Delusion, crisi, arnassita
Ij Piemontèis as n'ancorzo che cola unità italian-a che a l'avìo sercà con tanti sacrifissi e tant eroism, a anciarma nenvàire j'Italian, che a agradìsso nen lë stil piemontèis. A smija fin-a che an Italia a nassa un cert anti-piemontèisism. An pì, 'l tramud pressà dla Capital da Turin a Firense e peui Roma (andova ij Piemontèis a son ciamà "buzzurri" e a l'é nen un compliment) a l'ha portà via bon-a part dle arzorse econòmiche 'd Turin. A-i é donca un perìod ëd crisi fòrta, e nen mach econòmica.
A nass n'ancreus sens ëd delusion amèra, che as rëscontra an vàire poeta, coma Steo Rocca, Claudio Calandra, Cesar Scotta e via fòrt. Pr'esempi Claudio Calandra, che a l'é un deputà, a scriv poesie svergnose an sij maj italian (coma: Stòria d'un stival) e an sl'ëstat ëd decadensa dël Piemont (coma Lament ëd Giandoja). Ëdcò Michél Fornelli (che i l'oma già nominà) ant ël travaj A Giandoja për ël sò ùltim sequestr a dis: "... a l'é un gran che s'at lasso le bròche ant jë stivaj ...". Ël sens ëd delusion a l'é compagnà, an concrét, da na lesta decadensa e na certa ciusa dij Piemontèis.
Siensa e tecnologìa a treuvo macassia un teren drù, e a la fin dël sécol ch'a fà disneuv a nass a Turin la grand indùstria. An costa manera 'l Piemont a torna a arpijé un ròl amportant e a dventa 'dcò paléstra për l'afermassion dj'idèje sociaj. Ant le fàbriche, ant j'ufissi, ant ij laboratòri, a l'Università as contìnoa a parlé Piemontèis.
Jë scrit piemontèis dël '900
Jë studi an sël Piemontèis a ven-o portà anans ancreus arlongh ël sécol XX. A nasso vàire gramàtiche, a ven studià la sintassi, e a son fàit d'àutri vocabolari e via fòrt.
A nass l'associassion "Companìa dij Brandé" e la socià arvista literaria "Ij brandé". A ven definìa e unificà la grafìa piemontèisa (ant j'ani 1930 - 1931, sernend la pì dovrà a parte dla 1600, che peui a l'é cola dla prima gramaàtica dël 1783) pì che tut con l'euvra 'd Pacotto e Vigolongo. A nass la "Cà d'ëstudi piemontèis". Ël Piemontèis a l'é analisà coma lenga da studios e arsercador an tut ël mond. Vers la fin dël sécol ël Piemontèis, arconossù da la Comunità Europenga coma lenga 'd minoransa da tué, a intra an quàich scòla dël Piemont coma matéria lìbera. A nasso d'àutre arviste an Piemontèis (fra le còse manch amportante, a nass ëdcò sto pòst"web").
La lìsta dj'autor dël '900 a l'é motobin longa e la lista 'd soe euvre motobib ëd pì. Dàite le modeste competense 'd chi a scriv, l'alternativa a copié lòn che quaidun d'àutri a l'ha scrivù a le mach cola 'd fé na cita lista d'autor e d'euvre, che bin sicur a l'é nen completa. A venta nen pensé che as trata 'd na sernìa basà an sl'amportansa dj'autor e dle euvre (chi a scriv a savrìa pròpi nen féla), ma a venta che a sia pijà giusta mach coma n'esempi.
- Gioan Gianotti archeujta 'd poesìe coma "Fërvaje dl’ànima".
- Oreste Gallina archeujte 'd poesìe coma "Le freidolin-e", "Canta Pero", "Pare e fieul", peui vàire pròse e un drama "Tempesta".
- Arrigo Frusta (Augusto Ferraris) poesìe e pròse coma "Ij sent ani dël cìrcol dj’artista", "Fassin-e ‘d sabia", "Faravòsche".
