.
-
Generalità an sij verb
A peul esse che për ij piemontèis, ël passà a sia mai tròp passà, mentre tut lòn che a l'é stàit a sia part pì ò manch direta, 'd lòn che a l'é present. As nòta, macassìa, che 'dcò 'l Fransèis parlà a deuvra bin pòch ël passà lontan (ma a venta noté che an Fransèis ël passà lontan a l'é stàit prima trascurà ant ël lengagi popolar e peui an col literari, ant ël Piemontèis le còse as dirìa che a son andàite al contrari).
Arportoma comsessìa 'dcò le forme 'd costi temp, che a peulo serve a lese ij tést pì véj dël Piemontèis clàssich. ( I parloma 'd col che an Italian a-i diso "passato remoto e trapassato remoto" - giusta për esse sicur ëd capìsse).
Ëdcò an Piemontèis ij verb a peulo esse transitiv e intransitiv, e ij prim a l'han ma forma ativa, ma a peulo avèj na forma passiva e un-a riflessiva. Nen tuti ij verb che an Italian a son intransitiv a lo son ëdcò an Piemontèis, e al contrari.
Com an Italian, le coniugassion a son tre e a-i son doi verb ausiliar, "esse" e "avèj" che a l'han n'usagi quasi echivalent a col italian, contut che an Piemontèis as deuvra un pòch ëd pì l'ausiliar "avèj" con quàich verb intransitiv. Na particolarità piemontèisa a son ij përnòm përsonaj verbaj, dont i l'oma già parlà, e che a-i son sempe ant ij meud përsonaj, gavà l'imperativ present.
An Piemontèis a son peui particolar la coniugassion negativa e la anterogativ-negativa, dont i l'oma già dit quaicòs, ma che i vëddroma an particolar a sò temp.
N'àutra particolarità dij verb piemontèis a l'é che a manca 'l partissipi present, che a ven esprimù da na locusson echivalenta. Për quàich verb a esist n'agetiv che a peul smijé al partissipi present, ma cha an piemontèis a l'é mach agetiv.
I disoma, an fin, che an Piemontèis a-i son un grup ëd verb che a son ò a peulo esse 'd doe coniugassion diferente, për tute ò për quaidun-a dle vos. Costi verb a l'han doi anfinì, dla sconda e dla tersa coniugassion.
Ëd tut sòn i parleroma spantià an lòn ch'a ven.
I arcordoma mach pì che ij përnòm përsonaj sogét a son mi, ti, chièl/chila, noi noiàutri/noiàutre, voi voiàutri/voiàutre, lor loràutri/loràutre.
-
Usagi dij verb ausiliar
I notoma la presensa dle partìcole eufòniche " l' , j' " che a son part integranta dla vos verbal, ant ij temp e meud dont a son present. An general i podoma dì che:
- As deuvra l'ausiliar avèj:
- Për ij verb transitiv ativ
- Për ij verb intransitiv che a esprimo n'assion fìsica ò mental
- Për ij verb impersonaj che a esprimo fenòmeno metereològich
- Për ij verb podèj, vorèj, dovèj
- Për ij verb ëd moviment an sens literal strèit
- . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- As deuvra l'ausiliar esse:
- Për ij verb passiv
- Për ij verb riflessiv e ressìproch
- Për ij verb intransitiv che a son nen ant le categorìe sì dzora
- Për ij verb smijé e dventé
- Për ij verb ëd moviment arferì a un pont ëd partensa ò d'ariv
- I l'hai beivù
- I l'hai durmì
- A l'ha fiocà
- I l'hai nen podù andé
- I l'hai volà con un velìvol cit
- I son ëstàit anvità
- I soma scrivusse për n'ani
- I son partì jér
- A l'é smijame 'd capì
- I son volà da ti
- etc.
