Serenus: Inquirenti mihi in me quaedam uitia
apparebant, Seneca, in aperto posita, quae manu prehenderem, quaedam
obscuriora et in recessu, quaedam non continua, sed ex interuallis redeuntia,
quae uel molestissima dixerim, ut hostes uagos et ex occasionibus
assilientes, per quos neutrum licet, nec tamquam in bello paratum esse nec
tamquam in pace securum. Illum tamen habitum in me maxime deprehendo (quare
enim non uerum ut medico fatear?), nec bona fide liberatum me iis quae
timebam et oderam, nec rursus obnoxium. In statu ut non pessimo, ita maxime
querulo et moroso positus sum nec aegroto nec ualeo. Non est quod dicas
omnium uirtutum tenera esse principia, tempore illis duramentum et robur
accedere. Non ignoro etiam quae in speciem laborant, dignitatem dico et
eloquentiae famam et quicquid ad alienum suffragium uenit, mora conualescere:
et quae ueras uires parant et quae ad placendum fuco quodam subornantur
exspectant annos donec paulatim colorem diuturnitas ducat. Sed ego uereor ne
consuetudo, quae rebus affert constantiam, hoc uitium mihi altius figat: tam
malorum quam bonorum longa conuersatio amorem induit. Haec animi inter
utrumque dubii, nec ad recta fortiter nec ad praua uergentis, infirmitas
qualis sit, non tam semel tibi possum quam per partes ostendere. Dicam quae
accidant mihi; tu morbo nomen inuenies. Tenet me summus amor parsimoniae,
fateor: placet non in ambitionem cubile compositum, non ex arcula prolata
uestis, non ponderibus ac mille tormentis splendere cogentibus expressa, sed
domestica et uilis, nec seruata nec sumenda sollicite; placet cibus quem nec
parent familiae nec spectent, non ante multos imperatus dies nec multorum
manibus ministratus, sed parabilis facilisque, nihil habens arcessiti
pretiosiue, ubilibet non defuturus, nec patrimonio nec corpori grauis, non
rediturus qua intrauerit; placet minister incultus et rudis uernula, argentum
graue rustici patris sine ullo nomine artificis, et mensa non uarietate
macularum conspicua nec per multas dominorum elegantium successiones ciuitati
nota, sed in usum posita, quae nullius conuiuae oculos nec uoluptate moretur
nec accendat inuidia. Cum bene ista placuerunt, praestringit animum apparatus
alicuius paedagogii, diligentius quam in tralatu uestita et auro culta
mancipia et agmen seruorum nitentium, iam domus etiam qua calcatur pretiosa
et, diuitiis per omnes angulos dissipatis, tecta ipsa fulgentia, et
assectator comesque patrimoniorum pereuntium populus. Quid perlucentes ad
imum aquas et circumfluentes ipsa conuiuia, quid epulas loquar scaena sua
dignas? Circumfudit me ex longo frugalitatis situ uenientem multo splendore
luxuria et undique circumsonuit: paulum titubat acies, facilius aduersus
illam animum quam oculos attollo; recedo itaque non peior, sed tristior, nec
inter illa friuola mea tam altus incedo, tacitusque morsus subit et dubitatio
numquid illa meliora sint. Nihil horum me mutat, nihil tamen non concutit.
Placet imperia praeceptorum sequi et in mediam ire rem publicam; placet
honores fascesque non scilicet purpura aut uirgis abductum capessere, sed ut
amicis propinquisque et omnibus ciuibus, omnibus deinde mortalibus paratior
utiliorque sim: promptus, imperitus, sequor Zenona, Cleanthen, Chrysippum,
quorum tamen nemo ad rem publicam accessit, et nemo non misit. Vbi aliquid
animum insolitum arietari percussit, ubi aliquid occurrit aut indignum, ut in
omni uita humana multa sunt, aut parum ex facili flens, aut multum temporis
res non magno aestimandae poposcerunt, ad otium conuertor, et, quemadmodum pecoribus,
fatigatis quoque, uelocior domum gradus est. Placet intra parietes rursus
uitam coercere: nemo ullum auferat diem, nihil dignum tanto impendio
redditurus; sibi ipse animus haereat, se colat, nihil alieni agat, nihil quod
ad iudicem spectet; ametur expers publicae priuataeque curae tranquillitas.