- Nino (Gioan) Costa vàire archeujte 'd poesìe coma "Mamin-a", "Sal e Pèiver", "Brassabòsch", "Fruta Madura", "Ròba Nòstra", "Tempesta".
- Giusep Casalegno archeujte 'd poesìe coma "Balossade dël vent", "Ecelensa ch'am përdon-a", ël poemet "Ël progress", oltra a vàire travaj për giornaj e arviste.
- Pinin Pacòt (Giusep Paccotto) a fonda l'associassion "Companìa dij brandé", e l'arvista "Ij brandé" an cost anviron a ven normalisà la grafìa piemontèisa. A scriv ij lìber "Arsivòli", "Crosiere", "Speransa", "Gioventù", "Pòvra amia", "Sèira".
- Gioan Bono poeta crepuscolar, a scriv poesìe che a van a fé part dl'archeujta Rime care, rime dosse.
- Armando Mottura a compon poesìe ant ij lìber "Reuse rosse", "Paisagi ‘d Val Susa", "La patria cita", "E adess pòvr’òm". Tra soe comédie i arcordoma "E la roa a l’é ancantasse", "A peul sempe desse".
- Nino Autelli a scriv doi lìber an pròsa "Pan ëd coa", "Masnà".
- Mario Albano poeta 'd religiosità ancreusa, a publica "Canto ‘dcò mi".
- Carlotin-a Rocco a pùblica doe archeujte 'd poesìe "An sla broa dël senté", "Seugn sensa pianà".
- Domenico Badalini a pùblica "Listeurji dij varèj", "Doe minute për ti".
- Alfredin Nicola a fonda 'l giornal "Musicalbrandé", fra ij sò travaj ij lìber "Spers", "Arcordanse".
- Luis Olivero vàire poesìe, ij travaj pì amportant a son "Musicalbrandé", fra ij sò travaj ij lìber "Poema dl’élica", "Roma andalusa", "Ij Faunèt", "Epicedium dij mè dódes gat mòrt", "Rondò dle masche".
- Umbert Luis Ronco a scriv n'archeujta 'd poesìe (1962) "Novèmber violagiàun".
- Mariolin-a Passigli poetëssa 'd religiosità ancreusa a pùblica "Arlongh la stra".
- Antonio Bodrero (stranom: Barba Tòni Bodrié) a scriv vàire còse an Provensal, e an Piemontèis a pùblica "Val d’Inghildon", "Sust".
- Tavo Burat (Gustavo Buratti) a travaja, e con sucess për l'arconossiment dël Piemontèis da part dël Consèj d'Euròpa (mach l'Italia a lo arconoss nen), a scriv le doe euvre "Prusse Mulinere", "Finagi ".
- Carlo Cocito autor ëd "Tra busson e rovej".
- Carlo Comino che a pùblica "Cantoma", "Vijà 'd poesia dël 15 stèmber a Salusse" e vàire d'àutre poesìe su arviste e giornaj.
- Censin Pich (Vincenzo Pich) autor ëd vàire pròse, a pùblica con Dario Pasero"Sapèj - Pròse piemontèise" e a soagna l'arvista "La Slòira - arvista piemontèisa".
- Bianca Dorato che as òcupa 'd poesìa e teatro.
- Camilo Brero poeta e studios dël Piemontèis, a publica doe gramàtiche e un vocabolàri. A scriv ij liber ëd poesìe "Spluve", "Ma ‘l sol doman a ven", " A l’è torna l’alba", " An brass al sol", "Breviari 'd l'ànima" e 'd pròsa "Le fàule pì bele", "La bela stagion", a travaja a l'arvista "Piemontèis ancheuj, e d'àutr ancora.
E peui tanti, ma tanti d'àutri.