MEUD INDICATIV
| Present | Ampëfét | Passà | Passà lontan | Trapassà | Trapassà lontan) | Futur sempi | Futur anterior |
| mi i son ti it ses chiel a l'é noi i soma voi i seve lor a son |
mi i j'era ti it j'ere chiel a l'era noi i j'ero voi i j'ere lor a j'ero |
mi i son ëstàit ti it ses ëstàit chiel a l'é stàit noi i soma stàit voi i seve stàit lor a son ëstàit |
mi i fure ti it fures chiel a fur noi i furo voi i fure lor a furo |
mi i j'era stàit ti it j'ere stàit chiel a l'era stàit noi i j'ero stàit voi i j'ere stàit lor a j'ero stàit |
mi i fure stàit ti it fures ëstàit chiel a fur ëstàit noi i furo stàit voi i fure stàit lor a furo stàit |
mi i sarai ti it saras chiel a sarà noi i saroma voi i sareve lor a saran |
mi i sarai stàit ti it saras stàit chiel a sarà stàit noi i saroma stàit voi i sareve stàit lor a saran stàit |
MEUD CONGIUNTIV
| Present | Ampëfét | Passà | Trapassà |
| che mi i sia che ti it sie che chiel a sia che noi i sio che voi i sie che lor a sio |
che mi i fussa che ti it fusse che chiel a fussa che noi i fusso che voi i fusse che lor a fusso |
che mi i sia stàit che ti it sie stàit che chiel a sia stàit che noi i sio stàit che voi i sie stàit che lor a sio stàit |
che mi i fussa stàit che ti it fusse stàit che chiel a fussa stàit che noi i fusso stàit che voi i fusse stàit che lor a fusso stàit |
MEUD CONDISSIONAL
| Present | Passà |
| mi i sarìa ti it sarìe chiel a sarìa noi i sarìo voi i sarìe lor a sarìo |
mi i sarìa stàit ti it sarìe stàit chiel a sarìa stàit noi i sarìo stàit voi i sarìe stàit lor a sarìo stàit |
MEUD IMPERATIV
| Present | Futur |
| - - - - sie (esse) ch'a sia soma sie (esse) ch'a sio |
- - - - it saras a sarà i saroma i sareve a saran |
MEUD AMPËRSONAJ
| Anfinì... | Partissipi | Gerundi............ |
| Present | Passà... | Present | Passà... | Present | Passà.... |
| esse | esse stàit | - - - - | stàit (stàita) | essend (an essend) | essend ëstàit |
I notoma che 'l verb "esse" a deuvra le partìcole eufòniche l' e j' dnans a le vos che a comenso për vocal. La prima partìcola as buta a la tersa përson-a singolar dël present e dl'amperfét (e ij temp compòst da coste vos). La sconda partìcola ant le àutre vos dl'amperfét.
Sòn a càmbia se al verb "esse" a l'é socià la partìcola locativa "i", che a corispond a la partìcola italian-a "ci, vi" (vis-a-dì ij verb italian "esserci, esservi" an sens locativ).
I l'oma vist che, an general, ël locativ as colega dòp ël përnòm verbal con un tratin. Sòn a càpita 'dcò con ël verb "esse", andova però a spariss la partìcola eufònica. Antlora l'italian "io ci sono, tu ci sei, egli c'é, ...." an Piemontèis a dvento : 2mi i-i son, ti it i-i ses (gionta eufònica), chiel a-i é, noi i-i soma, voi i-i seve, lor a-i son. Për l'amperfét i l'oma : "mi i-i era, ti it i-i ere (gionta eufònica), chiel a-i era, noi i-i ero, voi i-i ere, lor a-i ero.. I l'oma già vist la gionta dla "i" eufònica a la sconda përson-a singolar (dòp ël përnòm it).
Për j'àutri temp ël comportament a l'é col ëd tuti ij verb : "Mi i-i sarai ; Ti it i-i sarìe stait ; e via fòrt.
