti.
II
1.
Iamque post miserandam deleti Caesaris cladem sonante periculorum iudicialium
tuba in crimen laesae maiestatis arcessebatur Vrsicinus adulescente magis
magisque contra eius salutem livore omnibus bonis infesto.
2.
hac enim superabatur difficultate quod ad suscipiendas defensiones aequas
et probabilis imperatoris aures occlusae patebant susurris insidiantium
clandestinis, qui Constantii nomine per orientis tractus omnes abolito
ante dictum ducem domi forisque desiderari ut formidolosum Persicae genti
fingebant.
3.
sed contra accidentia vir magnanimus stabat immobilis, ne se proiceret
abiectus cavens, parum tuto loco innocentiam stare medullitus gemens, hocque
uno tristior quod amici ante haec frequentes ad potiores desciverant ut
ad successores officiorum more poscente solent transire lictores.
4.
inpugnabat autem eum per fictae benignitatis inlecebras collega et virum
fortem propalam saepe appellans Arbetio ad innectendas letales insidias
vitae simplici perquam callens et ea tempestate nimium potens. ut enim
subterraneus serpens foramen subsidens occultum adsultu subito singulos
transitores observans incessit, ita ille ab ima sorte etiam post adeptum
summum militiae munus, nec laesus aliquando nec lacessitus inexplebili
quodam laedendi proposito conscientiam polluebat.
5.
igitur paucis arcanorum praefectis consciis latenter cum imperatore sententia
diu digesta id sederat, ut nocte ventura procul a conspectu militarium
raptus Vrsicinus indemnatus occideretur, ut quondam Domitius Corbulo dicitur
caesus in conluvione illa Neroniani saeculi, provinciarum fidus defensor
et cautus.
6.
quibus ita conpositis cum ad hoc destinati praedictum tempus opperirentur,
consilio in lenitudinem flexo facinus impium ad deliberationem secundam
differri praeceptum est.
7.
Indeque ad Iulianum recens perductum calumniarum vertitur machina memorabilem
postea principem, gemino crimine, ut iniquitas aestimabat, implicitum:
quod a Macelli fundo in Cappadocia posito ad Asiam demigrarat liberalium
desiderio doctrinarum et per Constantinopolim transeuntem viderat fratrem.
8.
qui cum obiecta dilueret ostenderetque neutrum sine iussu fecisse, nefando
adsentatorum coetu perisset urgente, ni adspiratione superni numinis Eusebia
suffragante regina ductus ad Comum oppidum Mediolano vicinum ibique paulisper
moratus procudendi ingenii causa, ut cupidine flagravit, ad Graeciam ire
permissus est.
9.
nec defuere deinceps ex his emergentia casibus, quae dispiceres secundis
avibus contigisse, dum punirentur ex iure, vel tamquam inrita diffluebant
et vana. sed accidebat non numquam, ut opulenti pulsantes praesidia potiorum
isdemque tamquam ederae celsis arboribus adhaerentes absolutionem pretiis
mercarentur immensis: tenues vero, quibus exiguae res erant ad redimendam
salutem aut nullae, damnabantur abrupte. ideoque et veritas mendaciis velabatur
et valuere pro veris aliquotiens falsa.
10.
Perductus est isdem diebus et Gorgonius, cui erat thalami Caesariani cura
commissa, cumque eum ausorum fuisse participem concitoremque interdum ex
confesso pateret, conspiratione spadonum iustitia concinnatis mendaciis
obumbrata, periculo evolutus abscessit.
III
1.
Haec dum Mediolani aguntur, militarium catervae ab oriente perductae sunt
Aquileiam cum aulicis pluribus, membris inter catenas fluentibus spiritum
trahentes exiguum vivendique moras per aerumnas detestati multiplices.
arcessebantur enim ministri fuisse Galli ferocientis perque eos Domitianus
discerptus credebatur et Montius, et alii post eos acti in exitium praeceps.
2.
ad quos audiendos Arboreus missus est et Eusebius cubiculi tunc praepositus,
ambo inconsideratae iactantiae, iniusti pariter et cruenti. qui nulla perspicacitate
sine innocentium sontiumque differentia alios verberibus vel tormentis
adflictos exulari poena damnarunt, quosdam ad infimam trusere militiam,
residuos capitalibus addixere suppliciis. impletisque funerum bustis reversi
velut ovantes gesta rettulerunt ad principem erga haec et similia palam
obstinatum et gravem.
3.
vehementius tunc et deinde Constantius quasi praescriptum fatorum ordinem
convulsurus recluso pectore patebat insidiantibus multis. unde rumorum
aucupes subito extitere conplures, honorum vertices ipsos ferinis morsibus
adpetentes posteaque pauperes et divites indiscrete: non ut Cibyratae illi
Verrini, tribunal unius legati lambentes, sed rei publicae membra totius
per incidentia mala vexantes.
4.
inter quos facile Paulus et Mercurius eminebant: hic origine Persa, ille
natus in Dacia: notarius ille, hic a ministro triclinii rationalis. et
Paulo quidem, ut relatum est supra, Catenae inditum est cognomentum, eo
quod in conplicandis calumniarum nexibus erat indissolubili ira, inventorum
sese varietate dispendens, ut in conluctationibus callere nimis quidam
solent artifices palaestritae.
5.
Mercurius somniorum appellatus comes, quod ut clam mordax canis interna
saevitia submissius agitans caudam, epulis coetibusque se crebris inserens
si per quietem quisquam, ubi fusius natura vagatur, vidisse aliquid amico
narrasset, id venenatis artibus coloratum in peius patulis imperatoris
auribus infundebat et ob hoc homo tamquam inexpiabili obnoxius culpae,
gravi mole criminis pulsabatur.
6.
haec augente vulgatius fama tantum aberat, ut proderet quisquam visa nocturna,
ut aegre homines dormisse sese praesentibus faterentur externis, maerebantque
docti quidam, quod apud Atlanteos nati non essent, ubi memorantur somnia
non videri, quod unde eveniat rerum scientissimis relinquamus.
7.
Inter has quaestionum suppliciorumque species diras in Illyrico exoritur
alia clades ad multorum pericula ex verborum inanitate progressa. in convivio
Africani Pannoniae secundae rectoris apud Sirmium poculis amplioribus madefacti
quidam arbitrum adesse nullum existimantes licenter imperium praesens ut
molestissimum incusabant: quibus alii optatam permutationem temporum adventare
veluti e praesagiis adfirmabant, non nulli maiorum auguria sibi portendi
incogitabili dementia promittebant.
8.
e quorum numero Gaudentius agens in rebus, mente praecipiti stolidus rem
ut seriam detulerat ad Rufinum, apparitionis praefecturae praetorianae
tunc principem, ultimorum semper avidum hominem et coalita pravitate famosum.
9.
qui confestim quasi pinnis elatus ad comitatum principis advolavit eumque
ad suspiciones huius modi mollem et penetrabilem ita acriter inflammavit,
ut sine deliberatione ulla Africanus et omnes letalis mensae participes
iuberentur rapi sublimes. quo facto delator funestus vetita ex more humano
validius cupiens biennio id quod agebat, ut postularat, continuare praeceptus
est.
10.
missus igitur ad eos corripiendos Teutomeres protector domesticus cum collega
onustos omnes catenis, ut mandatum est, perducebat. sed ubi ventum est
Aquileiam, Marinus tribunus ex campidoctore eo tempore vacans, auctor perniciosi
sermonis, et alioqui naturae ferventis in taberna relictus dum parantur
itineri necessaria, lateri cultrum... casu repertum inpegit statimque extractis
vitalibus interiit.
11.
residui ducti Mediolanum excruciatique tormentis et confessi inter epulas
petulanter se quaedam locutos iussi sunt attineri poenalibus claustris
sub absolutionis aliqua spe licet incerta protectores vero pronuntiati
vertere solum exilio, ut Marino isdem consciis mori permisso, veniam Arbetione
meruere precante.
IV
1.
Re hoc modo finita... et Lentiensibus, Alamannicis pagis indictum est bellum
conlimitia saepe Romana latius inrumpentibus, ad quem procinctum imperator
egressus in Raetias camposque venit Caninos, et digestis diu consiliis
id visum est honestum et utile, ut eo cum militis parte Arbetio magister
equitum, cum validiore exercitus manu relegens margines lacus Brigantiae
pergeret protinus barbaris congressurus. cuius loci figuram breviter, quantum
ratio patitur, designabo.
2.
Inter montium celsorum amfractus inmani pulsu Rhenus exoriens per praeruptos
scopulos extenditur nullos advenas amnes adoptans, ut per cataractas inclinatione
praecipiti funditur Nilus, et navigari ab ortu poterat primigenio copiis
exuberans propriis, ni ruenti curreret similis potius quam fluenti.
3.
Iamque ad planiora solutus altaque divortia riparum adradens lacum invadit
rotundum et vastum, quem Brigantiam accola Raetus appellat, perque quadringenta
et sexaginta stadia longum parique paene spatio late diffusum horrore silvarum
squalentium inaccessum, nisi qua vetus illa Romana virtus et sobria iter
conposuit latum barbaris et natura locorum et caeli inclementia refragante.
4.
hanc ergo paludem spumosis strependo verticibus amnis inrumpens et undarum
quietem permeans pigram, mediam velut finali intersecat libramento et tamquam
elementum perenni discordia separatum nec aucto nec imminuto agmine quod
intulit, vocabulo et viribus absolvitur integris nec contagia deinde ulla
perpetiens oceani gurgitibus intimatur.
5.
quodque est impendio mirum, nec stagnum aquarum rapido transcursu movetur
nec limosa subluvie tardatur properans flumen, et confusum misceri non
potest corpus: quod, ni ita agi ipse doceret aspectus, nulla vi credebatur
posse discerni.
6.
sic Alpheus oriens in Arcadia cupidine fontis Arethusae captus scindens
Ionium mare, ut fabulae ferunt, ad usque amatae confinia progreditur nymphae.
7.
Arbetio qui adventus barbarorum nuntiaret non exspectans dum adessent,
licet sciret orta bellorum, in occultas delatus insidias stetit immobilis
malo repentino perculsus.
8.
namque improvisi e latebris hostes exiliunt et sine parsimonia quicquid
offendi poterat, telorum genere multiplici configebant: nec enim resistere
nostrorum quisquam potuit nec aliud vitae subsidium nisi discessu sperare
veloci. quocirca vulneribus declinandis intenti inconposito agmine milites
huc et illuc dispalantes terga ferienda dederunt. plerique tamen per angustas
semitas sparsi periculoque praesidio tenebrosae noctis extracti revoluta
iam luce redintegratis viribus agmini quisque proprio sese consociavit.
in quo casu ita tristi et inopino abundans numerus armatorum et tribuni
desiderati sunt decem.
9.
ob quae Alamanni sublatis animis ferocius incedentes secuto die prope munimenta
Romana adimente matutina nebula lucem strictis mucronibus discurrebant
frendendo minas tumidas intentantes. egressique repente Scutarii cum obiectu
turmarum hostilium repercussi stetissent, omnes suos conspiratis mentibus
ciebant ad pugnam.
10.
verum cum plerosque recentis aerumnae documenta terrerent et intuta fore
residua credens haereret Arbetio, tres simul exsiluere tribuni, Arintheus
agens vicem armaturarum rectoris et Seniachus qui equestrem turmam comitum
tuebatur et Bappo ducens Promotos.
11.
Qui cum commissis sibi militibus pro causa communi velut propria Deciorum
veterum exemplo instarque fluminis hostibus superfusi non iusto proelio
sed discursionibus rapidis universos in fugam coegere foedissimam. qui
dispersi laxatis ordinibus dumque elabi properant impediti corpora nudantes
intecta gladiorum hastarumque densis ictibus truncabantur.
12.
multique cum equis interfecti iacentes etiam tum eorum dorsis videbantur
innexi: quo viso omnes e castris effusi, qui prodire in proelium cum sociis
ambigebant, cavendi inmemores proterebant barbaram plebem, nisi quos fuga
exemerat morti, calcantes cadaverum strues et perfusi sanie peremptorum.
13.
hocque exitu proelio terminato imperator Mediolanum ad hiberna ovans revertit
et laetus.
V
1.
Exoritur iam hinc rebus adflictis haut dispari provinciarum malo calamitatum
turbo novarum extincturus omnia simul, ni fortuna moderatrix humanorum
casuum motum eventu celeri consummavit inpendio formidatum.
2.
cum diuturna incuria Galliae caedes acerbas rapinasque et incendia barbaris
licenter grassantibus nullo iuvante perferrent, Silvanus pedestris militiae
rector ut efficax ad haec corrigenda principis iussu perrexit Arbetione
id maturari modis quibus poterat adigente, ut absenti aemulo quem superesse
adhuc gravabatur periculosae molis onus impingeret.
3.
Dynamius quidam actuarius sarcinalium principis iumentorum commendaticias
ab eo petierat litteras ad amicos ut quasi familiaris eiusdem esset notissimus.
hoc inpetrato, cum ille nihil suspicans simpliciter praestitisset, servabat
epistulas ut perniciosum aliquid in tempore moliretur.
4.
memorato itaque duce Gallias ex re publica discursante barbarosque propellente
iam sibi diffidentes et trepidantes idem Dynamius inquietius agens ut versutus
et in fallendo exercitatus fraudem comminiscitur inpiam subornatore et
conscio, ut iactavere rumores incerti, Lampadio praefecto praetorio, et
Eusebio ex comite rei privatae, cui cognomentum erat inditum Mattyocopae,
atque Aedesio ex magistro memoriae, quos ad consulatum ut amicos iunctissimos
idem curarat rogari praefectus, et peniculo serie litterarum abstersa,
sola incolumi relicta subscriptione alter multum a vero illo dissonans
superscribitur textus: velut Silvano rogante verbis obliquis hortanteque
amicos agentes intra palatium, vel privatos inter quos et Tuscus erat Albinus,
aliique plures ut se altiora coeptantem et prope diem loci principalis
aditurum iuvarent.
5.
Hunc fascem ad arbitrium figmenti conpositum, vitam pulsaturum insontis,
a Dynamio susceptum praefectus imperatori, avido scrutari haec et similia,
censuit offerendum... solus ingressus intimum capto e re tempore, deinde
sperans ut pervigilem salutis eius custodem et cautum lectaque in consistorio
astu callido consarcinata materia tribuni iussi sunt custodiri, et de provinciis
duci privati, quorum epistulae nomina designabant.
6.
confestimque iniquitate rei percitus Malarichus Gentilium rector collegis
adhibitis strepebat inmaniter circumveniri homines dicatos imperio per
factiones et dolos minime debere proclamans, petebatque ut ipse relictis
obsidum loco necessitudinibus suis, Mallobaude armaturarum tribuno spondente
quod remeabit, velocius iuberetur ire ducturus Silvanum adgredi nihil tale
conatum, quale insidiatores acerrimi concitarunt: vel contra se paria promittente
Mallobaudem orabat properare permitti, haec quae ipse pollicitus est impleturum.
7.
testabatur enim id se procul dubio scire quod, siqui mitteretur externus,
suopte ingenio Silvanus etiam nulla re perterrente timidior conposita forte
turbabit.
8.
Et quamquam utilia moneret et necessaria, ventis tamen loquebatur incassum.
namque Arbetione auctore Apodemius ad eum vocandum cum litteris mittitur
inimicus bonorum omnium diuturnus et gravis. qui incidentia parvi ducens
cum venisset in Gallias, dissidens a mandatis, quae proficiscenti sunt
data, nec viso Silvano nec oblatis scriptis ut veniret admonito remansit
adscitoque rationali quasi proscripti iamque necandi magistri peditum clientes
et servos hostili tumore vexabat.
9.
inter haec tamen dum praesentia Silvani speratur et Apodemius quieta perturbat,
Dynamius ut argumento validiore impie structorum adsereret fidem, conpositas
litteras his concinentes, quas obtulerat principi per praefectum, ad tribunum
miserat fabricae Cremonensis nomine Silvani et Malarichi, a quibus ut arcanorum
conscius monebatur parare propere cuncta.
10.
qui cum haec legisset, haerens et ambigens dia quidnam id esset nec enim
meminerat secum aliquando super negotio ullo interiore hos quorum litteras
acceperat conlocutos epistulas ipsas per baiulum qui portarat, iuncto milite
ad Malarichum misit obsecrans, ut doceret aperte quae vellet, non ita perplexe:
nec enim intellexisse firmabat ut subagrestem et simplicem, quid significatum
esset obscurius.