Ël teatro piemontèis dël '900
An cost sécol, për diverse rason, a-i é na serta decadensa dël tearto piemontèis, ma fòrse pì che decadènsa i podoma mej parlé 'd crisi. La costion, an efét as peul pitòst arportésse a problema econòmich pì che a problema d'idèje. Ël pùblich potensial as arduv, dal moment che as arduv la conossensa dla lenga piemontèisa, an càusa dla gent che a ven da fòra region, e ij cost a chërso. Ël Piemontèis a l'é na lenga nen conossùa e 'd sòlit nen comprendìbil fòra dla region, e a dventa un problema 'l confront con la concorensa, sensa sovension a pòsta, che anvece a van a la concorensa midema (cost a l'é un dij problema dàit dal mancà arconossiment ufissial). Ma an barba a tut sòn, a ven-o macassia scrit ëd travaj ëd valor.
An prinsipi dël sécol i arcordoma dou autor: Eugenio Nicola, e Giovanni Drovetti, che a lasso travaj amportant coma "Monsù Taboj" ël prim, e "Lë scòpo", "La prima mëssa", "La lòdola", "Sui nòstri brich", "Ël curà 'd Ròca Brusà" lë scond. D'àutri autor a contìnuo a scrive comédie an Piemontèis (fin-a al dì d'ancheuj) e fra costi i arcordoma Armando Mottura e soe comédie "E la roa a l’é ancantasse" dël 1948 e "A peul sempe désse" dël 1955, già arcordà sì dzora.
An cost sécol, ël perìod fassista a anfluiss motobin mal an sël teatro piemontèis, dal moment che l'órdin superior a l'é "italianisé". La pì gran concession fàita a le culture locaj a l'é cola 'd dovré l'inflession dla vos caraterìstica dël pòst. Com an tute le ditature, (ciàire ò stërmà) la cultura a venta che a sia cola "ufissial" e pà d'àutr. An cost perìod, nen mach an Piemont, la cultura local (e an general la Cultura - cola vera a fà nen coste distinsion) a l'ha vita pitòst grama an Italia.
L'arprèisa, për ël teatro piemontèis, a càpita ant j'ani dal 1950 anans. Ant ël 1968 a nass l'Associassion dël Teatro Piemontèis. Fra j'ator dël sécol ch'a fà vint as dëstaca da j'àutri 'd sicur Erminio Macario, che, com as sà, a récita nen mach an Piemontèis. N'àutr nòm che a l'é retà avosà a l'é Carlo Artuffo.
Pròsa sientìfica an Piemontèis
Na lenga a l'é na lenga se a përmëtt d'esprime qualonque còsa. A l'é capità a chi a scriv ëd sente quaidun che a fortìa che con ël Piemontèis as peulo mach scrive 'd poesìe e conte (magara anlià a veje còse dla tradission e dla campagna), ma che a sarìa nen possibil scrive un Lìber ëd Fìsica an Piemontèis.
Chi a scriv a l'é un Fìsich e a l'ha fàit l'arsercador tuta soa vita 'd travaj (40 ani e 13 sman-e 'd contribù versà). Giusta pëd dëmostré che lòn che a disìa chièl-là a l'é nen vàire vèra, chi a scriv a l'ha scrivù an Piemontèis un lìber ëd Fìsica a livél dël prim biéni dl'Università, e a l'é sodisfàit ëd sò travaj (nen mach da na mira lenghìstica, ma 'dcò da na mira fìsica) A son le Nòte 'd Fisica Sperimental - Mecànica clàssica, alegà a cost pòst "web".
Coma për tute le lingue, 'dcò an Piemontèis a esist ël problema dij neologism, che ant ël camp dla técnica a son derivà dal lengagi 'd coj che a travajo ant ël camp, mentre che an camp sientìfich a l'é un problema comun (se as peul, as fan derivé dla grech ò dal latin). An Italian, a la mira 'ndova i soma, ël problema a-i é pì nen, përchè i dovroma tranquil la paròla inglèisa (dle vire as dà sùbit un nòm inglèis a dëscuerte italian-e fàite an Italia, dësnò a smija che la dëscuerta a sia pòch amportanta). Ëdcò për costi, an Piemontèis a esisto régole 'd derivassion (nen assolute), che a son cole che a l'han produvù 'l lessich piemontèis. Peui a-i é la costuma 'd chi a-j deuvra.
Coma cit esempi 'd cost tipo 'd pròsa i arportoma sì sota l'Achit a le Nòte che i l'oma dit.