A-i é 'dcò n'àutra particolarità: cand oltra al locativ "i" a-i é 'dcò ël partitiv "na" (italian "ne"), antlora le terse përson-e singolar dël present e dl'amperfét a manten-o la partìcola eufònica, ma a la cambio an " j' ". Foma n'esempi arportand ëdcò la forma italian-a:
lui è = chiel a l'é ; lui c'è = chièl a-i é ; ce n'é = a-i na j'é ; ce ne sono = a-i na son
lui era = chiel a l'era ; lui c'era = chièl a-i era ; ce n'era = a-i na j'era
Vardoma la coniugassion ëd "ess-lo" (italian "esserlo"). I l'oma vist che ant ij temp sempi 'l përnòm "lo" as treuva fra përnòm verbal e vos dël verb. Con ël verb "esse" a-i é quàich complicassion dàita da la presensa dle partìcole eufòniche. I l'oma : "mi i lo son, ti it lo ses chiel a 'l l'é, noi(àutri) i lo soma, voi(àutri) i lo seve, lor(àutri) a lo son". Për l'amperfét i l'avroma : "mi i lo j'era, ti it lo j'ere, chièl a 'l l'era, noi(àutri) i lo j'ero, voi(àutri) i lo j'ere, lor(àutri) a lo j'ero.". Për j'àutri temp a valo le régole generaj.
I l'oma n'àutra situassion particolar con la coniugassion ëd "ess-je" (italian "essergli"). An cost cas la situassion a smija al cas d' "essie" (con locativ), andova la partìcola averbial "i" a ven sostituìa da la partìcola rërnominal "j". Alora i l'avroma (present) : "mi i-j son, ti it i-j ses, (ti it jë ses), chièl a-j é, noi(àutri) i-j soma, voi(àutri) i-j seve, lor(àutri) a-j son". Për l'amperfét i l'avroma : "mi i-j era, ti it i-j ere, (ti it jë ses), chièl a-j era, noi(àutri) i-j ero, voi(àutri) i-j ere, lor(àutri) a-j ero.".
I notoma 'ncora che cand ël partissipi passà a l'é precedù da na consonant, antlora a gionta na "ë..." prostética: "ti it ses ëstàit".
N'ùltima còsa:
esserlo = ess-lo
essergli = essje
esserci = essie
essersi = ess-se
essersene = ess-s-ne
esserselo = ess-s-lo
e via fòrt
La prima përson-a singolar dël futur a peul esse "mi i sarai" opura "mi i sareu" (che a l'é sempe giust piemontèis)
Ël gerundi present a l'ha doe forme : "essend" e 'dcò "an essend", e parèj ëdcò 'l passà : "essend ëstàit" e 'dcò "an essend ëstàit". Natural che 'l partissipi passà a l'ha un géner e un nùmer. Pr'esempi :"voiautre (voi) i seve stàite", e via fòrt.
MEUD INDICATIV
| Present | Ampëfét | Passà | Passà lontan |
Trapassà | Trapassà lontan |
Futur sempi | Futur anterior |
| mi i l'hai ti it l'has chiel a l'ha noi i l'oma voi i l'eve lor a l'han |
mi i l'avìa ti it l'avìe chiel a l'avìa noi i l'avìo voi i l'avìe lor a l'avìo |
mi i l'hai avù ti it l'has avù chiel a l'ha avù noi i l'oma avù voi i l'eve avù lor a l'han avù |
mi i l'avire ti it l'avires chiel a l'avir noi i l'aviro voi i l'avire lor a l'aviro |
mi i l'avìa avù ti it l'avìe avù chiel a l'avìa avù noi i l'avìo avù voi i l'avìe avù lor a l'avìo avù |
mi i l'avire avù ti it l'avires avù chiel a l'avir avù noi i l'aviro avù voi i l'avire avù lor a l'aviro avù |
mi i l'avrai ....(mi i l'avreu) ti it l'avras chiel a l'avrà noi i l'avroma voi i l'avreve lor a l'avran |
mi i l'avrai avù ti it l'avras avù chiel a l'avrà avù noi i l'avroma avù voi i l'avreve avù lor a l'avran avù |