11.
haec Malarichus subito nanctus etiam tunc squalens et maestus suamque et
popularis Silvani vicem graviter ingemiscens adhibitis Francis, quorum
ea tempestate in palatio multitudo florebat, erectius iam loquebatur: tumultuabaturque
patefactis insidiis retectaque iam fallacia, per quam ex confesso salus
eorum adpetebatur.
12.
hisque cognitis statuit imperator dispicientibus consistorianis et militaribus
universis in negotium praeterinquiri. cumque iudices fastidissent, Florentius
Nigriniani filius agens tunc pro magistro officiorum, contemplans diligentius
scripta apicumque pristinorum reliquias quasdam reperiens animadvertit,
ut factum est, priore textu interpolato longe alia quam dictarat Silvanus,
ex libidine consarcinatae falsitatis adscripta.
13.
proinde fallaciarum nube discussa imperator doctus gesta relatione fideli,
abrogata potestate praefectum statui sub questione praecepit sed absolutus
est enixa conspiratione multorum. suspensus autem Eusebius ex comite privatarum
se conscio haec dixerat concitata.
14.
Aedesius enim minus scisse quid actum sit pertinaci infitiatione contendens
abiit innoxius et ita finito negotio omnes sunt absoluti quos exhiberi
delatio conpulit criminosa. Dynamius vero ut praeclaris artibus inlustratus
cum correctoris dignitate regere iussus est Tuscos.
15.
Agens inter haec apud Agrippinam Silvanus assiduisque suorum conpertis
nuntiis, quae Apodemius in labem suarum ageret fortunarum et sciens animum
tenerum versabilis principis, timens ne trucidaretur absens et indamnatus,
in difficultate positus maxima barbaricae se fidei committere cogitabat.
16.
sed Laniogaiso vetante, tunc tribuno, quem dum militaret candidatus solum
adfuisse morituro Constanti supra rettulimus, docenteque Francos, unde
oriebatur, interfecturos eum aut accepto praemio prodituros, nihil tutum
ex praesentibus ratus in consilia cogebatur extrema et sensim cum principiorum
verticibus secretius conlocutus isdemque magnitudine promissae mercedis
accensis, cultu purpureo a draconum et vexillorum insignibus 13 ad tempus
abstracto ad culmen imperiale surrexit.
17.
Dumque haec aguntur in Galliis, ad occasum inclinato iam die perfertur
Mediolanum insperabilis nuntius aperte Silvanum demonstrans, dum ex magisterio
peditum altius nititur, sollicitato exercitu ad angustum culmen evectum.
18.
hac mole casus inopini Constantio icto quasi fulmine fati primates consilio
secunda vigilia convocato properarunt omnes in regiam. cumque nulli ad
eligendum quid agi deberet, mens suppetere posset aut lingua, submissis
verbis perstringebatur Vrsicini mentio, ut consiliis rei bellicae praestantissimi
frustraque gravi iniuria lacessiti, et per admissionum magistrum qui mos
est honoratior accito eodem, ingresso consistorium offertur purpura multo
quam antea placidius. Diocletianus enim Augustus omnium primus extero ritu
et regio more instituit adorari, cum semper antea ad similitudinem iudicum
salutatos principes legerimus.
19.
et qui paulo antea cum insectatione malivola orientis vorago invadendaeque
summae rei per filios adfectator conpellabatur, tunc dux prudentissimus
et Constantini Magni fuerat conmilito solusque ad exstinguendum probis
quidem sed insidiosis rationibus petebatur. diligens enim opera navabatur
extingui Silvanum ut fortissimum perdvellem, aut si secus accidisset, Vrsicinum
exulceratum iam penitus aboleri ne superesset scrupulus inpendio formidandus.
20.
igitur cum de profectione celeranda disponeretur, propulsationem obiectorum
criminum eundem ducem parantem praegressus oratione leni prohibet imperator,
non id esse memorans tempus ut controversa defensio causae susciperetur,
cum vicissim restitui in pristinam concordiam partes necessitas subigeret
urgentium rerum antequam cresceret mollienda.
21.
habita igitur deliberatione multiplici id potissimum tractabatur, quo commento
Silvanus gesta etiam tum imperatorem ignorare existimaret. et probabili
argumento ad firmandam fidem reperto monetur honorificis scriptis, ut accepto
Vrsicino successore cum potestate rediret intacta.
22.
post haec ita digesta protinus iubetur exire, tribunis et protectoribus
domesticis decem, ut postularat, ad iuvandas necessitates publicas ei coniunctis.
inter quos ego quoque eram cum Veriniano collega, residui omnes propinqui
et familiares.
23.
iamque eum egressum solum de se metuens quisque per longa spatia deducebat.
et quamquam ut bestiarii obiceremur intractabilibus feris, perpendentes
tamen hoc bonum habere tristia praecedentia, quod in locis suis secunda
substituunt, mirabamur illam sententiam Tullianam ex internis veritatis
ipsius promulgatam, quae est talis et quamquam optatissimum est perpetuo
fortunam quam florentissimam permanere, illa tamen aequalitas vitae non
tantum habet sensum, quantum cum ex miseris et perditis rebus ad meliorem
statum fortuna revocatur.
24.
Festinamus itaque itineribus magnis ut ambitiosus magister armorum ante
adlapsum per Italicos de tyrannide ullum rumorem in suspectis finibus appareret.
verum cursim nos properantes aeria quaedam antevolans prodiderat fama et
Agrippinam ingressi invenimus cuncta nostris conatibus altiora.
25.
namque convena undique multitudine trepide coepta fundante coactisque copiis
multis pro statu rei praesentis id aptius videbatur, ut ad imperatoris
novelli per ludibriosa auspicia virium accessu firmandi sensum ac voluntatem
dux flebilis verteretur: quo variis adsentandi figmentis in mollius vergente
securitate nihil metuens hostile deciperetur.
26.
Cuius rei finis arduus videbatur. erat enim cautius observandum, ut adpetitus
opportunitati optemperarent, nec praecurrentes eam nec deserentes. qui
si eluxissent intempestive, constabat nos omnes sub elogio uno morte multandos.
27.
Susceptus tamen idem dux leniter adactusque, inclinante negotio ipso cervices,
adorare sollemniter anhelantem celsius purpuratum, ut spectabilis colebatur
et intimus: facilitate aditus honoreque mensae regalis adeo antepositus
aliis, ut iam secretius de rerum summa consultaretur.
28.
aegre ferebat Silvanus ad consulatum potestatesque sublimes elatis indignis
se et Vrsicinum solos post exsudatos magnos pro re publica labores et crebros
ita fuisse despectos, ut ipse quidem per quaestiones familiarium sub disceptatione
ignobili crudeliter agitatus commisisse in maiestatem arcesseretur, alter
vero ab oriente raptus odiis inimicorum addiceretur: et haec adsidue clam
querebatur et palam.
29.
terrebant nos tamen, cum dicerentur haec et similia, circumfrementia undique
murmura causantis inopiam militis et rapida celeritate ardentis angustias
Alpium perrumpere Cottiarum.
30.
In hoc aestu mentis ancipiti ad effectum tendens consilium occulta scrutabamur
indagine sederatque tandem mutatis prae timore saepe sententiis, ut quaesitis
magna industria cautis rei ministris, obstricto religionum consecratione
conloquio Bracchiati sollicitarentur atque Cornuti, fluxioris fidei et
ubertate mercedis ad momentum omne versabiles.
31.
firmato itaque negotio per sequestres quosdam gregarios obscuritate ipsa
ad id patrandum idoneos, praemiorum exspectatione accensos solis ortu iam
rutilo subitus armatorum globus erupit atque, ut solet in dubiis rebus
audentior, caesis custodibus regia penetrata Silvanum extractum aedicula,
quo exanimatus confugerat, ad conventiculum ritus Christiani tendentem
densis gladiorum ictibus trucidarunt.
32.
Ita dux haut exilium meritorum hoc genere oppetit mortis metu calumniarum,
quibus factione iniquorum inretitus est absens, ut tueri possit salutem
ad praesidia progressus extrema.
33.
licet enim ob tempestivam illam cum armaturis proditionem ante Mursense
proelium obligatum gratia retineret Constantium, ut dubium tamen et mutabilem
verebatur, licet patris quoque Boniti praetenderet fortia facta Franci
quidem, sed pro Constantini partibus in bello civili acriter contra Licinianos
saepe versati.
34.
evenerat autem antequam huius modi aliquid agitaretur in Galliis, ut Romae
in Circo maximo populus, incertum ratione quadam percitus an praesagio
Silvanus devictus est magnis vocibus exclamaret.
35.
Igitur Silvano Agrippinae, ut relatum est, interfecto inaestimabili gaudio
re cognita princeps insolentia coalitus et tumore, hoc quoque felicitatis
suae prosperis cursibus adsignabat eo more, quo semper oderat fortiter
facientes, ut quondam Domitianus, superare tamen quacumque arte contraria
cupiebat.
36.
tantumque abfuit laudare industrie gesta, ut etiam quaedam scriberet de
Gallicanis intercepta thesauris, quos nemo attigerat. idque scrutari iusserat
artius interrogato Remigio etiam tum rationario apparitionis armorum magistri,
cui multo postea Valentiniani temporibus laqueus vitam in causa Tripolitanae
legationis eripuit.
37.
post quae ita completa Constantius ut iam caelo contiguus casibusque imperaturus
humanis magniloquentia sufflabatur adulatorum, quos augebat ipse spernendo
proiciendoque id genus parum callentes ut Croesum legimus ideo regno suo
Solonem expulisse praecipitem quia blandiri nesciebat, et Dionysium intentasse
poetae Philoxeno mortem cum eum recitantem proprios versus absurdos et
inconcinnos laudantibus cunctis solus audiret immobilis.
38.
quae res perniciosa vitiorum est altrix. ea demum enim laus grata esse
potestati debet excelsae, cum interdum et vituperationi secus gestorum
pateat locus.
VI
1.
Iamque per securitatem quaestiones agitabantur ex more et vinculis catenisque
plures ut noxii plectebantur. exurgebat enim effervens laetitia Paulus,
tartareus ille delator, ad venenatas artes suas licentius exercendas, et
inquirentibus in negotium consistorianis atque militaribus, et praeceptum
est, Proculus admovetur eculeo, Silvani domesticus, homo gracilis et morbosus,
metuentibus cunctis, ne vi nimia tormentorum levi corpore fatigato reos
atrocium criminum promiscue citari faceret multos. verum contra quam speratum
est contigit.
2.
memor enim somnii, quo vetitus erat per quietem, ut ipse firmavit, pulsare
quendam insontem, usque ad confinia mortis vexatus nec nominavit nec prodidit
aliquem sed adserebat factum Silvani constanter, id eum cogitasse quod
iniit non cupiditate sed necessitate conpulsum, argumento evidenti demonstrans
3.
causam enim probabilem ponebat in medio multorum testimoniis claram, quod
die quinto antequam infulas susciperet principatus, donatum stipendio militem
Constanti nomine adlocutus est, fortis esset et fidus. unde apparebat quod,
si praesumere fortunae superioris insignia conaretur, auri tam grave pondus
largiretur ut suum.
4.
post hunc damnatorum sorte Poemenius raptus ad supplicium interiit, qui,
ut supra rettulimus, cum Treveri civitatem Caesari clausissent Decentio,
ad defendendam plebem electus est. tum Asclepiodotus et Lutto et Maudio
Comites interempti sunt aliique plures, haec et similia perplexe temporis
obstinatione scrutante.
VII
1.
Dum has exitiorum communium clades suscitat turbo feralis, urbem aeternam
Leontius regens multa spectati iudicis documenta praebebat in audiendo
celer, in disceptando iustissimus, natura benivolus, licet auctoritatis
causa servandae acer quibusdam videbatur et inclinatior ad damnandum.
2.
prima igitur causa seditionis in eum concitandae vilissima fuit et levis.
Philoromum enim aurigam rapi praeceptum secuta plebs omnis velut defensura
proprium pignus terribili impetu praefectum incessebat ut timidum, sed
ille stabilis et erectus inmissis apparitoribus correptos aliquos vexatosque
tormentis nec strepente ullo nec obsistente insulari poena multavit.
3.
diebusque paucis secutis cum itidem plebs excita calore quo consuevit vini
causando inopiam, ad Septemzodium convenisset, celebrem locum, ubi operis
ambitiosi Nymphaeum Marcus condidit imperator, illuc de industria pergens
praefectus ab omni toga apparitioneque rogabatur enixius, ne in multitudinem
se adrogantem inmitteret et minacem, ex commotione pristina saevientem:
difficilis ad pavorem recte tetendit adeo, ut eum obsequentium pars desereret
licet in periculum festinantem abruptum.
4.
insidens itaque vehiculo cum speciosa fiducia contuebatur acribus oculis
tumultuantium undique cuneorum veluti serpentium vultus perpessusque multa
dici probrosa agnitum quendam inter alios eminentem vasti corporis rutilique
capilli, interrogavit, an ipse esset Petrus Valvomeres, ut audierat, cognomento:
eumque cum esse sonu respondisset obiurgatorio, ut seditiosorum antesignanum
olim sibi conpertum, reclamantibus multis post terga manibus vinctis suspendi
praecepit.
5.
quo viso sublimi tribuliumque adiumentum nequicquam implorante vulgus omne
paulo ante confertum per varia urbis membra diffusum ita evanuit ut turbarum
acerrimus concitor tamquam in iudiciali secreto exaratis lateribus ad Picenum
eiceretur, ubi postea ausus eripere virginis non obscurae pudorem Patruini
consularis sententia supplicio est capitali addictus.
6.
Hoc administrante Leontio Liberius Christianae legis antistes a Constantio
ad comitatum mitti praeceptus est tamquam imperatoriis iussis et plurimorum
sui consortium decretis obsistens in re, quam brevi textu percurram.
7.
Athanasium episcopum eo tempore apud Alexandriam ultra professionem altius
se efferentem scitarique conatum externa, ut prodidere rumores adsidui,
coetus in unum quaesitus eiusdem loci multorum synodus ut appellant removit
a sacramento quod optinebat.
8.
dicebatur enim fatidicarum sortium fidem, quaeve augurales portenderent
alites scientissime callens, aliquotiens praedixisse futura: super his
intendebantur ei alia quoque a proposito legis abhorrentia, cui praesidebat.
9.
hunc per subscriptionem abicere sede sacerdotali paria sentiens ceteris
iubente principe Liberius monitus, perseveranter renitebatur nec visum
hominem nec auditum damnare nefas ultimum saepe exclamans, aperte scilicet
recalcitrans imperatoris arbitrio.
10.
id enim ille, Athanasio semper infestus licet sciret impletum, tamen auctoritate
quoque potiore aeternae urbis episcopi firmari desiderio nitebatur ardenti:
quo non impetrato Liberius aegre populi metu, qui eius amore flagrabat,
cum magna difficultate noctis medio potuit asportari.
VIII
1.
Et haec quidem Romae, ut ostendit textus superior, agebantur. Constantium
vero exagitabant adsidui nuntii deploratas iam Gallias indicantes nullo
renitente ad internecionem barbaris vastantibus universa: aestuansque diu,
qua vi propulsaret aerumnas ipse in Italia residens ut cupiebat periculosum
enim existimabat se in partem contrudere longe dimotam repperit tandem
consilium rectum et Iulianum patruelem fratrem haut ita dudum ab Achaico
tractu accitum, etiam tum palliatum in societatem imperii adsciscere cogitabat.
2.
id ubi urgente malorum inpendentium mole confessus est proximis succumbere
tot necessitatibus tamque crebris unum se, quod numquam fecerat, aperte
demonstrans: illi in adsentationem nimiam eruditi infatuabant hominem,
nihil esse ita asperum dictitantes quod praepotens eius virtus fortunaque
tam vicina sideribus non superaret ex more. addebantque noxarum conscientia
stimulante conplures deinceps caveri debere Caesaris nomen, replicantes
gesta sub Gallo.
3.
quis adnitentibus obstinate opponebat se sola regina, incertum, migrationem
ad longinqua pertimescens, an pro nativa prudentia consulens in commune
omnibusque memorans anteponi debere propinquum. post multaque per deliberationes
ambiguas actitata stetit fixa sententia abiectisque disputationibus inritis
ad imperium placuit Iulianum adsumere.
4.
cum venisset accitus praedicto die, advocato omni quod aderat commilitio,
tribunali ad altiorem suggestum erecto, quod aquilae circumdederunt et
signa, Augustus insistens eumque manu retinens dextera, haec sermone placido
peroravit:
5.