ACHIT
An ste nòte i parloma ëd Fìsica Sperimental, con na cita introdussion matemàtica për avèj coj utiss che a servo a na dëscrission rigorosa dle còse che i voroma dì. La speransa a l'é che la pì part ëd chi a l'avrà veuja ëd lese ste pàgine a peussa capijne quaicòs e peussa tové quaicòs d'anteressant. Se sòn a càpita nen, passiensa. Ël but a l'é nen col ëd fé lession a quaidun.
I stoma nen a definì cos a l'é an general la Fisica e cos a studia, e parej is la gavoma sensa tròpi pastiss. Disoma anvece che la Fisica Sperimental a l'ha ël but d'osservé ij fenòmeni e trové le legi che a-i guerno, scrite coma relassion matemàtiche tra le grandësse che a interven-o (e vëddroma peui lòn che a l'é na grandëssa fisica). Na sudivision che i-j soma abituà a assègna a la Fisica ij fenomeni andova a-i é nen trasformassion macroscòpica dla materia, mentre che a ciama Chimica l'ëstudi dë ste trasformassion. Già mach sì a-i saria da dëscute un bel péss.
Ant la Fisica Sperimental ël metod, an sostansa, a l'é sempe col imaginà e dovrà da Galileo, che peui a vnirà, ani dòp, butà an manera rigorosa da Newton. As oserva un fenòmeno, as considero (ò ipotiso) le grandësse che a interven-o, as supon na lege che a jë gropa fra ëd lor, che a peussa esse scrivùa coma na relassion matematica. Sòn a veul dì fé un model matemàtich dël fenòmeno osservà.
As organisa n'esperiment për arfé ël fenòmeno second ël model supòst, as misuro j'arzultà e as contròla se la lege pensà a corispond a lòn che as peul misuré. Na lege a venta che a sia formulà an termo quantitativ e nen mach qualitativ. Dle vire le ipòtesi che as fan për giustifichè fenòmeni complicà a son nen giuste e magara as sà già che a l'han nen vàire possibilità d'esse giuste, ma as deuvro për organisé ël travaj e as ciamo giusta "ipòtesi ëd travaj". J'esperiment che a në derivo a peulo dé informassion che a servo a s-ciairì le idèje. L'ansema dle ipòtesi fàite për giustifichè un fenòmeno ò na categoria ëd fenòmeni as ës-ciama na "teorìa". Na lege ò na teorìa a peulo esse verificà sperimentalment con misure che a deuvo esse ël pì possibil precise. An Fisica Sperimental a-i é nen un limit a la precision che as serca d'oten-e.
Neuv esperiment che a ven-o fàit ò esperiment pì precis a peulo dëmostré che na lege ò teorìa a l'é nen giusta ò a l'é nen completa. Sòn a veul dì che ël model che i l'oma fàit a l'é da cambié ò completé. A l'é nen dit che sto modél a sia sens'àutr da campé via, përchè a peul esse dovrà fin-a andova a l'é verificà e cand, an pràtica, l'aprossimassion che a serv a l'é nen pì fin-a dl'imprecision dël model.
Pr'esempi i podoma consideré ël model d'atom che a l'éra stàit ipotisà da Thomson ant ël 1901. A coj temp ël problema a l'era che as savìa, da vaire còse, che ant j'atom a-i son sempe d'eletron carià negativ, ma che l'atom a l'é nèutr da na mira eletrica. As tratava donca ëd capì andova a-i ero le carie positive che a neutralisavo j'eletron. L'ipòtesi ëd Thomson a l'era che l'atom a fussa coma na bija con diameter 10-8 cm a-peu-pré, con caria positiva e massa dëstribuìa e j'eletron andrinta coma le grumele dla fruta. Con sto model as peul vëdde che l'echilibri tra atrassion dla nivola positiva e repulsion dle carie negative tra ëd lor a fan an manera che j'eletron as pòrto su surfasse concèntriche. Ël model a giustificava lòn che as conossìa.