MEUD CONGIUNTIV
| Present | Ampëfét | Passà | Trapassà |
| che mi i l'àbia che ti it l'àbie che chiel a l'àbia che noi i l'àbio che voi i l'àbie che lor a l'àbio |
che mi i l'avèissa che ti it l'avèisse che chiel a l'avèissa che noi i l'avèisso che voi i l'avèisse che lor a l'avèisso |
che mi i l'àbia avù che ti it l'àbie avù che chiel a l'àbia avù che noi i l'àbio avù che voi i l'àbie avù che lor a l'àbio avù |
che mi i l'avèissa avù che ti it l'avèisse avù che chiel a l'avèissa avù che noi i l'avèisso avù che voi i l'avèisse avù che lor a l'avèisso avù |
MEUD CONDISSIONAL
| Present | Passà |
| mi i l'avrìa ti it l'avrìe chiel a l'avrìa noi i l'avrìo voi i l'avrìe lor a l'avrìo |
mi i l'avrìa avù ti it l'avrìe avù chiel a l'avrìa avù noi i l'avrìo avù voi i l'avrìe avù lor a l'avrìo avù |
MEUD IMPERATIV (Meud amperativ)
| Present | Futur |
| - - - - àbie (avèje) ch'a l'àbia avoma avèje ch'a l'àbio |
- - - - it l'avras a l'avrà i l'avroma i l'avreve a l'avran |
MEUD AMPËRSONAJ
| Anfinì......... | Partissipi | .Gerundi............. |
| Present | Passà... | Present | Passà... | Present | Passà... |
| avèj (avèje) | avèj avù | - - - - | avù | avend (an avend) | avend avù |
Parland dle partìcole përnominaj i l'oma vist soa interferensa con la "l'" eufònica dël verb "avèj". Ël verb avèj a pòrta costa consonant an tute le vos. Sì i doma n'abresé 'd coste particolarità, e peui i notroma quàich variant possibila ant la coniugassion.
Con la partìcola lo = lo italian: sta partìcola a dventa 'l (ël) e la l' eufonica a resta: l'italian io ce l'ho as traduv mi i 'l l'hai
Con la partìcola lo = lo italian: sta partìcola a dventa 'l (ël) e la l' eufonica a diventa j': l'italian io ce li ho as traduv mi i-j j'hai
Con la partìcola na = ne italian: sta partìcola a dventa 'n (ën) e la l' eufonica a diventa n': l'italian io ce ne ho as traduv mi i 'n n'hai
La situassion a l'é diferenta se 'l përnòm verbal a l'é it:
Prima dël pëernòm plural j as anseriss na i eufònica: l'italian tu ce li hai as traduv ti it i-j j'has, ma 'dcò ti it j'has, mentre a la tersa përson-a, pr'esempi, le còse a son cole viste prima e l'italian lui ce li ha as traduv chièl a-j j'ha
Con ël pëernòm singolar ël (lo) i l'oma: tu ce lo hai = ti it ël l'has
Con ël pëernòm ën (na) i l'oma: tu ne hai = ti it ën n'has
Le variant che a fan part dla lenga piemontèisa a son:
- La prima përson-a dël present indicativ a peul esse mi i l'hai opura mi i l'heu
- La prima përson-a dël futur indicativ a peul esse mi i l'avrai opura mi i l'avreu
- L'amperfét congiuntiv a l'ha 'dcò la forma: che mi i l'hèissa, che ti it l'hèisse, che chièl a l'hèissa, che noi i l'hèisso, che voi i l'hèisse, che lor a l'hèisso
- L'anfinì a l'ha le doe forme avèj opura avèje
- L'imperativ present 2^ përs. sing. a peul esse abie, opura avèj, opura avèje
- L'imperativ present 2^ përs. plur. a peul esse avèj, opura avèje
- Ël gerundi present a peul esse avend, opura an avend
- Ël gerundi passà. a peul esse avend avù, opura an avend avù