Adsistimus apud illos, optimi rei publicae defensores, causae communi uno
paene omnium spiritu vindicandae, quam acturus tamquam apud aequos iudices
succinctius edocebo.
6.
post interitum rebellium tyrannorum, quos ad haec temptanda quae moverunt
rabies egit et furor, velut impiis eorum manibus Romano sanguine parentantes
persultant barbari Gallias rupta limitum pace, hac animati fiducia, quod
nos per disiunctissimas terras arduae necessitates adstringunt.
7.
huic igitur malo ultra adposita iam proserpenti, si dum patitur tempus
occurrerit nostri vestrique consulti suffragium, et colla superbarum gentium
detumescent et imperii fines erunt intacti. restat ut rerum spem, quam
gero, secundo roboretis effectu.
8.
Iulianum hunc fratrem meum patruelem, ut nostis, verecundia, qua nobis
ita ut necessitudine carus est, recte spectatum iamque elucentis industriae
iuvenem in Caesaris adhibere potestatem exopto, coeptis, si videntur utilia,
etiam vestra consensione firmandis.
9.
Dicere super his plura conantem interpellans contio lenius prohibebat arbitrium
summi numinis id esse, non mentis humanae velut praescia venturi praedicans.
10.
stansque imperator inmobilis dum silerent, residua fidentius explicavit
quia igitur vestrum quoque favorem adesse fremitus indicat laetus, adulescens
vigoris tranquilli, cuius temperati mores imitandi sunt potius quam praedicandi,
ad honorem prosperatum exsurgat: cuius praeclaram indolem bonis artibus
institutam hoc ipso plene videor exposuisse quod elegi. ergo eum praesente
nutu dei caelestis amictu principali velabo.
11.
Dixit moxque indutum avita purpura Iulianum et Caesarem cum exercitus gaudio
declaratum his adloquitur contractiore vultu submaestum:
12.
Recepisti primaevus originis tuae splendidum florem, amantissime mihi omnium
frater: aucta gloria mea confiteor qui iustus in deferenda suppari potestate
nobilitati mihi propinquae, quam ipsa potestate videor esse sublimis.
13.
adesto igitur laborum periculorumque particeps et tutelam ministerii suscipe
Galliarum, omni beneficentia partes levaturus adflictas: et si hostilibus
congredi sit necesse, fixo gradu consiste inter signiferos ipsos, audendi
in tempore consideratus hortator, pugnantes accendens praeeundo cautissime
turbatosque subsidiis fulciens, modeste increpans desides, verissimus testis
adfuturus industriis et ignavis.
14.
proinde urgente rei magnitudine perge vir fortis ducturus viros itidem
fortes. aderimus nobis vicissim amoris robusta constantia, militabimus
simul, una orbem pacatum, deus modo velit quod oramus, pari moderatione
pietateque recturi. mecum ubique videberis praesens et ego tibi quodcumque
acturo non deero. ad summam i i, propera sociis omnium votis, velut adsignatam
tibi ab ipsa re publica stationem cura pervigili defensurus.
15.
Nemo post haec finita reticuit sed militares omnes horrendo fragore scuta
genibus inlidentes quod est prosperitatis indicium plenum: nam contra cum
hastis clipei feriuntur, irae documentum est et doloris immane quo quantoque
gaudio praeter paucos Augusti probavere iudicium Caesaremque admiratione
digna suscipiebant imperatorii muricis fulgore flagrantem.
16.
cuius oculos cum venustate terribiles vultumque excitatius gratum diu multumque
contuentes, qui futurus sit colligebant velut scrutatis veteribus libris,
quorum lectio per corporum signa pandit animorum interna. eumque ut potiori
reverentia servaretur, nec supra modum laudabant nec infra quam decebat,
atque ideo censorum voces sunt aestimatae, non militum.
17.
susceptus denique ad consessum vehiculi receptusque in regiam hunc versum
ex Homerico carmine susurrabat. "ellabe porphyreos thanatos kai moira krataie."
Haec diem octavum iduum Novembrium gesta sunt cum Arbetionem consulem annus
haberet et Lollianum.
18.
deinde diebus paucis Helena virgine Constanti sorore eidem Caesari iugali
foedere copulata paratisque universis, quae maturitas proficiscendi poscebat,
comitatu parvo suscepto kalendis Decembribus egressus est deductusque ab
Augusto ad usque locum duabus columnis insignem, qui Laumellum interiacet
et Ticinum, itineribus rectis Taurinos pervenit, ubi nuntio percellitur
gravi, qui nuper in comitatum Augusti perlatus de industria silebatur ne
parata diffluerent.
19.
indicabat autem Coloniam Agrippinam, ampli nominis urbem in secunda Germania,
pertinaci barbarorum obsidione reseratam magnis viribus et deletam.
20.
quo maerore perculsus velut primo adventantium malorum auspicio murmurans
querulis vocibus saepe audiebatur: nihil se plus adsecutum quam ut occupatior
interiret.
21.
cumque Viennam venisset, ingredientem optatum quidem et impetrabilem honorifice
susceptura omnis aetas concurrebat et dignitas proculque visum plebs universa
cum vicinitate finitima, imperatorem clementem appellans et faustum, praevia
consonis laudibus celebrabat, avidius pompam regiam in principe legitimo
cernens: communiumque remedium aerumnarum in eius locabat adventu, salutarem
quendam genium adfulsisse conclamatis negotiis arbitrata.
22.
tunc anus quaedam orba luminibus cum percontando quinam esset ingressus,
Iulianum Caesarem conperisset, exclamavit hunc deorum templa reparaturum.
IX
1.
Proinde quoniam ut Mantuanus vates praedixit excelsus maius opus moveo
maiorque mihi rerum nascitur ordo, Galliarum tractus et situm ostendere
puto nunc tempestivum, ne inter procinctus ardentes proeliorumque varios
casus ignota quibusdam expediens imitari videar desides nauticos, adtrita
lintea cum rudentibus, quae licuit parari securius, inter fluctus resarcire
coactos et tempestates.
2.
ambigentes super origine prima Gallorum scriptores veteres notitiam reliquere
negotii semiplenam, sed postea Timagenes et diligentia Graecus et lingua
haec quae diu sunt ignorata collegit ex multiplicibus libris. cuius fidem
secuti obscuritate dimota eadem distincte docebimus et aperte.
3.
Aborigines primos in his regionibus quidam visos esse firmarunt, Celtis
nomine regis amabilis et matris eius vocabulo Galatas dictos ita enim Gallos
sermo Graecus appellat alii Dorienses antiquiorem secutos Herculem oceani
locos inhabitasse confines.
4.
Drasidae memorant re vera fuisse populi partem indigenam, sed alios quoque
ab insulis extimis confluxisse et tractibus transrhenanis, crebritate bellorum
et adluvione fervidi maris sedibus suis expulsos.
5.
aiunt quidam paucos post excidium Troiae fugitantes Graecos ubique dispersos
loca haec occupasse tunc vacua.
6.
regionum autem incolae id magis omnibus adseverant, quod etiam nos legimus
in monumentis eorum incisum, Amphitryonis filium Herculem ad Geryonis et
Taurisci saevium tyrannorum perniciem festinasse, quorum alter Hispanias,
alter Gallias infestabat: superatisque ambobus coisse cum generosis feminis
suscepisseque liberos plures et eos partes quibus imperitabant suis nominibus
appellasse.
7.
a Phocaea vero Asiaticus populus Harpali inclementiam vitans, Cyri regis
praefecti, Italiam navigio petit. cuius pars in Lucania Veliam, alia condidit
in Viennensi Massiliam: dein secutis aetatibus oppida aucta virium copia
instituere non pauca. sed declinanda varietas saepe satietati coniuncta
8.
per haec loca hominibus paulatim excultis viguere studia laudabilium doctrinarum,
inchoata per bardos et euhagis et drasidas. et bardi quidem fortia virorum
illustrium facta heroicis conposita versibus cum dulcibus lyrae modulis
cantitarunt, euhages vero scrutantes seriem et sublimia naturae pandere
conabantur. inter eos drasidae ingeniis celsiores, ut auctoritas Pythagorae
decrevit, sodaliciis adstricti consortiis, quaestionibus occultarum rerum
altarumque erecti sunt et despectantes humana pronuntiarunt animas inmortales.
X
1.
Hanc Galliarum plagam ob suggestus montium arduos et horrore nivali semper
obductos orbis residui incolis antehac paene ignotam, nisi qua litoribus
est vicina, munimina claudunt undique natura velut arte circumdata.
2.
et a latere quidem australi Tyrreno adluitur et Gallico mari: qua caeleste
suspicit plaustrum, a feris gentibus fluentis distinguitur Rheni: ubi occidentali
subiecta est sideri, oceano et altitudine Pyrenaei cingitur; unde ad solis
ortus adtollitur, aggeribus cedit Alpium Cottiarum: quas rex Cottius, perdomitis
Galliis solus in angustiis latens inviaque locorum asperitate confisus,
lenito tandem tumore in amicitiam Octaviani receptus principis, molibus
magnis exstruxit ad vicem memorabilis muneris, conpendiarias et viantibus
oportunas, medias inter alias Alpes vetustas super quibus conperta paulo
postea referemus.
3.
in his Alpibus Cottiis, quarum initium a Segusione est oppido, praecelsum
erigitur iugum, nulli fere sine discrimine penetrabile
4.
est enim e Galliis venientibus prona humilitate devexum pendentium saxorum
altrinsecus visu terribile praesertim verno tempore, cum liquente gelu
nivibusque solutis flatu calidiore ventorum per diruptas utrimque angustias
et lacunas pruinarum congerie latebrosas descendentes cunctantibus plantis
homines et iumenta procidunt et carpenta; idque remedium ad arcendum exitium
repertum est solum, quod pleraque vehicula vastis funibus inligata pone
cohibente virorum vel boum nisu valido vix gressu reptante paulo tutius
devolvuntur. et haec, ut diximus, anni verno contingunt.
5.
hieme vero humus crustata frigoribus et tamquam levigata ideoque labilis
incessum praecipitantem inpellit et patulae valles per spatia plana glacie
perfidae vorant non numquam transeuntes. ob quae locorum callidi eminentes
ligneos stilos per cautiora loca defigunt, ut eorum series viatorem ducat
innoxium: qui si nivibus operti latuerint, montanisve defluentibus rivis
eversi, gnaris agrestibus praeviis difficile pervadunt.
6.
a summitate autem huius Italici clivi planities ad usque stationem nomine
Martis per septem extenditur milia, et hinc alia celsitudo erectior aegreque
superabilis ad Matronae porrigitur verticem, cuius vocabulum casus feminae
nobilis dedit. unde declive quidem iter sed expeditius ad usque castellum
Brigantiam patet.
7.
huius sepulcrum reguli, quem itinera struxisse rettulimus, Segusione est
moenibus proximum manesque eius ratione gemina religiose coluntur, quod
iusto moderamine rexerat suos et adscitus in societatem rei Romanae quietem
genti praestitit sempiternam.
8.
et licet haec, quam diximus viam, media sit et conpendiaria magisque celebris,
tamen etiam aliae multo antea temporibus sunt constructae diversis.
9.
et primam Thebaeus Hercules ad Geryonem extinguendum, ut relatum est, et
Tauriscum lenius gradiens prope maritimas conposuit Alpes, hisque Graiarum
indidit nomen; Monoeci similiter arcem et portum ad perennem sui memoriam
consecravit. deinde emensis postea saeculis multis hac ex causa sunt Alpes
excogitatae Poeninae.
10.
superioris Africani pater Publius Cornelius Scipio Saguntinis memorabilibus
aerumnis et fide, pertinaci destinatione Afrorum obsessis iturus auxilio
in Hispaniam traduxit onustam manu valida classem, sed civitate potiore
Marte deleta Hannibalem sequi nequiens triduo ante transito Rhodano ad
partes Italiae contendentem navigatione veloci intercurso spatio maris
haut longo degressurum montibus apud Genuam observabat Liguriae oppidum,
ut cum eo, si copiam fors dedisset, viarum asperitate fatigato decerneret
in planitie.
11.
consulens tamen rei communi Cn. Scipionem fratrem ire monuit in Hispanias,
ut Hasdrubalem exinde similiter erupturum arceret. quae Hannibal doctus
a perfugis, ut erat expeditae mentis et callidae, Taurinis ducentibus accolis
per Tricasinos et oram Vocontiorum extremam ad saltus Tricorios venit.
indeque exorsus aliud iter antehac insuperabile fecit: excisaque rupe in
inmensum elata, quam cremando vi magna flammarum acetoque infuso in solidam
solvit, per Druentiam flumen gurgitibus vagis intutum regiones occupavit
Etruscas. hactenus super Alpibus. nunc ad restantia veniamus.
XI
1.
Temporibus priscis cum laterent hae partes ut barbarae tripertitae fuisse
creduntur in Celtas eosdemque Gallos divisae et Aquitanos et Belgas, lingua
institutis legibusque discrepantes.
2.
et Gallos quidem, qui Celtae sunt, ab Aquitanis Garumna disterminat flumen,
a Pyrenaeis oriens collibus postque oppida multa transcursa in oceano delitescens.
3.
a Belgis vera eandem gentem Matrona discindit et Sequana, amnes magnitudinis
geminae: qui fluentes per Lugdunensem post circumclausum ambitu insulari
Parisiorum castellum, Lutetiam nomine, consociatim meantes protinus prope
castra Constantia funduntur in mare.
4.
horum omnium apud veteres Belgae dicebantur esse fortissimi ea propter,
quod ab humaniore cultu longe discreti nec adventiciis effeminati deliciis,
diu cum transrhenanis certavere Germanis.
5.
Aquitani enim, ad quorum litora ut proxima placidaque merces adventiciae
convehuntur, moribus ad mollitiem lapsis facile in dicionem venere Romanam.
6.
regebantur autem Galliae omnes iam inde, uti crebritate bellorum urgenti
cessere Iulio dictatori, potestate in partes divisa quattuor, quarum Narbonensis
una Viennensem intra se continebat et Lugdunensem: altera Aquitanis praeerat
universis: superiorem et inferiorem Germaniam Belgasque duae iurisdictiones
isdem rexere temporibus.
7.
at nunc numerantur provinciae per omnem ambitum Galliarum: secunda Germania,
prima ab occidentali exordiens cardine, Agrippina et Tungris munita, civitatibus
amplis et copiosis.
8.
dein prima Germania, ubi praeter alia municipia Mogontiacus est et Vangiones
et Nemetae et Argentoratus barbaricis cladibus nota.
9.
post has Belgica prima Mediomatricos praetendit et Treviros domicilium
principum clarum.
10.
huic adnexa secunda est Belgica, qua Ambiani sunt urbs inter alias eminens
et Catelauni et Remi
11.
apud Sequanos Bisontios videmus et Rauracos aliis potiores oppidis multis.
Lugdunensem primam Lugdunum ornat et Cabillona et Senones et Biturigae
et moenium Augustuduni magnitudo vetusta.
12.
secundam enim Lugdunensem Rotomagi et Turini Mediolanum ostendunt et Tricasini:
Alpes Graiae et Poeninae exceptis obscurioribus... habent et Aventicum,
desertam quidem civitatem sed non ignobilem quondam ut aedificia semiruta
nunc quoque demonstrant. haec provinciae urbesque sunt splendidae Galliarum.
13.
in Aquitania quae Pyrenaeos montes et eam partem spectat oceani, quae pertinet
ad Hispanos, prima provincia est Aquitanica, amplitudine civitatum admodum
culta: omissis aliis multis Burdigala et Arverni excellunt et Santones
et Pictavi.
14.
Novem populos Ausci commendant et Vasatae, in Narbonensi Elusa et Narbona
et Tolosa principatum urbium tenent. Viennensis civitatum exsultat decore
multarum, quibus potiores sunt Vienna ipsa et Arelate et Valentia: quibus
Massilia iungitur, cuius societate et viribus in discriminibus arduis fultam
aliquotiens legimus Romam.
15.
his prope Salluvii sunt et Nicaea et Antipolis insulaeque Stoechades,
16.
et quoniam ad has partes opere contexto pervenimus, silere super Rhodano
maximi nominis flumine incongruum est et absurdum. a Poeninis Alpibus effusiore
copia fontium Rhodanus fluens et proclivi impetu ad planiora degrediens
proprio agmine ripas occultat et paludi sese ingurgitat nomine Lemanno
eamque intermeans nusquam aquis miscetur externis sed altrinsecus summitates
undae praeterlabens segnioris quaeritans exitus viam sibi impetu veloci
molitur.