Sed, ubi lectio fortior erexit animum et aculeos subdiderunt exempla nobilia,
prosilire libet in forum, commodare alteri uocem, alteri operam, etiam si
nihil profuturam, tamen conaturam prodesse, aliculus coercere in foro
superbiain male secundis rebus elati. In studiis puto mehercules melius esse
res ipsas intueri et harum causa loqui, ceterum uerba rebus permittere, ut
qua duxerint, hac inelaborata sequatur oratio. Quid opus est saeculis duratura componere? Vis
tu non id agere, ne te posteri taceant! Morti natus es: minus molestiarum habet funus
tacitum. Itaque occupandi temporis causa in usum tuum, non in
praeconium, aliquid simplici stilo scribe: minore labore opus est studentibus
in diem. Rursus, ubi se animus cogitationum magnitudine leuauit, ambitiosus
in uerba est altiasque ut spirare, ita eloqui gestit, et ad dignitatem rerum
exit oratio. Oblitus tum legis
pressiorisque iudicii, sublimius feror et ore iam non meo. Ne singula diutius
persequar, in omnibus rebus haec me sequitur bonae mentis infirmitas,
<cui> ne paulatim defluam uereor, aut, quod est sollicitius, ne semper
casuro similis pendeam et plus fortasse sit quam quod ipse peruideo. Familiariter
enim domestica aspicimus, et semper iudicio fauor officit. Puto multos
potuisse ad sapientiam peruenire, nisi putassent se peruenisse, nisi quaedam
in se dissimulassent, quaedam opertis oculis transiluissent. Non est enim
quod magis aliena iudices adulatione nos perire quam nostra. Quis sibi uerum dicere ausus est? quis non,
inter laudantium blandientiumque positus greges, plurimum tamen sibi ipse
assentatus est? Rogo itaque, si quod habes remedium quo hanc fluctuationem
meam sistas, dignum me putes qui tibi tranquillitatem debeam. Non esse
periculosos hos motus animi nec quicquam tumultuosi afferentes scio; ut uera
tibi similitudine id de quo queror cxprimam, non tempestate uexor, sed
nausea: detrahe ergo quicquid hoc est mali, et succurre in conspectu terrarum
laboranti. |
Sereno: A me che mi esaminavo, Seneca, certi vizi
apparivano messi in chiaro, (tanto) che li prendevo con la mano, certi più
oscuri e in fondo, certi non continui ma che tornano a intervalli, che potrei
dire molestissimi, come nemici vaganti e che attaccano nei momenti opportuni,
a causa dei quali non è lecita nessuna delle due cose, né essere pronti come
in guerra, né essere tranquilli come in pace. Tuttavia scorgo in me
soprattutto quello stato (perché infatti non dovrei confessarlo proprio come
a un medico?), (cioè) che in buona fede né mi sono liberato di quei difetti
che temevo e odiavo né ne sono ancora schiavo; mi trovo in uno stato così
massimamente lamentoso e intrattabile quanto non pessimo: non sono né malato
né sano. Non è ciò che tu potresti dire il molle inizio di tutte le virtù, e
che col tempo ad esse si aggiungono consistenza e forza; non ignoro che anche
le cose che si occupano dell'apparenza, dico la dignità e la fama
dell'eloquenza e qualsiasi cosa perviene all'approvazione degli altri, si
rafforzano col tempo - sia le cose che preparano vere forze, sia le cose che
per piacere si rivestono di un certo colore aspettano anni finché a poco a
poco la durevolezza porti loro del colore. Ma io temo che la consuetudine,
che reca costanza alle cose, imprima più profondamente in me questo vizio: la
lunga conversazione infonde amore tanto dei mali quanto dei beni. Quale sia
questa infermità dell'animo indeciso tra le due cose, che non si volge con
forza né verso le cose giuste né verso quelle sbagliate, posso mostrartela
non tanto in una volta quanto una parte dopo l'altra; dirò ciò che mi accade,
tu troverai un nome alla malattia. Mi tiene un grandissimo amore per la
parsimonia, lo confesso: mi piace un letto non preparato per l'ostentazione,
una veste non tirata fuori dallo scrigno, non oppressa da pesi e mille
tormenti che la costringono a brillare, ma familiare e di poco conto, né
conservata né da indossare con sollecitudine; mi piace il cibo che non
preparino né sorveglino le famiglie, non ordinato molti giorni prima né
servito dalla mani di molti, ma facile da preparare; che non ha niente di
ricercato o prezioso; che non mancherà in qualsiasi luogo, non pesante né per
il patrimonio né per il corpo, che non uscirà da dove sarà entrato; mi piace
il servo non colto e il giovane schiavo inesperto, l'argenteria massiccia del
padre contadino senza alcun nome di artefice, e la tavola non stupenda per la
varietà delle screziature, né nota alla città per le molte successioni di
signori eleganti, ma preparata per l'uso comune, che non avvinca gli occhi di
nessun commensale per la voluttà né li accenda per l'invidia. Quando mi sono
piaciute molto queste cose, mi acceca l'anima il fatto di un collegio di
paggi, schiavi ornati d'oro e vestiti più diligentemente che in una
processione solenne e una schiera di servi splendenti, ormai una casa
preziosa anche dove è calcata e lo stesso tetto splendente di ricchezza
dissipate per ogni angolo e il popolo seguace e compagno di patrimoni che
vanno in rovina; perché dovrei parlare di acque limpidissime in fondo e che
scorrono intorno a questi convivi, perché di banchetti degni delle loro
scene? |