Antant a l'éra stàita fàita l'ipòtesi dl'atom con nos sentral e j'eletron che a viravo antorna (ant ël 1904 Nagaoka, e peui Rutherford ant ël 1911). Për sto atom, però, a ventava trové na giustificassion al fàit che a iragiava nen energia coma a l'avrìo dovù fé, second la teoria classica, d'eletron che a viravo e che donca a sperimentavo n'acelerassion sentrìpeta. An dëspét ëd sòn vaire còse a sugerìo sto modél dla strutura ëd l'atom coma ël pì bon a dëscrivlo.
N'esperiment ëd Geiger e Marsden (1908), fàit darera al consèj ëd Rutherford, e che a misurava con precision lòn che a capitava cand na particola alfa a traversava un sutil feuj ëd material, a l'ha përmëttù d'esclùde ël modél ëd Thomson, che a l'era nen compatibil con lòn che a l'éra stàit misurà. Se l'àtom a fussa stàit fàit second l'ipòtesi ëd Thomson, le partìcole alfa, carià positive, a l'avrìo dovù esse difùse ant un còno nen vaire largh e con na dàita intensità për ògni angol. Anvece as misuravo àngoj ëd deviassion motobin pì àut e fin-a particole che a tornavo andarera, cole che a rivavo motobin davsin a la nos sentral. J'arsultà dla misura fàita a cobiavo bin, anvece, con l'ipòtesi ëd Rutherford. Antlora a l'é tratasse ëd capì, se ël modél a andasìa bin per un vers, com a l'éra la question dl'energia che a vnisìa nen iradià da j'eletron. Ëdcò ant ësto cas a son stàite fàite vaire ipòtesi ëd modéj matematich che a giustifichèiso la situassion e d'esperiment për trové col giust. An efét a l'é trovasse che a và bin un modél che a supon livéj d'energia stàbij për j'eletron antorna a la nos e l'iragiament a corispond al passagi d'eletron da un livél a n'àutr. As peul dëmostré che l'ipòtesi djë stat stabij a l'è ëdcò compatibila con la teorìa classica a livél macroscòpich. Man man che le misure a dventavo pì precise, a càpitava ëd vëdde che ël model dovrà an col moment a l'era nen complét, coma cand a l'é dëscuvrìsse che la riga ëd lus giàuna d'emission dël sòdio a l'éra nen na riga sola ma doe righe davzin, e sòn mersì a l'utilisassion ëd n'ëstrument pì precis. Sòn a l'ha portà a la teoria dlë "spin" dj'eletron.
Ancora adess a le n'asard dì che l'atom a l'é sens'àutr fàit parej coma i lo conossoma. Da un pont ëd vista rigoros i podoma giusta dì che l'atom as comporta an tut lòn che i l'oma podù vëdde e misuré, coma se a fussa fàit parej. A venta nen confonde ël model con la realtà, che da ràir a son l'istessa còsa. Le legi dla Fisica a peulo esse legi precise, rigorose, e antlora a càpita che pì la misura fàita për verifichéla a l'é precisa, pì la lege a l'é bin verificà; opura a peulo esse legi aprossimà, përchè ant ël model matemàtich a son stàite fàite d'aprossimassion. Ant ësto cas l'àuta precision ëd na misura a peul buté an ciair le diferense tra ël modél dovrà e la realtà che a ven misurà. N'esempi d'ëste legi a l'é la lege ëd Boyle, che a buta an relassion pression e volum ëd na dàita quantità ëd gas, che a l'é scrita ant l'ipòtesi che le molécole dël gas a peusso esse considerà coma ëd pont sensa un volum. Sòn a va bin për un dàit camp d'aplicassion e se la precision che as veul a l'é nen tròp àuta. Fòra ëd sòn la lege a dà risultà che a son nen vaire giust. Antlora a venta sostituìla con la lege ëd Van der Walls che a dëscriv l'istessa còsa ma che a consìdera ëdcò ël volum dle molécole. Ant la pì part dle aplicassion pràtiche, tutun la lege ëd Boyle a peul esse dovrà sensa avèj d'eror sensibij.