17.
unde sine iactura rerum per Sapaudiam fertur et Sequanos longeque progressus
Viennensem latere sinistro perstringit, dextro Lugdunensem et emensus spatia
flexuosa Ararim, quem Sauconnam appellant, [inter Germaniam primam fluentem]
suum in nomen adsciscit, qui locus exordium est Galliarum. exindeque non
millenis passibus sed leugis itinera metiuntur.
18.
hinc Rhodanus aquis advenis locupletior vehit grandissimas naves, ventorum
difflatu iactari saepius adsuetas finitisque intervallis, quae ei natura
praescripsit, spumeus Gallico mari concorporatur per patulum sinum, quem
vocant Ad gradus, ab Arelate octavo decimo ferme lapide disparatum. sit
satis de situ locorum. nunc figuras et mores hominum designabo.
1.
Celsioris staturae et candidi paene Galli sunt omnes et rutili luminumque
torvitate terribiles, avidi iurgiorum et sublatius insolentes. nec enim
eorum quemquam adhibita uxore rixantem, multo fortiore et glauca, peregrinorum
ferre poterit globus, tum maxime cum illa inflata cervice suffrendens ponderansque
niveas ulnas et vastas admixtis calcibus emittere coeperit pugnos ut catapultas
tortilibus nervis excussas.
2.
metuendae voces conplurium et minaces placatorum iuxta et irascentium,
tersi tamen pari diligentia cuncti et mundi, nec in tractibus illis maximeque
apud Aquitanos poterit aliquis videri vel femina licet perquam pauper ut
alibi frustis squalere pannorum.
3.
ad militandum omnis aetas aptissima et pari pectoris robore senex ad procinctum
ducitur et adultus gelu duratis artubus et labore adsiduo multa contempturus
et formidanda. nec eorum aliquando quisquam ut in Italia munus Martium
pertimescens pollicem sibi praecidit, quos localiter murcos appellant.
4.
vini avidum genus, adfectans ad vini similitudinem multiplices potus et
inter eos humiles quidam obtunsis ebrietate continua sensibus, quam furoris
voluntariam speciem esse Catoniana sententia definivit, raptantur discursibus
vagis, ut verum illud videatur quod ait defendens Fonteium Tullius Gallos
post haec dilutius esse poturos quod illi venenum esse arbitrabantur.
5.
Hae regiones, praecipue quae confines Italicis, paulatim levi sudore sub
imperium venere Romanum primo temptatae per Fulvium, deinde proeliis parvis
quassatae per Sextium, ad ultimum per Fabium Maximum domitae. cui negotii
plenus effectus asperiore Allobrogum gente devicta hoc indidit cognomentum.
6.
nam omnes Gallias, nisi qua paludibus inviae fuere, ut Sallustio docetur
auctore, post decennalis belli mutuas clades Sulpicio, Marcello coss. Caesar
societati nostrae foederibus iunxit aeternis. evectus sum longius sed remeabo
tandem ad coepta.
1.
Domitiano crudeli morte consumpto Musonianus eius successor orientem praetoriani
regebat potestate praefecti, facundia sermonis utriusque clarus. unde sublimius
quam sperabatur eluxit.
2.
Constantinus enim cum limatius superstitionum quaereret sectas, Manichaeorum
et similium, nec interpres inveniretur idoneus, hunc sibi commendatum ut
sufficientem elegit: quem officio functum perite Musonianum voluit appellari,
ante Strategium dictitatum, et ex eo percursis honorum gradibus multis
ascendit ad praefecturam, prudens alia tolerabilisque provinciis et mitis
et blandus sed ex qualibet occasione maximeque ex controversis litibus,
quod nefandum est, et in totum lucrandi aviditate sordescens, ut inter
alia multa evidenter apparuit in quaestionibus agitatis super morte Theophili
Syriae consularis, proditione Caesaris Galli, impetu plebis promiscuae
discerpti, ubi damnatis pauperibus, quos cum haec agerentur, peregre fuisse
constabat, auctores diri facinoris exutis patrimoniis absoluti sunt divites.
3.
Hunc Prosper adaequabat, pro magistro equitum, agente etiam tum in Galliis,
militem regens, abiecte ignavus et, ut ait comicus, arte despecta furtorum
rapiens propalam.
4.
Quis concordantibus mutuaque commercia vicissim sibi conciliando locupletatis
Persici duces vicini fluminibus rege in ultimis terrarum suarum terminis
occupato per praedatorios globos nostra vexabant, nunc Armeniam, aliquotiens
Mesopotamiam confidentius incursantes Romanis ductoribus ad colligendas
oboedientium exuvias occupatis.
I
1.
Interea et Fortunae volucris rota, adversa prosperis semper alternans,
Bellonam furiis in societatem adscitis armabat maestosque transtulit ad
orientem eventus, quos adventare praesagiorum fides clara monebat et portentorum.
2.
post multa enim, quae vates auguresque praedixere veridice, resultabant
canes ululantibus lupis, et querulum quoddam nocturnae volucres tinniebant
et flebile, et squalidi solis exortus hebetabant matutinos diei candores,
et Antiochiae per rixas tumultusque vulgares id in consuetudinem venerat,
ut quisquis vim se pati existimaret "vivus ardeat Valens" licentius clamitaret,
vocesque praeconum audiebantur adsidue mandantium congeri ligna ad Valentini
lavacri succensionem, studio ipsius principis conditi.
3.
quae hunc illi inpendere exitum vitae modo non aperte loquendo monstrabant.
super his larvale simulacrum Armeniae regis et miserabiles umbrae paulo
ante in negotio Theodori caesorum per quietem stridendo carmina quaedam
nimium horrenda multos diris terroribus agitabant.
4.
vaccula gurgulione consecto exanimis visa est iacens, cuius mors publicorum
funerum aerumnas indicabat amplas et pervulgatas. denique cum Chalcedonos
subverterentur veteres muri, ut apud Constantinopolim aedificaretur lavacrum,
ordine resoluto saxorum in quadrato lapide, qui structura latebat in media,
hi Graeci versus incisi reperti sunt, futura plene pandentes:
5.
All'hopotan nymphai droserai kata asty choreiei terpomenai strophoontai
eustrepheas kat'agyias kai teichos loutroio polystonon essetai alkar, de
tote myria phyla polyspereon anthropon Istrou kallirooio poron peraonta
syn aichme, kai Skythiken olesei choren kai Mysida gaian, Paionies d'epibanta
syn elpisi mainomeneisin autou kai biotoio telos kai deris ephexei.
II
1.
Totius autem sementem exitii et cladum originem diversarum, quas Martius
furor incendio solito miscendo cuncta concivit, hanc conperimus causam.
Hunorum gens monumentis veteribus leviter nota ultra paludes Maeoticas
glacialem oceanum accolens, omnem modum feritatis excedit.
2.
ubi quoniam ab ipsis nascendi primitiis infantum ferro sulcantur altius
genae, ut pilorum vigor tempestivus emergens conrugatis cicatricibus hebetetur,
senescunt imberbes absque ulla venustate, spadonibus similes, conpactis
omnes firmisque membris et opimis cervicibus, prodigiosae formae et pavendi,
ut bipedes existimes bestias vel quales in conmarginandis pontibus effigiati
stipites dolantur incompte.
3.
in hominum autem figura licet insuavi ita visi sunt asperi, ut neque igni
neque saporatis indigeant cibis sed radicibus herbarum agrestium et semicruda
cuiusvis pecoris carne vescantur, quam inter femora sua equorumque terga
subsertam fotu calefaciunt brevi.
4.
aedificiis nullis umquam tecti sed haec velut ab usu communi discreta sepulcra
declinant. nec enim apud eos vel arundine fastigatum reperiri tugurium
potest. sed vagi montes peragrantes et silvas, pruinas famem sitimque perferre
ab incunabulis adsuescunt. peregre tecta nisi adigente maxima necessitate
non subeunt: nec enim apud eos securos existimant esse sub tectis...
5.
indumentis operiuntur linteis vel ex pellibus silvestrium murum consarcinatis,
nec alia illis domestica vestis est, alia forensis. sed semel obsoleti
coloris tunica collo inserta non ante deponitur aut mutatur quam diuturna
carie in pannulos defluxerit defrustata.
6.
galeris incurvis capita tegunt, hirsuta crura coriis muniendis haedinis,
eorumque calcei formulis nullis aptati vetant incedere gressibus liberis.
qua causa ad pedestres parum adcommodati sunt pugnas, verum equis prope
adfixi, duris quidem sed deformibus, et muliebriter isdem non numquam insidentes
funguntur muneribus consuetis. ex ipsis quivis in hac natione pernox et
perdius emit et vendit, cibumque sumit et potum, et inclinatus cervici
angustae iumenti in altum soporem ad usque varietatem effunditur somniorum.
7.
et deliberatione super rebus proposita seriis, hoc habitu omnes in commune
consultant. aguntur autem nulla severitate regali sed tumultuario primatum
ductu contenti perrumpunt quicquid inciderit.
8.
et pugnant non numquam lacessiti sed ineuntes proelia cuneatim variis vocibus
sonantibus torvum. utque ad pernicitatem sunt leves et repentini, ita subito
de industria dispersi vigescunt, et inconposita acie cum caede vasta discurrunt,
nec invadentes vallum nec castra inimica pilantes prae nimia rapiditate
cernuntur.
9.
eoque omnium acerrimos facile dixeris bellatores, quod procul missilibus
telis, acutis ossibus pro spiculorum acumine arte mira coagmentatis, et
distantia percursa comminus ferro sine sui respectu confligunt, hostisque,
dum mucronum noxias observant, contortis laciniis inligant, ut laqueatis
resistentium membris equitandi vel gradiendi adimant facultatem.
10.
nemo apud eos arat nec stivam aliquando contingit. omnes enim sine sedibus
fixis, absque lare vel lege aut victu stabili dispalantur, semper fugientium
similes, cum carpentis, in quibus habitant: ubi coniuges taetra illis vestimenta
contexunt et coeunt cmn maritis et pariunt et ad usque pubertatem nutriunt
pueros. nullusque apud eos interrogatus respondere, unde oritur, potest,
alibi conceptus, natusque procul, et longius educatus.
11.
per indutias infidi inconstantes ad omnem auram incidentis spei novae perquam
mobiles, totum furori incitatissimo tribuentes. inconsultorum animalium
ritu, quid honestum inhonestumve sit penitus ignorantes, flexiloqui et
obscuri, nullius religionis vel superstitionis reverentia aliquando districti,
auri cupidine inmensa flagrantes, adeo permutabiles et irasci faciles ut
eodem aliquotiens die a sociis nullo inritante saepe desciscant, itidemque
propitientur nemine leniente.
12.
Hoc expeditum indomitumque hominum genus, externa praedandi aviditate flagrans
inmani, per rapinas, finitimorum grassatum et caedes ad usque Halanos pervenit,
veteres Massagetas, qui unde sint vel quas incolant terras - quoniam huc
res prolapsa est - consentaneum est demonstrare, geographica perplexitate
monstrata, quae diu multa indagans acute et varia, tandem repperit veritatis
interna.....
13.
Abundans Hister advenarum magnitudine fluenti Sauromatas praetermeat ad
usque amnem Tanaim pertinentes, qui Asiam terminat ab Europa. hoc transito
in inmensum extentas Scythiae solitudines Halani inhabitant, ex montium
appellatione cognominati, paulatimque nationes conterminas crebritate victoriarum
adtritas ad gentilitatem sui vocabuli traxerunt, ut Persae.
14.
inter hos Nervi mediterranea incolunt loca, vicini verticibus celsis, quos
praeruptos geluque torpentes aquilones adstringunt. post quos Vidini sunt
et Geloni perquam feri, qui detractis peremptorum hostium cutibus indumenta
sibi, equisque tegmina conficiunt bellatoria. Gelonis Agathyrsi conlimitant,
interstincti colore caeruleo corpora simul et crines, et humiles quidem
minutis atque raris, nobiles vero latis, fucatis et densioribus notis.
15.
post hos Melanchlaenas et Anthropophagos palari accepimus per diversa,
humanis corporibus victitantes, quibus ob haec alimenta nefanda desertis
finitimi omnes longa petiere terrarum. ideoque plaga omnis orienti aestivo
obiecta usque dum venitur ad Seras, inhabitabilis mansit.
16.
parte alia prope Amazonum sedes Halani sunt orienti adclines, diffusi per
populosas gentes et amplas, Asiaticos vergentes in tractus, quas dilatari
ad usque Gangen accepi fluium intersecantem terras Indorum, mareque inundantem
australe.
17.
Bipertiti per utramque mundi plagam Halani - quorum gentes varias nunc
recensere non refert - licet dirempti spatiis longis, per pagos ut Nomades
vagantur inmensos, aevi tamen progressu ad unum concessere vocabulum et
summatim omnes Halani cognominantur ob mores et modum efferatum vivendi
eandemque armaturam. I
8,
nec enim ulla sunt illisce tuguria aut versandi vomeris cura, sed carne
et copia victitant lactis, plaustris supersidentes, quae operimentis curvatis
corticum per solitudines conferunt sine fine distentas. cumque ad graminea
venerint, in orbiculatam figuram locatis sarracis ferino ritu vescuntur,
absumptisque pabulis, velut carpentis civitates inpositas vehunt, maresque
supra cum feminis coeunt et nascuntur in his et educantur infantes, et
habitacula sunt haec illis perpetua, et quocumque ierint, illic genuinum
exi stimant larem.
19.
armenta prae se agentes cum gregibus pascunt, maximeque equini pecoris
est eis sollicitior cura. ibi campi semper herbescunt, intersitis pomiferis
locis: atque ideo transeuntes quolibet, nec alimentis nec pabulis indigent,
quod efficit umectum solum et crebri fluminum praetermeantium cursus.
20.
omnis igitur aetas et sexus inbellis circa vehicula ipsa versatur, muniisque
distringitur mollibus: iuventus vero equitandi usu a prima pueritia coalescens,
incedere pedibus existimat vile, et omnes multiplici disciplina prudentes
sunt bellatores. unde etiam Persae, qui sunt originitus Scythae, pugnandi
sunt peritissimi.
21.
Proceri autem Halani paene sunt omnes et pulchri, crinibus mediocriter
flavis, oculorum temperata torvitate terribiles et armorum levitate veloces,
Hunisque per omnia suppares verum victu mitiores et cultu, latrocinando
et venando ad usque Maeotica stagna et Cimmerium Bosporum, itidemque Armenios
discurrentes et Mediam.
22.
utque hominibus quietis et placidis otium est voluptabile, ita illos pericula
iuvant et bella. iudicatur ibi beatus qui in proelio profuderit animam,
senescentes enim et fortuitis mortibus mundo digressos ut degeneres et
ignavos conviciis atrocibus insectantur, nec quicquam est quod elatius
iactent quam homine quolibet occiso, proque exuviis gloriosis interfectorum
avulsis capitibus detractas pelles pro phaleris iumentis accommodant bellatoriis.
23.
nec templum apud eos visitur aut delubrum, ne tugurium quidem culmo tectum
cerni usquam potest, sed gladius barbarico ritu humi figitur nudus, eumque
ut Martem, regionum, quas circumcircant, praesulem verecundius colunt.
24.
futura miro praesagiunt modo. nam rectiores virgas vimineas colligentes,
easque cum incantamentis quibusdam secretis praestituto tempore discernentes,
aperte quid portendatur norunt.
25.
servitus quid sit ignorabant, omnes generoso semine procreati, iudicesque
etiam nunc eligunt diuturno bellandi usu spectatos. sed ad reliqua textus
propositi revertamur.
III
1.
Igitur Huni pervasis Halanorum regionibus quos Greuthungis confines Tanaitas
consuetudo nominavit, interfectisque multis et spoliatis, reliquos sibi
concordandi fide pacta iunxerunt, eisque adiuti confidentius Ermenrichi
late patentes et uberes pagos repentino impetu perruperunt, bellicosissimi
regis et per multa variaque fortiter facta vicinis nationibus formidati.
2.
qui vi subitae procellae perculsus quamvis manere fundatus et stabilis
diu conatus est, inpendentium tamen diritatem augente vulgatius fama, magnorum
discriminum metum voluntaria morte sedavit.
3.
cuius post obitum rex Vithimiris creatus restitit aliquantisper Halanis,
Hunis aliis fretus, quos mercede sociaverat partibus suis. verum post multas,
quas pertulit clades, animam effudit in proelio, vi superatus armorum.
cuius parvi filii Viderichi nomine curam susceptam Alatheus tuebatur et
Saphrax, duces exerciti et firmitate pectorum noti, qui cum tempore arto
praeventi abiecissent fiduciam repugnandi, cautius discedentes ad amnem
Danastium pervenerunt, inter Histrum et Borysthenem per camporum ampla
spatia diffluentem.
4.
haec ita praeter spem accidisse doctus Athanarichus Theruingorum iudex
- in quem, ut ante relatum est, ob auxilia missa Procopio dudum Valens
commoverat signa - stare gradu fixo temptabat, surrecturus in vires, si
ipse quoque lacesseretur, ut ceteri.
5.
castris denique prope Danasti margines ac Greuthungorum vallem longius
oportune metatis, Munderichum ducem postea limitis per Arabiam, cum Lagarimano
et optimatibus aliis ad usque vicensimmn lapidem misit, hostium speculaturos
adventum, ipse aciem nullo turbante interim struens.
6.
verum longe aliter, quam rebatur, evenit. Huni enim, ut sunt in coniectura
sagaces, multitudinem esse longius aliquam suspicati, praetermissis quos
viderant, in quietem tamquam nullo obstante conpositis, rumpente noctis
tenebras luna vado fluminis penetrato, id quod erat potissimum elegerunt,
et veriti ne praecursorius index procul agentes absterreat, Athanaricum
ipsum ictu petivere veloci.
7.
eumque stupentem ad impetum primum, amissis quibusdam suorum, coegerunt
ad effugia properare montium praeruptorum. qua rei novitate maioreque venturi
pavore constrictus, a superciliis Gerasi fluminis ad usque Danubium Taifalorum
terras praestringens, muros altius erigebat: hac lorica diligentia celeri
consummata, in tuto locandam securitatem suam existimans et salutem.
8.
dumque efficax opera suscitatur, Huni passibus eum citis urgebant et iam
oppresserant adventantes, ni gravati praedarum onere destitissent. Fama
tamen late serpente per Gothorum reliquas gentes, quod invisitatum antehac
hominum genus modo nivium ut turbo montibus celsis, ex abdito sinu coortum
adposita quaeque convellit et corrumpit: populi pars maior, quae Athanaricum
attenuata necessariorum penuria deserverat, quaeritabat domicilium remotum
ab omni notitia barbarorum, diuque deliberans, quas eligeret sedes, cogitavit
Thraciae receptaculum gemina ratione sibi conveniens, quod et caespitis
est feracissimi et amplitudine fluentorum Histri distinguitur ab arvis,
patentibus iam peregrini fulminibus Martis: hoc quoque idem residui velut
mente cogitavere communi.
IV
1.
Itaque duce Alavivo ripas occupavere Danubii, missisque oratoribus ad Valentem,
suscipi se humili prece poscebant, et quiete victuros se pollicentes et
daturos, si res flagitasset, auxilia.
2.
dum aguntur haec in externis, novos maioresque solitis casus versare gentes
arctoas, rumores terribiles diffuderunt: per omne, quicquid ad Pontum a
Marcomannis praetenditur et Quadis, multitudinem barbaram abditarum nationum
vi subita sedibus pulsam circa flumen Histrum vagari cum caritatibus suis
disseminantes.
3.
quae res aspernanter a nostris inter initia ipsa accepta est hanc ob causam,
quod illis tractibus non nisi peracta aut sopita audiri procul agentibus
consueverant bella.
4.
verum pubescente iam fide gestorum, cui robur adventus gentilium addiderat
legatorum, precibus et obtestatione petentium citra flumen suscipi plebem
extorrem: negotium laetitiae fuit potius quam timori, eruditis adulatoribus
in maius fortunam principis extollentibus, quod ex ultimis terris tot tirocinia
trahens ei nec opinanti offerret ut conlatis in unum suis et alienigenis
viribus invictum haberet exercitum, et pro militari supplemento, quod provinciatim
annuum pendebatur, thesauris accederet auri cumulus magnus.
5.
hacque spe mittuntur diversi, qui cum vehiculis plebem transferant truculentam.
et navabatur opera diligens nequi Romanam rem eversurus relinqueretur,
l vel quassatus morbo letali. proinde permissu imperatoris transeundi Danubium
copiam colendique adepti Thraciae partes, transfretabantur in dies et noctes,
navibus ratibusque et cavatis arborum alveis agminatim inpositi, atque
per amnem longe omnium difficillimum imbriumque crebritate tunc auctum
ob densitatem nimiam contra ictus aquarum nitentes quidam et natare conati,
hausti sunt plures.
6.
Ita turbido instantium studio orbis Romani pernicies ducebatur. illud sane
neque obscurum est neque incertum, infaustos transvehendi barbaram plebem
ministros, numerum eius conprehendere calculo saepe temptantes, conquievisse
frustratos, "quem qui scire velit" ut eminentissimus memorat vates "Libyci
velit aequoris idem discere, quam multae zephyro truduntur harenae." reviviscant
tandem memoriae veteres, Medicas acies ductantes ad Graeciam: quae ductum
Hellesponti occupanteset discidio quodam fabrili maris, litus montanum
pede quaesitum exponunt et turmatim apud Doriscum exercitus recensitos,
concordante omni posteritate ut fabulosae sunt lectae.
8.
nam postquam innumerae gentium multitudines per provinciascircumfusae,
pandentesque se in spatia ampla camporum, regiones omnes et cuncta opplevere
montium iuga, fides quoque vetustatis recenti documento firmata est. et
primus cum Alavivo suscipitur Fritigernus, quibus et alimenta pro tempore
et subigendos agros tribui statuerat imperator.
9.
Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque, ut Aetnaeas favillas
armatorum agmina diffundente barbaria, cum difficiles necessitatum articuli
correctores rei militaris poscerent aliquos claritudine gestarum rerum
notissimos: quasi laevo quodam numine deligente in unum quaesiti potestatibus
praefuere castrensibus homines maculosi: quibus Lupicinus antistabat et
Maximus, alter per Thracias comes, dux alter exitiosus, ambo aemulae temeritatis.
10.
quorum insidiatrix aviditas materia malorum omnium fuit. nam - ut alia
omittamus, quae memorati vel certe sinentibus isdem alii perditis rationibus
in commeantes peregrinos adhuc innoxios deliquerunt - illud dicetur, quod
nec apud sui periculi iudices absolvere ulla poterat venia, triste et inauditum.
11.
cum traducti barbari victus inopia vexarentur, turpe commercium duces invisissimi
agitarunt, et quantos undique insatiabilitas colligere potuit canes, pro
singulis dederunt mancipiis, inter quae et filii ducti sunt optimatum.
12.
Per hos dies interea etiam Vithericus Greuthungorum rex cum Alatheo et
Saphrace, quorum arbitrio regebatur, itemque Farnobio propinquans Histri
marginibus, ut simili susciperetur humanitate obsecravit imperatorem legatis
propere missis.
13.
quibus, ut communi rei conducere videbatur, repudiatis, et quid capesserent
anxiis, Athanarichus paria pertimescens abscessit, memor, Valentem dudum
cum foederaretur concordia despexisse, adfirmantem se religione devinctum,
ne calcaret solum aliquando Romanum, hacque causatione principem firmare
pacem in medio flumine coegisse. quam simultatem veritus ut adhuc durantem,
ad Caucalandensem locum altitudine silvarum inaccessum et montium cum suis
omnibus declinavit, Sarmatis inde extrusis.
V
1.
At vero Theruingi iam dudum transire permissi prope ripas etiam tum vagabantur,
duplici inpedimento adstricti, quod ducum dissimulatione perniciosa nec
victui congruis sunt adiuti, et tenebantur consulto nefandis nundinandi
commerciis.
2.
quo intellecto ad perfidiam instantium malorum subsidium vertendi mussabant,
et Lupicinus, ne iam deficerent pertimescens, eos admotis militibus adigebat
ocius proficisci.
3.
Id tempus oportunum nancti Greuthungi cum, alibi militibus occupatis, navigia
ultro citroque discurrere solita transgressum eorum prohibentia quiescere
perspexissent, ratibus transiere male contextis castraque a Fritigerno
locavere longissime.
4.
At ille genuina praevidendi sollertia venturos muniens casus ut et imperiis
oboediret et regibus validis iungeretur, incendens segnius, Marcianopolim
tarde pervenit itineribus lentis. ubi aliud accessit atrocius, quod arsuras
in commune exitium faces furiales accendit.
5.
Alavivo et Fritigerno ad convivium conrogatis, Lupicinus ab oppidi moenibus
barbaram plebem opposito milite procul arcebat, introire ad conparanda
victui necessaria, ut dicioni nostrae obnoxiam et concordem, per preces
adsidue postulantem, ortisque maioribus iurgiis inter ha bitatores et vetitos
ad usque necessitatem pugnandi est ventum. efferatique acrius barbari cum
necessitudines hostiliter rapi sentirent, spoliarunt interfectam militum
manum.
6.
quod accidens idem Lupicinus latenti nuntio doctus dum in nepotali mensa
ludicris concrepantibus diu discumbens vino marcebat et somno, futuri coniciens
exitum, satellites omnes, qui pro praetorio honoris et tutelae causa duces
praestolabantur, occidit.
7.
hocque populus, qui muros obsidebat, dolenter accepto ad vindictam detentorum
regum, ut opinabatur, paulatim augescens multa minabatur et saeva. utque
erat Fritigernus expediti consilii, veritus ne teneretur obsidis vice cum
ceteris, exclamavit, graviore pugnandum exitio, ni ipse ad leniendum vulgus
sineretur exire cum sociis, quod arbitratum humanitatis specie ductores
suos occisos, in tumultum exarsit. hocque impetrato egressi omnes exceptique
cum plausu et gaudiis, ascensis equis evolarunt, moturi incitamenta diversa
bellorum.
8.
haec ubi fama rumorum nutrix maligna dispersit, urebatur dimicandi studio
Theruingorum natio omnis et inter metuenda multa periculorumque praevia
maximorum, vexillis de more sublatis auditisque triste sonantibus classicis
iam turmae praedatoriae concursabant, pilando villas et incendendo vastisque
cladibus quicquid inveniri poterat permiscentes.
9.
adversus quos Lupicinus properatione tumultuaria coactis militibus temere
magis quam consulte progressus, in nono ab urbe miliario stetit paratus
ad decernendum. barbarique hoc contemplato globos inrupere nostromm incauti,
et parmas oppositis corporibus inlidendo obvios hastis perforabant et gladiis,
furoreque urgente cruento et tribuni et plera que pars armatorum periere
signis ereptis praeter ducem infaustum, qui ad id solum intentus, ut confligentibus
aliis proriperet ipse semet in fugam, urbem cursu concito petit. post quae
hostes armis induti Romanis, nullo vetante per varia grassabantur.
10.
Et quoniam ad has partes post multiplices ventum est actus, id lecturos
- siqui erunt umquam - obtestamur, nequis a nobis scrupulose gesta vel
numerum exigat peremptorum, qui conprehendi nullo genere potuit. sufficiet
enim, veritate nullo velata mendacio, ipsas rerum digerere summitates:
cum explicandae rerum memoriae ubique debeatur integritas fida.
11.
negant antiquitatum ignari tantis malorum tenebris offusam aliquando fuisse
rem publicam, sed falluntur malorum recentium stupore confixi. namque si
superiores vel recens praeteritae revolvantur aetates, tales tamque tristes
rerum motus saepe contigisse monstrabunt.
12.
inundarunt Italiam ex abditis oceani partibus Teutones repente cum Cimbris,
sed post inflictas rei Romanae clades inmensas, ultimis proeliis per duces
amplissimos superati, quid potestas Martia adhibita prudentiae valeat,
radicitus extirpati discriminibus didicere supremis.
13.
Marco itidem moderante imperium, unum spirando vesania gentium dissonarum,
post bellorum fragores inmensos, post ruinas urbium captarum et direptarum,
et pessum + concitas procuratoris interitus partes eorum exiguas reliquisset
intactas.
14.
verum mox post calamitosa dispendia res in integrum sunt restitutae hac
gratia, quod nondum solutioris vitae mollitie sobria vetustas infecta nec
ambitiosis mensis nec flagitiosis quaestibus inhiabat, sed unanimanti ardore
summi et infimi inter se congruentes ad speciosam pro re publica mortem
tamquam ad portum aliquem tranquillum properabant et placidum.
15.
Duobus navium milibus perrupto Bosporo et litoribus Propontidis Scythicarum
gentium catervae transgressae ediderunt quidem acerbas terra marique strages;
sed amissa suorum parte maxima reverterunt.
16.
ceciderunt dimicando cum barbaris imperatores Decii pater et filius. obsessae
Pamphyliae civitates, insulae populatae conplures, inflammata Macedonia
omnis, diu multitudo Thessalonicam circumsedit itidemque Cyzicum. Anchialos
capta et tempore eodem Nicopolis, quam indicium victoriae contra Dacos
Traianus condidit imperator.
17.
post clades acceptas inlatasque multas et saevas excisa est Philippopolis,
centum hominum milibus - nisi fingunt annales - intra moenia iugulatis.
vagati per Epirum Thessaliamque et omnem Graeciam licentius hostes externi,
sed adsumpto in imperium Claudio glorioso ductore et eodem honesta morte
praerepto per Aurelianum, acrem virum et severissimum noxarum ultorem,
pulsi per longa saecula siluerunt inmobiles, nisi quod postea latrocinales
globi vicina cum sui exitio rarius incursabant. verum ea persequar unde
deverti.
VI
1.
Hoc gestorum textu circumlato nuntiis densis Sueridus et Colias, Gothorum
optimates, cum populis suis longe ante suscepti et curare apud Hadrianopolim
hiberna dispositi, salutem suam ducentes antiquissimam omnium, otiosis
animis accidentia cuncta contuebantur.
2.
verum imperatoris litteris repente perlatis, quibus transire iussi sunt
in Hellespontum, viaticum cibos biduique dilationem tribui sibi sine tumore
poscebant. quod civitatis magistratus ferens indigne - succensebat enim
isdem ob rem suam in suburbanis vastatam - imam plebem omnem cum Fabricensibus,
quorum illic ampla est multitudo, productam in eorum armavit exitium, iussisque
bellicum canere bucinis, ni abirent ocius, ut statutum est, pericula omnibus
minabatur extrema.
3.
quo malo praeter spem Gothi perculsi et concito quam considerato civium
adsultu perterriti steterunt inmobiles, laceratique ad ultimum detestatione
atque conviciis et temptati missilium iactibus raris ad defectionem erupere
confessam, et caesis plurimis, quos impetus deceperat petulantior, aversisque
residuis et telorum varietate confixis, habitu iam Romano cadaveribus spoliatis
armati, viso propius Fritigerno iunxerunt semet ut morigeri socii urbemque
clausam obsidionalibus aerumnis urgebant. in qua difficultate diutius positi,
passim et promiscue ruebant, eminensque aliquorum audacia peribat inulta,
multique sagittis et rotatis per fundas lapidibus interibant.
4.
tunc Fritigernus frustra cum tot cladibus conluctari homines ignaros obsidendi
contemplans, relicta ibi manu sufficiente abire negotio inperfecto suasit,
pacem sibi esse cum parietibus memorans, suadensque ut populandas opimas
regiones et uberes absque discrimine ullo, vacuas praesidiis etiam tum
adorerentur.
5.
laudato regis consilio, quem cogitatorum norant fore socium efficacem,
per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur, dediticiis vel captivis
vicos uberes ostendentibus, eos praecipue, ubi alimentorum reperiri satias
dicebatur, eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam, quod confluebat
ad eos in dies ex eadem gente multitudo, dudum a mercatoribus venundati,
adiectis plurimis, quos primo transgressu necati inedia, vino exili vel
panis frustis mutavere vilissimis.
6.
quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci, vectigalium
perferre posse non sufficientes sarcinas graves, susceptique libenti consensione
cunctorum, magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca, conditoria
frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando.
7.
nec quicquam nisi inaccessum et devium praeeuntibus isdem mansit intactum.
sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine
cuncta flagrabant, abstractisque ab ipso uberum suctu parvulis et necatis
raptae sunt matres et viduatae maritis coniuges ante oculos caesis, et
puberes adultique pueri per parentum cadavera tracti sunt.
8.
senes denique multi, ad satietatem vixisse clamantes, post amissas opes
cum speciosis feminis, manibus post terga contortis, defletisque gentilium
favillis aedium ducebantur extorres.
VII
1.
Haec ex Thraciis magno maerore accepta Valentem principem in sollicitudines
varias distraxerunt. et confestim Victore magistro equitum misso ad Persas,
ut super Armeniae statu pro captu rerum conponeret inpendentium, ipse Antiochia
protinus egressurus, ut Constantinopolim interim peteret, Profuturum praemisit
et Traianum, ambo rectores, anhelantes quidem altius sed inbellis.
2.
qui cum ad loca venissent, ubi particulatim perque furta magis et latrocinia
multitudo minui deberet hostilis, ad id, quod erat perniciosum, intempestive
conversi, legiones ab Armenia ductas opposuere vesanum adhuc spirantibus
barbaris, opere quidem Martio saepe recte conpertas sed inpares plebi inmensae,
quae celsorum iuga montium occuparat et campos.
3.
hi numeri nondum experti quid cum desperatione rabies valeret indomita,
trusos hostes ultra Haemi montis abscisos scopulos faucibus impegere praeruptis,
ubi barbaros locis inclusos, nusquam reperientes exitum diuturna consumeret
fames et opperirentur ipsi Frigeridum ducem, cum Pannonicis et transalpinis
auxiliis adventantem, quem petitu Valentis Gratianus ire disposuit in procinctum,
laturum suppetias his qui ad ultimum vexabantur exitium.
4.
post quem Richomeres a, domesticorum tunc comes, imperatu eiusdem Gratiani
motus e Galliis, properavit ad Thracias ductans cohortes aliquas nomine
tenus, quarum pars pleraque deserverat - ut iactavere quidam - Merobaudis
suasu, veriti ne destitutae adminiculis Galliae vastarentur licenter Rheno
perrupto.
5.
verum articulorum dolore Frigerido praepedito, vel certe, ut obtrectatores
finxere malivoli, morbum causante ne ferventibus proeliis interesset, universos
regens ex communi sententia Richomeres Profuturo sociatur et Traiano, tendentibus
prope oppidum Salices: unde haut longo spatio separatum vulgus inaestimabile
barbarorum ad orbis rotundi figuram multitudine digesta plaustrorum tamquam
intramuranis cohibitum spatiis, otio fruebatur et ubertate praedarum.
6.
Praevia igitur spe meliorum Romani duces, si fors copiam attulisset, ausuri
aliquid gloriosum, Gothos, quicquid molirentur sagaciter observabant: id
scilicet praestruentes ut, si aliorsum castra movissent, quod fecere creberrime,
terga ultimorum adorti plures perfoderent confisi magnamque spoliorum averterent
partem.
7.
hoc intellecto hostes vel transfugarum indiciis docti, per quos nilul latebat
incognitum, in eodem loco diu manserunt: sed oppositi exercitus metu praestricti
aliorumque militum, quos adfuere iam sperabant: tessera data gentili, per
diversa prope diffusas accivere vastatorias manus, quae iussis optimatum
acceptis statim ut incensi malleoli, ad carraginem - quam ita ipsi appellant
- aliti velocitate regressae incentivum audendi maiora popularibus addiderunt.
8.
nihil post haec inter partes praeter indutias laxatum est breves. reversis
enim his, quos necessitas evocarat, plebs omnis intra saeptorum ambitum
etiam tum contrusa, inmaniter fremens animisque concita truculentis, experiri
postrema discrimina, nec principibus gentis, qui aderant, renuentibus,
cruditate festinabat. et quoniam haec sole agebantur extremo noxque adventans
ad quietem invitos retinebat et maestos, capto per otium cibo, somni manserunt
expertes.
9.
contra Romani his cognitis ipsi quoque exsomnes verebantur hostes et male
sanos eorum ductores ut rabidas feras: eventum licet ancipitem ut numero
satis inferiores, prosperum tamen ob iustiorem sui causam mentibus exspectantes
inpavidis.
10.
Candente itaque protinus die, signo ad arma capienda ex utraque parte per
lituos dato, barbari postquam inter eos ex more iuratum est, tumulosos
locos adpetere temptaverunt: quo exinde per proclive rotarum modo obvios
impetu convolverent acriore. hocque viso ad suos quisque manipulos properans
miles, stabili gradu consistens nec vagabatur nec relictis ordinibus procursabat.
11.
ergo ubi utrimque acies cautius incedentes gressu steterunt immobili, torvitate
mutua bellatores luminibus se contuebantur obliquis. et Romani quidem voce
undique Martia concinentes, a minore solita ad maiorem protolli, quam gentilitate
appellant barritum, vires validas erigebant. barbari vero maiorum laudes
clamoribus stridebant inconditis, interque varios sermonis dissoni strepitus
leviora proelia temptabantur.
12.
iamque verrutis et missilibus aliis utrimque semet eminus lacessentes ad
conferendas coiere minaciter manus, et scutis in testudinum formam coagmentatis
pes cum pede conlatus est. barbarique ut reparabiles semper et celeres,
ingentes clavas in nostros conicientes ambustas mucronesque acrius resistentium
pectoribus inlidentes, sinistrum cornu perrumpunt: quod inclinatum subsidialis
robustissimus globus e propinquo latere fortiter excitus haerente iam morte
cervicibus sustentavit.
13.
fervente igitur densis caedibus proelio in confertos quisque promptior
ruens, ritu grandinis undique volitantibus telis oppetebat et gladiis,
et sequebantur equites hinc inde fugientium occipitia lacertis ingentibus
praecidentes et terga, itidemque altrinsecus pedites lapsorum, timore impeditorum,
secando suffragines.
14.
et cum omnia caesorum corporibus opplerentur, iacebant inter eos quidam
semianimes, spem vitae inaniter usurpando, alii glande fundis excussa vel
harundinibus armatis ferro confixi, quorundam capita per medium frontis
et verticis mucrone distincta in utrumque humerum magno cum horrore pendebant.
15.
et pertinaci concertatione nondum lassatae, aequo Marte partes semet altrinsecus
adflictabant, nec de rigore genuino quisquam remittebat, dum vires animorum
alacritas excitaret. diremit tamen interneciva certamina cedens vespero
dies, et cunctis, qua quisque potuit, inconposite discedentibus residui
omnes repetunt tentoria tristiores.
16.
humatis denique pro locorum et temporis ratione honoratis quibusdam inter
defunctos, reliqua peremptorum corpora dirae volucres consumpserunt adsuetae
illo tempore cadaveribus pasci, ut indicant nunc usque albentes ossibus
campi. constat tamen in numero longe minores Romanos, cum ea copiosa multitudine
conluctatos, funerea multa perpessos: non tamen sine deflendis aerumnis
exagitasse barbaram plebem.
VIII
1.
His casibus proeliorum ita luctuose finitis nostri proximos Marcianopoleos
petivere secessus. Gothi intra vehiculorum anfractus sponte sua contrusi
numquam exinde per dies septem egredi vel videri sunt ausi, ideoque oportunitatem
milites nancti, inmensas alias barbarorum catervas inter Haemimontanas
angustias clauserunt aggerum obiectu celsorum, hac spe nimirum ut inter
Histrum et solitudines perniciosa hostium multitudo conpacta nullosque
reperiens exitus periret inedia, cunctis utilibus ad vivendum in civitates
validas conportatis, quarum nullam etiam tum circumsedere conati sunt,
haec et similia machinari penitus ignorantes.
2.post
quae re petivit Gallias Richomeres ob maiorem proeliorum fremitum, qui
sperabatur, inde adminicula perducturus. haec Gratiano quater et Merobaude
consulibus agebantur, anno in autumnum vergente.
3.
Inter quae Valens audito lugubri bellorum direptionumque eventu Saturninum,
equestris exercitus ad tempus cura commissa, suppetias Traiano ferentem
misit et Profuturo.
4.
forteque isdem diebus per Scythiae regiones et Moesiae omnibus, quae poterant
mandi, consumptis, feritate urgente pariter et inopia, barbari erumpere
molibus magnis ardebant. hocque saepe temptato cum obruerentur vigore nostrorumper
asperitates scruposas valide resistentium, adacti necessitate postrema,
Hunorum et Halanorum aliquos ad societatem spe praedarum ingentium adsciverunt.
5.
Quo cognito Saturninus - iam enim aderat et praetenturas stationesque disponebat
agrarias - paulatim conligens suos, digredi parabat consilio non absurdo:
ne subita multituclo uti amnis inpulsu undarum obicibus ruptis emissus,
convelleret levi negotio cunctos, suspecta loca acutius observantes.
6.
deinde post reseratas angustias abitumque militis tempestivum, incomposite,
qua quisque clausorum potuit, nullo vetante turbandis incubuit rebus: et
vastabundi omnes per latituclines Thraciae pandebantur impune, ab ipsis
tractibus, quos praetermeat Hister, exorsi, ad usque Rhodopen et fretum,
quod immensa disterminat maria, rapinis et caedibus sanguineque et incendiis
et liberorum corporum corruptelis omnia foedissime permiscentes.
7.
tunc erat spectare cum gemitu facta dictu visuque praedira, attonitas metu
feminas flagris concrepantibus agitari, fetibus gravidas adhuc immaturis,
antequam prodirent in lucem, impia tolerantibus multa: implicatos alios
matribus parvulos et puberum audire lamenta puellarumque nobilium, quarum
stringebat fera captivitas manus.
8.
post quae adulta virginitas castitasque nuptarum ore abiecto flens ultima
ducebatur, mox profanandum pudorem optans morte, licet cruciabili, praevenire.
inter quae cum beluae ritu traheretur ingenuus paulo ante dives et liber,
de te Fortuna ut inclementi querebatur et caeca, quae eum puncto temporis
brevi opibus exutum et dulcedine caritatum domoque extorrem, quam concidisse
vidit in cinerem et ruinas, aut lacerandum membratim, aut serviturum sub
verberibus et tormentis crudo devovisti victori.
9.
Barbari tamen velut diffractis caveis bestiae per spatiorum amplitudines
fusius incitati, oppidum petivere nomine Dibaltum, ubi tribunum Scutariorum
Barzimeren inventum cum suis, Cornutisque et aliis peditum numeris castra
ponentem adsiliunt, eruditum pulvere militari rectorem.
10.
qui confestim, ut adigebat necessitas instantis exitii, iussa canere bellicum
tuba, lateribus firmatis, praerupit cum promptis adcinctis ad proelium:
fortiterque resistendo pari pugnandi sorte discessisset, ni eum equitum
adcursus complurium anhelum circumvenisset et fessum. et ita cecidit interfectis
barbarorum non paucis, quorum clades copiarum magnitudo celabat.
IX
1.
Re in hunc modum peracta, Gothi, quid postea molirentur incerti, quaeritabant
Frigeridum, tamquam obicem validun, ubi reperirent, excisuri: et cultiore
victu somnoque parumper adsumpto, eum sequebantur ut ferae: docti quod
Gratiani monitu reversus in Thracias, et prope Beroeam vallo metato, eventus
rerum speculabatur ancipites.
2.
et hi quidem ad patrandum propositum discursione rapida maturabant. ille
vero regendi conservandique militis non ignarus, id quod cogitatum est
suspicatus, vel exploratorum relatione, quos miserat, aperte instructus,
per montium celsa silvarumque densitates ad Illyricum redit, erectus prosperitate
nimia, quam ei fors obtulit insperata.
3.
repedando enim congregatosque in cuneos sensim progrediens, Gothorum optimatem
Farnobium cum vastatoris globis vagantem licentius occupavit, ducentemque
Taifalos nuper in societatem adhibitos: qui, si dignum est dici, nostris
ignotarum gentium terrore dispersis, transiere flumen direpturi vacua defensoribus
loca.
4.
eorum catervis subito visis certare comminus dux cautissimus parans adortusque
nationis utriusque grassatores minantes etiam tum acerba, trucidasset omnes
ad unum, ut ne nuntius quidem cladis post appareret, ni cum aliis multis
perempto Farnobio, metuendo antehac incensore turbarum, obtestatus prece
impensa superstitibus pepercisset, vivosque omnes circa Mutinam Regiumque
et Parmam Italica oppida, rura culturos exterminavit.
5
Taifalorum gentem turpem obscenae vitae flagitiis ita accepimus mersam,
ut apud eos nefandi concubitus foedere copulentur maribus puberes, aetatis
viriditatem in eorum pollutis usibus consumpturi. porro siqui iam adultus
aprum exceperit solus vel interemerit ursum immanem, conluvione liberatur
incesti.
X
1.
Haec autumno vergente in hiemem funesti per Thracias turbines converrebant.
quae temporum rabies velut cuncta cientibus Furiis ad regiones quoque longinquas
progrediens late serpebat.
2.
et iam Lentiensis Alamannicus populus, tractibus Raetiarum confinis, per
fallaces discursus violato foedere dudum concepto, conlimitia nostra temptabat,
quae clades hinc exitiale primordium sumpsit.
3.
ex hac natione quidam inter principis armigeros militans, poscente negotio
reversus in larem, ut erat in loquendo effusior, interrogantes multos quid
ageretur in palatio, docet arcessitu Valentis patrui Gratianum orientem
versus mox signa moturum, ut duplicatis viribus repellantur plagarum terminalium
adcolae, ad Romanorum rerum excidium coniurati.
4.
quibus avide Lentienses acceptis, ipsi quoque haec quasi vicini cernentes,
ut sunt veloces et rapidi, conferti in praedatorios globos, Rhenum gelu
pervium pruinis Februario mense . .. tendentes prope cum Petulantibus Celtae,
non sine sui iactura adflictos graviter adultis viribus averterunt.
5.
verum retrocedere coacti Germani, noscentesque exercitus pleramque partem
in Illyricum, ut imperatore mox adfuturo, praegressam, exarsere flagrantius:
maioraque conceptantes, pagorum omnium incolis in unum conlectis cum quadraginta
armatorum milibus vel septuaginta, ut quidam laudes extollendo principis
iactarunt, sublati in superbiam nostra confidentius inruperunt.
6.
Quibus Gratianus cum formidine magna compertis, revocatis cohortibus, quas
praemiserat in Pannonias, convocatisque aliis, quas in Galliis retinuerat
dispositio prudens, Nannieno negotium dedit, virtutis sobriae duci: eique
Mallobauden iunxit pari potestate conlegam, domesticorum comitem, regemque
Francorum, virum bellicosum et fortem.
7.
Nannieno igitur pensante fortunarum versabiles casus ideoque cunctandum
esse censente Mallobaudes alta pugnandi cupiditate raptatus, ut consueverat,
ire in hostem differendi impatiens angebatur.
8.
proinde horrifico adversum fragore terrente, primum apud Argentariam signo
per cornicines dato concurri est coeptum, sagittarum verrutorumque missilium
pulsibus crebriores hinc indeque sternebantur.
9.
sed in ipso proeliorum ardore infinita hostium multitudine milites visa,
vitantesque aperta discrimina, per calles consitas arboribus et angustas,
ut quisque potuit, dispersi, paulo postea stetere fidentius: et splendore
consimili proculque nitore fulgentes armorum, imperatorii adventus iniecere
barbaris metum.
10.
qui repente versi in terga resistentesque interdum, nequid ultimae rationis
omitterent, ita sunt caesi ut ex praedicto numero non plus quam quinque
milia, ut aestimabatur, evaderent densitate nemorum tecta, inter complures
alios audaces et fortes rege quoque Priario interfecto, exitialium concitore
pugnarum.
11.
Hac laeti successus fiducia Gratianus erectus, iamque ad partes tendens
eoas, laevorsus flexo itinere latenter Rheno transito, spe incitatior bona,
universam, si id temptanti fors adfuisset, delere statuit malefidam et
turbamm avidam gentem.
12.
hocque urgentibus aliis super alios nuntiis cognito, Lentienses aerumnis
populi sui ad internecionem paene deleti, et repentino principis adventu
defixi, quid capesserent ambigentes, cum neque repugnandi neque agendi
aliquid aut moliendi laxamentum possent invenire vel breve, impetu celeri
obsessos petiverunt inviis cautibus colles, abruptisque per ambitum rupibus
insistentes, rebus caritatibusque suis, quas secum duxerant, omni virium
robore propugnabant.
13.
qua difficultate perpensa, velut murorum obicibus opponendi per legiones
singulas quingenteni leguntur annati, usu prudenter bellandi comperti.
qui ea re animorum aucta fiducia quod versari inter antesignanos visebatur
acriter princeps, montes scandere nitebantur, tamquam venaticias praedas,
si calcassent editiora, confestim sine certamine ullo rapturi: exorsumque
proelium vergente in meridiem die, tenebrae quoque occupavere nocturnae.
14.
quippe magno utriusque partis pugnabatur exitio: caedebant cadebantque
nostrorum non pauci, simul arma imperatorii comitatus auro colorumque micantia
claritudine, iaculatione ponderum densa confringebantur.
15.
Et enim diu reputante Gratiano cum optimatibus perniciosum apparebat et
inritum contra asperitates aggerum prominentium intempestiva contendere
pertinacia, multis - ut in tali negotio - variatis sententiis, otioso milite
circumvallari placuit barbaros inedia fatigatos, quia locorum iniquitate
defenderetur.
16.
verum cum obstinatione simili renitentes Germani peritique regionum petissent
alios montes, his, quos ante insederant, altiores: conversus illuc cmn
exercitu imperator, eadem qua antea fortitudine semitas ducentes ad ardua
quaeritabat.
17.
quem l,entienses intentum iugulis suis omni perseverandi studio contemplantes,
post deditionem, quam inpetravere supplici prece, oblata - ut praeceptum
est - iuventute valida nostris tirociniis permiscenda, ad genitales terras
innoxii ire permissi sunt.
18.
Hanc victoriam oportunam et fructuosam, quae gentes hebetavit occiduas,
sempiterni numinis nutu Gratianus incredibile dictu est quo quantoque cum
vigore exerta celeritate aliorsum properans expedivit: praeclarae indolis
adulescens, facundus et moderatus et bellicosus et clemens, ad aemulationem
lectorum progrediens principum, dum etiam tum lanugo genis inserperet speciosa,
ni vergens in ludibriosos actus natura, laxantibus proximis semet ad vana
studia Caesaris Commodi convertisset, licet hic incruentus.
19.
ut enim ille, quia perimere iaculis plurimas feras spectante consueverat
populo, et centum leones in amphitheatrali circulo simul emissos telorum
vario genere, nullo geminato vulnere contruncavit, ultra hominem exsultavit,
ita hic quoque intra saepta, quae appellant vivaria, sagittarum pulsibus
crebris dentatas conficiens bestias: incidentia multa parvi ducebat et
seria: eo tempore, quo etiam si imperium Marcus regeret Antoninus, aegre
sine collegis similibus et magna sobrietate consiliorum lenire luctuosos
rei publicae poterat casus.
20.
Dispositis igitur, quae pvo temporum captu per Gallias res rationesque
poscebant, et punito Scutario proditore, qui festinare principem ad Illyricum
barbaris indicarat, Gratianus exinde digressus per castra, quibus Felicis
Arboris nomen est per Lauriacum ad opitulandum oppressae parti porrectis
itineribus ire tendebat.
21.
Isdemque diebus Frigerido multa atque utilia pro securitate communi sollertissime
cogitanti munireque properanti Succorum angustias, ne discursatores hostes
et leves tamquam exaestuantes vi torrentes per septentrionales provincias
fusius vagarentur, successor Maurus nomine mittitur comes, venalis ferociae
specie et ad cuncta mobilis et incertus, is est quem praeteritorum textu
rettulimus, ambigenti super corona capiti inponenda Iuliano Caesari, dum
inter eius armigeros militaret, arroganti confidentia torquem obtulisse
collo abstractam.
22.
remotusque in ipsa vertigine pereuntium rerum dux cautus et diligens, cum
etiam si dudum discessisset in otium, ad procinctum reduci negotiorum magnitudine
poscente deberet.
XI
1.
His forte diebus Valens tandem excitus Antiochia, longitudine viarum emensa
venit Constantinopolim, ubi moratus paucissimos dies seditioneque popularium
levi pulsatus, Sebastiano paulo ante ab Italia, ut petierat, misso, vigilantiae
notae ductori pedestris exercitus cura commissa, quem regebat antea Traianus:
ipse ad Melanthiada villam Caesarianam profectus, militem stipendio fovebat
et alimentis et blanda crebritate sermonum.
2.
unde cum itinere edicto per tesseram Nicen venisset, quae statio ita cognominatur:
relatione speculatorum didicit refertos opima barbaros praeda a Rhodopeis
tractibus prope Hadrianopolim revertisse: qui motu imperatoris cum abundanti
milite cognito, popularibus iungere festinant, circa Beroeam et Nicopolim
agentibus praesidiis fixis: atque ilico ut oblatae occasionis maturitas
postulabat, cum trecentenis militibus per singulos numeros lectis Sebastianus
properare dispositus est, conducens rebus publicis aliquid, ut promittebat,
acturus.
3.
qui itineribus celeratis conspectus prope Hadrianopolim, obseratis vi portis
iuxta adire prohibebatur: veritis defensoribus ne captus ab hoste veniret
et subornatus atque contingeret aliquid in civitatis perniciem, quale per
Actum acciderat comitem, quo per fraudem Magnentiacis militibus capto claustra
patefacta sunt Alpium Iuliarum.
4.
agnitus tamen licet sero Sebastianus et urbem introire permissus, cibo
et quiete curatis pro copia, quos ductabat, secuta luce impetu clandestino
erupit, vesperaque incedente Gothorum vastatorios cuneos prope flumen Hebrum
subito visos paulisper opertus aggeribus et frutectis obscura nocte suspensis
passibus inconpositos adgressus est, adeoque prostravit ut praeter paucos,
quos morte velocitas exemerat pedum, interirent reliqui omnes, praedamque
retraxit innumeram, quam nec civitas cepit nec planities lata camporum.
5.
qua causa percitus Fritigernus et extimescens, ne dux, ut saepe audierat,
impetrabilis dispersos licenter suorum globos raptuique intentos consumeret,
inprovisos adoriens : revocatis omnibus prope Cabylen oppidum cito discessit,
ut agentes in regionibus patulis nec inedia nec occultis vexarentur insidiis.
6.
Dum haec aguntur in Thraciis, Gratianus docto litteris patruo, qua industria
superaverit Alamanos, pedestri itinere, praemissis inpedimentis et sarcinis,
ipse cum expeditiore militum manu permeato Danubio, delatus Bononiam, Sirmium
introiit, et quadriduum ibi moratus per idem flumen ad Martis castra descendit,
febribus intervallatis adflictus: in quo tractu Halanorum impetu repentino
temptatus amisit sequentium paucos.
XII
1.
Isdemque diebus exagitatus ratione gemina Valens, quod Lentienses conpererat
superatos, quodque Sebastianus subinde scribens facta dictis exaggerabat,
e Melanthiade signa commovit, aequiperare facinore quodam egregio adulescentem
properans filium fratris, cuius virtutibus urebatur: ducebatque multiplices
copias nec contemnendas nec segnes, quippe etiam veteranos isdem iunxerat
plurimos, inter quos et honoratiores alii et Traianus recinctus est, paulo
ante magister armorum.
2.
et quoniam exploratione sollicita cognitum est cogitare hostes fortibus
praesidiis itinera claudere, per quae commeatus necessarii portabantur,
occursum est huic conatui conpetenter, ad retinendas oportunitates angustiarum,
quae prope erant, peditibus sagittariis et equitum turma citius missa.
3.
triduoque proximo cum barbari gradu incederent leni et metuentes eruptionem
per devia, quindecim milibus passuum a civitate discreti stationem peterent
Nicen - incertum quo errore - procursatoribus omnem illam multitudinis
partem, quam viderant, in numero decem milium esse firmantibus, imperator
procaci quodam calore perculsus isdem occurrere festinabat.
4.
proinde agmine quadrato incedens prope suburbanum Hadrianopoleos venit,
ubi vallo sudibus fossaque firmato, Gratianum inpatienter operiens, Richomerem
comitem domesticorum suscepit ab eodem imperatore praemissum cum litteris,
ipsum quoque venturum mox indicantibus.
5.
quarum textu oratus ut praestolaretur paulisper periculorum participem,
neve abruptis discriminibus temere semet committeret solum, adhibitis in
consilium potestatibus variis, quid facto opus esset deliberabat.
6.
et cum Sebastiano auctore quidam protinus eundum ad certamen urgerent,
Victor nomine magister equitum, Sarmata sed cunctator et cautus, eadem
sentientibus multis imperii socium exspeetari eensebat, ut incrementis
exercitus Gallicani adscitis opprimeretur levius tumor barbaricus flammans.
7.
vicit tamen funesta principis destinatio et adulabilis quorundam sententia
regiorum, qui, ne paene iam partae victoriae - ut opinabantur - consors
fieret Gratianus, properari cursu celeri suadebant.
8.
Et dum neeessaria parabantur ad decernendum, Christiani ritus presbyter,
ut ipsi appellant, missus a Fritigerno legatus cum aliis humilibus venit
ad principis castra, susceptusque leniter eiusdem ductoris obtulit scripta
petentis propalam ut sibi suisque, quos extorres patriis laribus rapidi
ferarum gentium exegere discursus, habitanda Thracia sola eum pecore omni
concederentur et frugibus: hoc impetrato spondentis perpetuam pacem.
9.
praeter haec idem Christianus ut eonscius arcanorum et fidus, secretas
alias eiusdem regis obtulit litteras, qui astu et ludificandi varietate
nimium sollers docebat Valentem quasi mox amicus futurus et socius, aliter
se popularium saevitiam mollire non posse vel ad condiciones rei Romanae
profuturas allicere, nisi subinde armatum isdem iuxta monstraret exercitum
et timore imperatorii nominis intentato eos a pernicioso pugnandi revocaret
ardore. et legati quidem ut ambigui frustra habiti discesserunt.
10.
Exoriente vero aurora diei, quem quintum Iduum Augustarum numerus ostendit
annalis, signa praepropere commoventur, inpedimentis et sarcinis prope
Hadrianopoleos muros cum legionum tutela congrua conlocatis. thesauri enim
et principalis fortunae insignia cetera cum praefecto et consistorianis
ambitu moenium tenebantur.
11.
decursis itaque viarum spatiis confragosis cum in medium torridus procederet
dies, octava tandem hora hostium carpenta cernuntur, quae ad speciem rotunditatis
detornata digestaque exploratorum relatione adfirmabantur. atque, ut mos
est, ululante barbara plebe ferum et triste, Romani duces aciem struxere:
et anteposito dextro cornu equitum primo, peditatus pars maxima subsidebat.
12.
cornu autem equitum laevum disiectis adhuc per itinera plurimis summa difficultate
conductum properabat passibus citis. dumque idem cornu nullo etiam tum
interturbante extenditur, horrendo fragore sibilantibus armis pulsuque
minaci scutorum territi barbari, quoniam pars eorum cum Alatheo et Saphrace
procul agens et accita nondum venerat, oraturos pacem misere legatos.
13.
eorum dum vilitatem despicit imperator, ut firma fierent paciscenda, optimates
poscens idoneos mitti: illi de industria cunctabantur ut inter fallaces
indutias equites sui redirent, quos adfore iam sperabant: et miles fervore
calefactus aestivo, siccis faucibus commarceret relucente amplitudine camporum
incendiis, quos lignis nutrimentisque aridis subditis, ut hoc fieret, idem
hostes urebant. cui malo aliud quoque accedebat exitiale quod homines et
iumenta cruciabat inedia gravis.
14.
Inter quae Fritigernus callidus futuri coniector, Martemque pertimescens
ancipitem, velut caduceatorem unum e plebe suo misit arbitrio, impetens
nobiles quosdam et electos ad se prope diem obsides mitti, inpavidus ipse
minas militares laturus et necessaria.
15.
laudato probatoque formidati ducis proposito, tribunus Aequitius, cui tunc
erat cura palatii credita, Valentis propinquus, adsentientibus cunctis
ire pignoris loco mature disponitur. quo renitente, quia semel captus ab
hostibus lapsusque a Dibalto, verebatur eorum inrationabiles motus, Richomeres
se sponte obtulit propria, ireque promiserat libens, pulcrum hoc quoque
facinus et viro convenire existimans forti: iamque pergebat indicia dignitatis
et natalium ....
16.
eo ad vallum hostile tendente sagittarii et scutarii, quos Bacurius Hiberus
quidam tunc regebat et Cassio, avidius impetu calenti progressi iamque
adversis conexi, ut inmature proruperant, ita inerti discessu primordia
belli foedarunt.
17.
hocque inpedimento conatus intempestivi et Richomeris alacritas fracta
est, nusquam ire permissi, et equitatus Gothorum cum Alatheo reversus et
Saphrace, Halanorum manu permixta, ut fulmen prope montes celsos excussus,
quoscumque adcursu veloci invenire comminus potuit, incitata caede turbavit.
XIII
1.
Cumque arma ex latere omni concuterentur et tela, lituosque Bellona luctuosos
in clades Romanas solito inmanius furens, cedentes nostri multis interclamantibus
restiterunt et proelium flammarum ritu adcrescens terrebat militum animos,
confixis quibusdam rotatis ictibus iaculorum et sagittarum.
2.
deinde conlisae in modum rostratarum navium acies trudentesque se vicissim,
undarum specie motibus sunt reciprocis iactitatae. Et quia sinistrum cornu
ad usque plaustra ipsa accessit, ultra., siqui tulissent suppetias, processurum:
a reliquo equitatu desertum, multitudine hostili urgente sicut ruina aggeris
magni oppressum atque deiectum est: steterunt inprotecti pedites, ita concatervatis
manipulis ut vix mucronem exerere aut ma,nus reducere quisquam posset.
nec iam obiectu pulveris caelum patere potuit ad prospectum, clamoribus
resultans horrificis. qua causa tela undique mortem vibrantia destinata
cadebant et noxia, quod nec provideri poterant nec caveri.
3.
verum ubi effusi inmensis agminibus barbari iumenta conterebant et viros,
et neque ad receptum confertis ordinibus laxari usquam poterat locus, et
evadendi copiam constipatio densior adimebat: nostri quoque ultimo cadendi
contemptu occursantes receptis gladiis obtruncabant, et mutuis securium
ictibus galeae perfringebantur atque loricae.
4.
videreque licebat celsum ferocia barbarum, genis stridore constrictis,
succiso poplite aut abscisa ferro dextera vel confosso latere inter ipsa
quoque mortis confinia minaciter circumferentem oculos truces: ruinaque
confligentium mutua humo corporibus stratis campi peremptis impleti sunt,
et morientium gemitus profundisque vulneribus transfixorum cum timore audiebantur
ingenti.
5.
in hoc tanto tamque confusae rei tumultu exhausti labore et periculis pedites
cum deinceps neque vires illis neque mentes suppeterent ad consilium, diffractis
hastarum plerisque conlisione adsidua, gladiis contenti destrictis in confertas
hostium turmas mergebant se, salutis inmemores, circumspectantes ademptum
esse omne evadendi suffugium.
6.
et quia humus rivis operta sanguineis gressus labiles evertebat, conabantur
modis omnibus vitam inpendere non inultam: adeo magno animorum robore oppositi
incumbentibus, ut etiam telis quidam propriis interirent. atra denique
cruoris facie omnia conturbante et, quocumque se inflexerant oculi, acervis
caesorum adgestis, exanimata cadavera sine parsimonia calcabantur.
7.
solque sublimior decurso Leone ad domicilium caelestis Virginis transiens,
Romanos magis attenuatis inedia sitique confectos etiam armorum gravantibus
sarcinis exurebat. ad ultimum incumbente barbarorum pondere acies inclinatae
nostrorum, quod solum postremis malis habuere subsidium, incondite qua
quisque poterat, vertuntur in pedes.
8.
Dumque omnes dispersi per ignotos tramites cedunt, imperator diris pavoribus
circumsaeptus paulatimque insiliens funerum moles, ad Lancearios confugit
et Mattiarios: qui, dum multitudo tolerabatur hostilis, fixis corporibus
steterant inconcussi. eoque viso Traianus exclamat spem omnem absumptam,
ni desertus ab armigeris princeps saltim adventicio tegeretur auxilio.
9.
hocque audito Victor nomine comes Batavos in subsidiis locatos haut procul
ad imperatoris praesidium raptim cogere properans cum invenire neminem
posset, gradiens retro discessit, parique modo Richomeres periculo semet
exemit et Saturninus.
10.
Sequebantur itaque furore ex oculis lucente barbari nostros, iam linquente
venarum calore torpentes : quorum aliqui percussoribus cadebant incertis,
non nulli ponderibus solis urgentium obruti ictuque suorum aliqui trucidati:
nec enim saepe renitentibus cedebatur aut parcebat cedentibus quisquam.
11.
super his obstruebant itinera iacentes multi semineces, cruciatus vulnerum
conquerentes: cum quibus aggeres quoque equorum constrati cadaveribus campos
implerunt. diremit haec numquam pensabilia damna, quae magno rebus stetere
Romanis, nullo splendore lunari nox fulgens.
12.
Primaque caligine tenebrarum inter gregarios imperator, ut opinari dabatur
- neque enim vidisse se quisquam vel praesto fuisse adseveravit - sagitta
perniciose saucius ruit, spirituque mox consumpto decessit nec postea repertus
est usquam. hostium enim paucis spoliandi gratia mortuos per ea loca diu
versatis, nullus fugatorum vel accolarum illuc adire est ausus.
13.
simili clade Caesarem accepimus Decium dimicantem cum barbaris acriter,
equi lapsu prostratum, quem ferventem retinere non valuit, abiectumque
in paludem nec emergere potuisse nec inveniri.
14.
alii dicunt Valentem animam non exhalasse confestim sed cum candidatis
et spadonibus paucis prope ad agrestem casam relatum secunda contignatione
fabre munitam, dum fovetur manibus imperitis, circumsessum ab hostibus,
qui esset ignorantibus, dedecore captivitatis exemptum.
15.
cum enim oppessulatas ianuas perrumpere conati, qui secuti sunt, a parte
pensili domus sagittis incesserentur, ne per moras inexpedibiles populandi
ammitterent copiam, congestis stipulae fascibus et lignorum, flammaque
supposita, aedificium cum hominibus torruerunt.
16.
unde quidam de candidatis per fenestram lapsus captusque a barbaris prodidit
factum et eos maerore adflixit, magna gloria defraudatos, quod Romanae
rei rectorem non cepere superstitem. is ipse iuvenis occulte postea reversus
ad nostros haec ita accidisse narravit.
17.
pari clade recuperatis Hispaniis Scipionum alterum cremata turri, in quam
confugerat, absumptum incendio hostili conperimus. illud tamen certum est,
nec Scipioni, nec Valenti sepulturam, qui supremitatis honor est, contigisse.
18.
In hac multiplici virorum inlustrium clade Traiani mors eminuit et Sebastiani,
cum quibus triginta quinque oppetivere tribuni vacantes et numerorum rectores
et Valerianus atque Aequitius, quorum alter stabulum, alter curabat palatium.
inter hos etiam Promotorum tribunus Potentius cecidit in primaevo aetatis
Ilore, bono cuique spectatus, meritis Vrsicini patris magistri quondam
armorum suisque commendabilis. constatque vix tertiam evasisse exercitus
partem.
19.
nec ulla annalibus praeter Cannensem pugnam ita ad internecionem res legitur
gesta, quamquam Romani aliquotiens reflante Fortuna fallaciis lusi bellorum
iniquitati cesserunt ad tempus, et certamina multa fabulosae naeniae flevere
Graecorum.
XIV
1.
Perit autem hoc exitu Valens quinquagesimo anno contiguus, cum per annos
quattuor inperasset et decem parvo minus.
2.
cuius bona multis cognita dicemus et vitia. amicus fidelis et firmus, ultor
acer ambitionum, severus militaris et civi]is disciplinae corrector, pervigil
semper et anxius, ne propinquitatem quis praetendens altius semet ferret,
erga deferendas potestates vel adimendas nimium tardus, provinciarum aequissimus
tutor, quarum singulas ut domum propriam custodiebat indemnes, tributorum
onera studio quodam molliens singulari, nulla vectigalium admittens augmenta,
in adaerandis reliquorum debitis non molestus, furibus et in peculatu deprehensis
iudicibus inimicus asper et vehemens.
3.
nec sub alio principe in huius modi negotiis melius secum actum esse meminit
oriens. super his omnibus liberalis erat cum moderatione, cuius rei licet
abundent exempla, unum tamen sufficiet poni. ut sunt in palatiis non nulli
alienarum rerum avidi, siqui caducum vel aliud petisset ex usu, cum magna
iustorum iniustorumque distinctione contradictori copia servata, donabat
ei, qui petierat, tres vel quattuor alios absentes aliquotiens impetratorum
participes iungens: ut castigatius agerent inquieti, lucra, quibus inhiabant,
hoc minui commento cernentes.
4.
super aedificiis autem, quae per diversas urbes et oppida vel instauravit
vel a primis instruxit auspiciis - ne sim longior - taceo, rebus ipsis
id apertius monstrare concedens. haec bonis omnibus aemulanda sunt, ut
existimo: nunc eius vitia percurramus.
5.
Magnarum opum intemperans adpetitor, laborum inpatiens, duritiamque magis
adfectans inmanem in crudelitatem proclivior, subagrestis ingenii, nec
bellicis nec liberalibus studiis eruditus: alienis gemitibus libenter emolumenta
fructusque conquirens, tuncque magis intolerabilis cum incidentia crimina
ad contemptam vel laesam principis amplitudinem trahens in sanguinem saeviebat
et dispendia locupletum.
6.
illud quoque ferri non poterat quod, cum legibus lites omnes quaestionesque
committere videri se vellet, destinatisque velut lectis iudicibus negotia
spectanda mandabat, nihil agi contra libidinem suam patiebatur: iniuriosus
alias et iracundus et criminantibus sine differentia veri vel falsi facillime
patens, quae vitiorum labes etiam in his privatis cotidianisque rationibus
inpendio est formidanda.
7.
Cessator et piger: nigri coloris, pupula oculi unius obstructa, sed ita,
ut non eminus appareret, figura bene conpacta membrorum, staturae nec procerae
nec humilis, incurvis cruribus extanteque mediocriter ventre.
8.
Haec super Valente dixisse sufficiet, quae vera esse aequalis nobis memoria
plene testatur. illud autem praeteriri non convenit, quod cum oraculo tripodis,
quem movisse Patricium docuimus et Hilarium, tres versus illos fatidicos
comperisset, quorum ultimus est. en pedioisi Mimantos agaiomenoio Areos
ut erat inconsummatus et rudis, inter initia contemnebat, processu vero
luctuum maximorum abiecte etiam timidus, eiusdem sortis recordatione Asiae
nomen horrebat: ubi Erythraeo oppido superpositum montem Mimanta et Homerum
scripsisse et Tullium doctis referentibus audiebat.
9.
denique post interitum eius discessumque hostilem, prope locum, in quo
cecidisse existimatus est, inventus dicitur saxeus monumenti suggestus,
cui lapis adfixus incisis litteris Graecis, sepultum ibi nobilem quendam
Mimanta veterem indicabat.
XV
1.
Post exitialem pugnam cum iam tenebris nox terras implesset, hi qui superfuere,
dextra pars, alii laeva vel quo metus traxerat, ferebantur, quisque proximos
quaerens: cum praeter se nihil singuli cernere poterant, occipitiis propriis
ferrum arbitrantes haerere. audiebantur tamen, licet longius, heiulatus
miserabiles relictorum singultusque morientium et vulneratorum crucibabiles
fletus.
2.
Luce vero coeptante victores ut bestiae sanguinis inritamento atrocius
efferatae, spei inanis inlecebris agitati, Hadrianopolim agminibus petivere
densetis, eam vel cum discriminibus excisuri postremis: docti per proditores
et transfugas potestatum culmina maximarum et fortunae principalis insignia
thesaurosque Valentis illic ut arduo in munimento conditos.
3.
et ne intervallatis ardor intepesceret moris, hora diei quarta ambitu cincto
murorum, infestissime certabatur: oppugnatoribus genuina ferocia ad praeceps
exitium festinantibus, contraque defensorum vigore validis viribus incitato.
4.
et quia militum calonumque numerus magnus civitatem cum iumentis introire
prohibitus, adfixus parietibus moenium aedibusque continuis, pro loci humilitate
fortiter decernebat, superatque rabies inmientium ad usque horam diei nonam,
subito pedites nostri trecenti, ex his, qui prope ipsas stetere loricas,
conferti in cuneum desciverunt ad barbaros, eosque illi avide raptos confestim
- incertum quo consilio - trucidarunt; et ex eo deinceps observatum est,
neminem huius modi aliquid vel in desperatione rerum ultima cogitasse.
5.
fervente itaque tot malorum congerie, repente cum fragore caelesti imbres
nubibus atris effusi dispersere circumfrementium globos, reversique ad
vallum dimensum tereti figura plaustrorum, inmanes spiritus latius porrigentes
iubebant nostris per minaces litteras, et legatum ... fide retinendae salutis
accepta.
6.
verum introire non auso, qui missus est, per Christianum quendam portatis
scriptis et recitatis, utque decebat contemplatis, parandis operibus dies
et nox omnis absumpta. nam intrinsecus silicibus magnis obstrusae sunt
portae et moenium intuta firmata, et ad emittenda undique tela vel saxa,
tormenta per locos aptata sunt habiles adgestaque prope sufficiens aqua.
pridie enim dimicantium quidam siti ad usque ipsa vitae detrimenta vexati
sunt.
7.
Contra Gothi reputantes difficiles Martis eventus, anxiique cum sterni
et sauciari cernerent fortiores, et particulatim vires suas convelli, astutum
iniere consilium, quod ipsa indicante iustitia publicatum est.
8.
partis enim nostrae candidatos aliquos, qui die praeterito ad eos defecerant,
pellexere ut simulata fuga velut ad propria remeantes, intra muros suscipi
se curarent, ingressique latenter quandam incenderent partem: ut tamquam
signo erecto occultius, dum circa exstinguendum incendium distringitur
multitudo clausorum, civitas perrumperetur inpropugnata
9.
perrexere, ut statutum est, candidati: cumque prope fossas venissent, manus
tendentes orantesque ut Romanos semet admitti poscebant. et recepti, quia
nulla erat suscipio quae vetaret, interrogatique super consiliis hostium,
variarunt: unde factum est ut cruenta quaestione vexati cervicibus perirent
abscisis, quid acturi venerant aperte confessi.
10.
Omni itaque bellandi apparatu praestructo, adventante vigilia tertia, barbari
abolito praeteritorum vulnerum metu, in urbis obseratos aditus multiplicatis
ordinibus inundarunt, et obstinatione magnatium maiore, at cum armatis
provinciales et palatini ad obruendos eos excitatius exurgebant, et cuiusque
modi tela in multitudine tanta vel temere missa cadere sine noxa non poterant.
11.
animadversum est a nostris isdem telis barbaros uti, quibus, petebantur.
ideoque mandatum est ut nervis ferrum hgnumque conectentibus ante iactum
incisis emitterentur arcu sagittae, quae volitantes vires integras servabant,
infixae vero corporibus nihil vigoris perdebant, aut certe, si cecidissent
in vanum, ilico frangebantur.
12.
dedit autem rebus ita flagrantibus grave momentum casus admodum inopinus.
Scorpio genus tormenti, quem Onagrum sermo vulgaris appellat, e regione
contra hostium aciem densam locatus, lapidem contorsit ingentem, qui licet
humo frustra inlisus est visus, tamen ita eos metu exanimavit, ut stupore
spectaculi novi cedentes e medio abire temptarent.
13.
sed bucinis optimatum monitu occinentibus instauratum est proelium, et
pari modo res Romana superior stetit, nullo ferme alio telo vel funditoris
amento in cassum excusso. agmina enim praeeuntium ductorum, quos rapiendi
Valentis malis lucubrationibus quesiti cupiditas incendebat, secuti ceteri
prae se ferebant aequiperasse discrimina potiorum: namque semineces aliqui
aut magnis obtriti ponderibus vel confixi iaculis pectora volvebantur,
non nulli scalas vehendo ascensumque in muros ex latere omni parantes sub
oneribus ipsis obruebantur, contrusis per pronum saxis et columnarum fragmentis
et cylindris.
14.
nec quemquam furentium cruoris horrenda species ad serum usque diem ab
alacritate faciendi fortiter avertebat, hoc incitante quod etiam defensorum
plurimos cadere diversis ictibus videntes eminus laetabantur. ita sine
requie ulla vel modo pro moenibus et contra moenia ingentibus animis pugnabatur.
I
5.
et quia nullo ordine iam sed per procursus pugnabatur et globos, quod desperationis
erat signum extremae, flexo in vesperam die cligressi omnes rediere ad
tentoria tristes, inconsideratae dementiae alter alterum arguentes, quod
non, ut suaserat antea Fritigernus, obsiclionales aerumnas ubique declinarunt.
XVI
1.
Conversi post haec per omne tempus noctis, ut aestivae non longum, ad vulnerum
curas artesque medendi gentiles, redclita luce in varias consiliorum vias
diducebantur, quorsum tenderent ambigentes, multisque dictatis et controversis
occupare statuunt Perinthum, exinde quaeque divitiarum referta, docentibus
omnia perfugis, etiam domorum nedum urbium interna noscentes. hanc secuti
sententiam, quam utilem existimarunt, itineribus lentis, miscentes cuncta
populationibus et incendiis, nullo renitente pergebant.
2.
Obsessi vero apud Hadrianopolim, post eorum abitum perceptum, cum vacare
hoste loca proxima conpertae fidei nuntiassent exploratores: egressi media
nocte, vitatis aggeribus publicis per nemorosa et devia, pars Philippopolim,
exindeque Serdicam, alia ad Macedoniam cum intemeratis opibus, quas habebant,
omni studio ad properandum excogitato currebant, velut in regionibus illis
repperiendo Valente: quem inter medios certaminum turbines oppetisse, vel
certe ad tugurium confugisse, ubi aestimatus est vi periisse flammarum,
penitus ignorabant.
3.
At Gothi Hunis Halanisque permixti nimium bellicosis et fortibus, rerumque
asperarum difficultatibus induratis, quos miris praemiorum inlecebris sibi
sociarat sollertia Fritigerni, fixis iusta Perinthum castris, ipsam quidem
urbem cladium memores pristinarum nec adire nec temptare sunt ausi, agros
vero fertiles late distentos et longe ad extremam vastavere penuriam, cultoribus
caesis aut captis.
4.
unde Constantinopolim, copiarum cumulis inhiantes amplissimis, formas quadratorum
agminum insidiarum metu servantes, ire ocius festinabant, multa in exitium
urbis inclitae molituri. quos inferentes sese inmodice obicesque portarum
paene pulsantes, hoc casu caeleste reppulit numen.
5.
Saracenorum cuneus - super quorum origine moribusque diversis in locis
rettulimus plura - ad furta magis expeditionalium rerum quam ad concursatorias
habilis pugnas, recens illuc accersitus, congressurus barbarum globo repente
conspecto a civitate fidenter erupit, diuque extento certamine pertinaci,
aequis partes discessere momentis.
6.
sed orientalis turma novo neque ante viso superavit eventu. ex ea enim
crinitus quidam, nudus omnia praeter pubem, subraucum et lugubre strepens,
educto pugione agmini se medio Gothorurn inservit et interfecti hostis
iugulo labra admovit effusumque cruorem exuxit. quo monstroso miraculo
barbari territi, postea non ferocientes ex more, cum agendum adpeterent
aliquid, sed ambiguis gressibus incedebant.
7.
processu dein audacia fracta, cum murorum ambitum insularumque spatiis
inmensis oblongum, et inaccessas pulchritudines urbis et incolentium plebem
considerarent inmensam, iuxtaque fretum, quod Pontum disterminat et Aegaeum,
disicttis bel lorum officinis, quas parabant, post accepta maiora funera
quam inlata, exinde digressi sunt effusorie per arctoas provincias, quas
peragravere licenter ad usque radices Alpium Iuliarum, quas Venetas appellabat
antiquitas.
8.
His diebus efficacia Iulii magistri militiae trans Taurum enituit salutaris
et velox. conperta enim fatorum sorte per Thracias, Gothos antea susceptos,
dispersosque per varias civitates et castra, datis tectioribus litteris
ad eorum rectores Romanos omnes, quod his temporibus raro contingit, universos
tamquam vexillo erecto uno eodemque die mandavit occidi, exspectatione
promissi stipendi securos ad suburbana productos. quo consilio prudenti
sine strepitu vel mora completo, orientales provinciae discriminibus ereptae
sunt magnis.
9.
Haec ut miles quondam et Graecus, a principatu Caesaris Nervae exorsus
ad usque Valentis interitum pro virium explicavi mensura: opus veritatem
professum numquam, ut arbitror, sciens silentio ausus corrumpere vel mendacio.
scribant reliqua potiores, aetate doctrinisque florentes. quos id, si libuerit,
adgressuros, procudere linguas ad maiores moneo stilos.